ئەم توێژنیەوەیە جەخت لەو بابەتە کوشندە و ژەهراویە دەکاتەوە کە تا ئەمڕۆ کورد پێوەی دەناڵێنێ و نەی توانیوە خۆی راست بکاتەوە، دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی دروست بکاتەوە. ئەگەر بە ڕەگ و ڕیشەی ناپاکی و دووبەرەکی و خۆخۆریدا بچینەوە؛ ئەوە دەبێت بگەڕێینەوە بۆ مێژووی کۆن و سەردەمی دەسەڵاتی میللەتە دێرینەکانی کوردستان. بەو پێیەی کوردستان مەڵبەندی شارستانی و دەرکەوتنی کۆمەڵی نەتەوە و گەلی ناودارن و ڕۆڵی گرنگیان بینیوە لە دروستکردنی بنەما سەرەکییەکانی دانیشتوان و نەتەوەی کورد دا، لەدوای چاخی بەردینی نوێ و دەرکەوتنی چاخی بنەماڵەکان و گەشەکردنی گوند و دەرکەوتنی شار و بەتایبەتی دروست بوونی دەوڵەت و کیانە رامیارییەکان و سەرهەڵدانی ناکۆکی لەسەر زەوی و فراوانخوازی و ململانێی هۆز و دەسەڵاتدارەکان، بووە بەهۆی سەرهەڵدانی شەڕ و ناکۆکی و داگیرکردن و یەکترسڕینەوە. لەلایەکی ترەوە زۆر جار نەتەوەیەک ویستویێتی کیانێکی یەکپارچەی و گەورە دروست بکات، بەڵام ئەوانی تر رێگربوون و لەئەنجامدا بەریەک کەوتن روویداوە.
ئەوەی تائێرە وەکو بارێکی ئاسای ململانێکان دادەنرێت، بەڵام ئەوەی بەناپاکی و جاشایەتی دادەنرێت کارێکی ئاسایی نیە و بووەتە بەشێکی گەورەی کارەساتباری مێژوویی بۆ کوردستان، وەک مۆتەکەیەک یەخەی کورد بەرنادات. هەندێ گەل یان سەرکردەیەکی ناوخۆی بوون بەجاش و نۆکەر و هاوکاری هێزی بیگانە و داگیرکار یان کردووە. لەم بارەیەوە نمونەی یەکجار زۆرمان هەیە و بوون بەدیاردەیەکی زیان بەخش بۆ کورد و دروستکردنی لەمپەر لەبەردەم دروست بوونی دەوڵەتی کوردیدا، ئەودیاردە ترسناکە بەردەوامی هەبووە لەسەدەکانی ناوەڕاست و نوێ و هاوچەرخیشدا. کرۆک وئامانجی ئەم بابەتەش دەرخستنی خاڵە نەرێیەکانی دیاردەی ناپاکیە لەو ماوەمێژووییەی کوردستاندا لەلایەن ئەوکۆمەڵ و نەتەوانەوەکە بەپێکهێنەری رەگەز و بنەچەی کورد دادەنرێن. ناوەرۆکی توێژینەوەکەش لەچواربەشی بەشی سەرەکی پێکهاتووە و ئەو بابەتە روون دەکاتەوە لە مێژووی دێرین و سەردەمەکانی تردا لە کوردستاندا چۆن سەریان هەڵداوە و بوونەتەمایەی ڕووخاندن و ماڵ وێرانی بۆکورد؛
بەشی ئەکەم / سەرەتاکانی ململانێ وناکۆکی لەنێوان گەلانی دێریندا لەهەزارەی سێیەم و دووەمی پ.ز دا، ئەویش دووباسە،
باسی یەکەم/ ململانێ و ناکۆکی لەنێوان سوباری و سومەرییەکان، گوتی و سومەر.
باسی دووەم/ ململانێ و ناکۆکی لەنێوان گەلانی دێریندا لەهەزارەی دووەمی پ.زدا، وەک کێشەی نێوان هۆری و میتانی و کاشی وئیلامی:
بەشی دووەم/ ناکۆکی لەنێوان گەلانی دێریندا لەهەزارەی یەکەمی پ.زدا.
باسی یەکەم/ کێشەی نێوان میدیا ماننا و ئورارتوو بەرانبەر ئاشووریەکان.
