“ڕاگوێزانی گوندنشیانی كوردستان و سووتاندنی گوندەكانیان”
ا. گەڕانەوە بۆ رێكەوتنامەی جەزائیر
بە گەڕانەوە بۆ ماددەكانی (یەك و دوو)ی رێكەوتنامەی جەزائیر، لەسەر هەردوو دەوڵەتی ئێران و ئێراق پێویست بوو، ئارامی و ئاسایش بۆ ناوچە سنوورەكانیان بگێڕنەوە. هەروەها رێگا بە هیچ لایەنێكی سیاسی دژ بە دەوڵەتەكانیان نەدەن، سەروەری و ئارامی وڵاتەكانیان تێك بدات. ئەمەو رێگری لە هەر كردەیەكی چەكداری بكەن، كە ئاسایشی سنوورەكانیان و ژیانی خەڵكەكەی و سەروەری وڵاتەكانیان، دەخاتە مەترسییەوە.
لەم پێودانگەوەو دوای (سێ) ساڵ لە واژۆكردنی رێكەوتنامەكە، حكومەتی ئێراقی هێنایە سەر ئەو باوەڕە، كە بۆ ڕێگری لە ئاڵۆزییەكانی باكووری وڵاتەكەی و بە پشتبەستن بەو (دوو) ماددەیەی رێكەوتنامەكە، گوندە سنوورییەكان، بۆ ئۆردوگاكانی نزیك شارۆچكە سنوورییەكان بگوازێتەوە. بەدوایدا هێزە سەربازییەكان، تووندتر ئەركی پاراستنی ناوچەكان بگرنە ئەستۆ و ڕێگری لە هەر جوڵەیەك بكەن، دژ بە ڕژێمەكەیان ئەنجام بدرێت. دیارە ئەگەر دەوڵەتی ئێرانیش بەدرێژایی ساڵانی تەمەنی شۆڕشی ئەیلول لەساڵی (1961)ەوە تا بە ساڵی (1975) دەگات، لە رێگای ئەو شۆڕشەوە هەوڵی لێدان و لاوازكردنی ڕژێمی بەعسی ئێراقی دابێت، ئەوا دوای ڕێكەوتنامەی جەزائیر، پاساوێك بۆ كارە نەما. هەربۆیە ئەوەی بووە مەترسی بۆ حكومەتی ئێراق، دەستپێكردنەوەی شۆڕشێكی تری كوردی بوو بە (دوو) ناوی جیا، نەوەك دەوڵەتی ئێران.
مەترسی ئەو شۆڕشەش كەم نەبوو، چونكە ئەمجارەیان چەندین لایەنی سیاسی كوردی، هاتنە نێو گۆڕەپانەكە و چەند بەرەیەكی شەڕیان لە دژی حكومەتی ئێراق كردەوە. تەنانەت ئەو هێزانەشی لە سەردەمی شۆڕشی ئەیلولدا، چووبوونە پاڵ حكومەتی ئێراق، ئەمجارەیان لە دژی وەستان. ئەوەش ئاسایش و ئارامی دەوڵەت و حكومەتەكەی خستە مەترسییەوە. لەم بوارەشدا ناوچە سنوورییەكانی باكوور و باكووری خۆرهەڵات، زیاتر دووچاری ئەو دۆخە بوونەوە. ئاڵۆزییەكانیش هەردوو دەوڵەتی هێنایەوە سەر هێڵ، تا گلەیی و گازندەكانیان لەیەك تووند بكەنەوە. دەوڵەتی ئێراق، ڕەخنەكانی ئاراستەی دەوڵەتی شاهەنشاهی ئێران كرد، بەوەی وەك ڕابردوو لە سنوورەكانییەوە ئارامی ناوچە سنوورەكانی دەوڵەتەكەی تێكدەدرێت، دەوڵەتی ئێرانیش بەوە وەڵامی دەوڵەتی ئێراقی دایەوە، كە دەبێت خۆی ناوچە سنوورییەكانی لە هەر كردەیەكی چەكداری بپارێزێت و رێگری لە تێكدانی ئاسایش و ئارامی سنوورەكانی بكات. ئەمەو بەپێ رێكەوتنامەی جەزائیر كار بكات، كە مافی بە هەردوولا داوە، خۆیان ئاسایشی سنوورەكانیان بپارێزن. ئەوەش حكومەتی ئێراقی گەیاندە ئەوەی، كار بە جێبەجێكردنی ئەو ماددانەش بكات و بۆ نەهێشتنی ئاڵۆزییەكان، ناوچە سنوورییەكان چۆڵ بكات.
كاركردن بەو ماددەانە، مانای چۆڵكردنی گوندنشیانی سەر سنوورو ڕاگواستنیان بوو بۆ ئەو ناوچانەی، كەوتبوونە نزیك شارۆچكە و شارەكانی ناوچەی ئۆتۆنۆم و نێو ئەو ئوردوگایانەی بۆیان دروست كرابوو. بەو هۆیەش دەبوا هەزاران گوندی سنوورەكان چۆڵ بكرێن و گوندنشینەكانی، نەك هەر زێدو مەزراكانیان بەجێ بهێڵن، بەڵكو لەو شوێنانەش نیشتەجێ ببن، كە حكومەتی ئێراق بۆیانی دیاری كرد بوو. دیاریش بوو ئەو شوێنانە لەژێر بەرنامە و چاودێرییەكی تووندی دەزگا ئەمنییەكانی حكومەت و سیخوڕەكانیدا بوون. بە ئاستێك تەواوی ژیان و دۆخی خەڵك، خرابوویە ژێر چاودێرییەكی تووندەوە. ئامانج لەو كارەش چەند لایەنە بوو. لەلایەك بۆ ئەوە بوو، تا چیتر گوندەكانی سەر سنوور، نەبنە هۆكاری داڵدەكانی چەكداری لایەنە سیاسییەكانی كورد. لەلایەكی دیكەوە گوندنشینەكان پشتیوانی و هاوكاری شۆڕشی كورد و هێزی لایەنە سیاسییە كوردەكان نەكەن. هەروەها نەبنە چەكداری ئەو لایەنانە و هێزێكی تر بە شۆڕشە چەكدارییەكەیان نەبەخشن. بەوەش بەرنامەی ڕاگوێزانی گوندنشیانی سەر سنوورەكان، بەدرێژایی (1500كم) كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە.
چۆڵكردنی گوندەكانی سەرسنوور و ڕاگوێزانی گوندنشینان و دواتر تێكدان و سووتاندنی گوندەكان، لەگەڵ سووتاندنی هەزاران دۆنم زەوی كشتوكاڵی و ڕەز و باخ و ناوچەی ئاوەدان، بەمانای لێدانی پشتیوانی مرۆیی و دارایی، شۆڕشی كورد و هێزی پێشمەرگەی لایەنە سیاسییە كوردییەكان بوو، كە لە رێگای ئەو گوندانەوە، دەحەوانەوە و پشتیوانی دەكران و گورزی تووندیان لە هێزەكانی سوپای ئێراق دەوەشاند. هەروەها هۆكاری پەنادانی پێشمەرگەكانی شؤرش و لایەنە سیاسییەكانیش بوون. ئەمەو دابڕانی هێزی پێشمەرگە و لایەنە سیاسییەكانی كورد بوو، لە ڕێكخستنەكانی شارۆچكەو شارەكان، تا بە دابڕانیان دەگات لەگەڵ خەڵك و جەماوەری خۆیان. نەك هەر ئەوە، بەڵكو تەنیا كردنیان بوو بۆ حكومەتی ئێراق و دامەزراوە ئەمنییەكانی، تا بە ئاسانی دەستیان بگاتە ئەوان و لەكاتی شیاوی خۆیدا لێیان بدات. ئەمەو دروستكردنی پشتێنەیەكی ئاسایشی گرنگیش بوو بۆ حكومەتی ئێراق، تا چیتر هەڕەشەی دەرەكی كیشەیان بۆ دروست نەكات. لەم بوارەشدا ڕژێمی دەسەڵاتداری ئێراق، ئەزموونێكی پێشووی خۆی هەبوو، كاری لەسەر بكات و بۆ ئەمجارەیان نەكەوێتە هەڵەكانی پێشووی خۆی. ئەویش ئەزموونی ساڵی (1963) بوو.