باسی دووەم/ کێشەی نێوان ئەستیاگ و هارپاک و ڕووخانی ئیمپراتۆری میدیاکان.
بەشی سێیەم/ ناکۆکی و دووبەرەکی لەسەردەمی ساسانییەکاندا.
بەشی چوارەم/ ناکۆکی لەسەدەکانی ناوەڕاست و مێژووی نوێ و هاوچەرخدا
لێرەدا هەوڵدراوە بەکورتی نموونەو باسەکان بخرێتەروو.
بەشی یەکەم/ سەرەتاکانی ململانێ و ناکۆکی لەنێوان گەلانی دێریندا لەهەزارەی سێیەم و دووەمی پ.زدا.
باسی یەکەم/ سەرەتاکانی ململانێ و ناکۆکی لەنێوان گەلانی دێریندا لە هەزارەی سێیەم.
یەکەم/ ململانێ و ناکۆکی لەنێوان سوباری و سومەرییەکان.
سەرەتای ململانێ وناکۆکیەکان دەگەڕیتەوە بۆسوباری وسومەریەکان کەوەکو دوو دەتەڵاتداری کوردستان ودوونەتەوەی خاوەن ناووهێزبوون، ئەگەرچی لەبنەڕەتدا ئەمانە یەک نەتەوەبوون ولەناوچەکانی باکوری میسۆپۆتامیاوەدەرکەوتون ودوای فراوان بوونی گوند وزۆربوونی ژمارەی دانیشتوان بوونەتەدوولقی سەرەکیەوە، یەکێکیان بەرەو باشوررۆیشتوون کەسومەریەکانە، سوباریەکانیش لەباکور تا رۆژئاوا وبەهەمووکوردستاندابڵاوبوونەتەوە.
“نعیم فرح دەڵێت: “سوبارییەكان لەگەڵ سۆمەردا زۆر نزیكن و دەگەڕێنەوە بۆ سەر یەك رەگەز، لە بنچینەدا یەك كۆمەڵ بوون و دواتر بوونەتە دوو بەشەوە، سۆمەر بەرە و باشوور رۆشتوون و سوباریش لە باكور نیشتەجێبوون” ئەگەرچی ئەم دوو گەلە زۆر لە یەكەوە نزیك بوون، بەڵام زۆرجار لە پەیوەندییەكانیاندا ئاڵۆزی و پێكدادان روویداوە. هەروەها لە رووی جوگرافیاوە دابڕانێك روویداوە لە نێوان ئەمانەدا، سۆمەرییەكان باس لە هێرشی خۆیان بۆ سەر وڵاتی “سوبارتو” دەكەن و بە “سوبیر” ناویان هێناوە و باجیان سەپاندووە بە سەریاندا، وەك لە نوسراوەكەی پاشا (لوكال ئانی موندو) ی پاشای شاری ئادابی سۆمەری دا هاتووە و باسی هێرشی سەربازی خۆی دەكات بۆ سەر وڵاتی ئیلام و گۆتیوم و سوبیر و مارتو و ماراخاش.(١) هەروەها پاشایەكی تری سۆمەری كە فەرمانڕەوایی شاری لگش بوو بە ناوی (ئایئانناتوم) كە ساڵی 2400 پ.ز فەرمانڕەوا بووە باس لە تێكشكاندنی هێزێكی هاوپەیمانی (سوباری و ئیلامی و ئورونا) دەكات كە پێكەوە جەنگاون دژی دوژمنەكەیان كە سۆمەر بووە. ئەمەش پەیوەندیەكی ئاڵۆزی نێوان سوباری و سۆمەری لە سەردەمی چاخی بنەماڵەكاندا دەردەخات(٢). لەسەردەمی بنەماڵەی ئوری سێیەمیش دا جارێكی تر پەیوەندی سوبارییەكان و سۆمەرییەكان ئاڵۆزبووە وەك لە سەردەمی پاشا شولگی دا (2095 – 2048 پ.ز ) باس لە راپەرینێك دەكرێت دژی دەسەڵاتی سۆمەر لە وڵاتی سوبارتو، بۆیە شولكی لەوە ئاگادار كراوەتەوە كە سوبارییەكان یاخی بوون و شولگی ئەوانەی بە تێكدەر ناوبردووە .
دواتر (شوسین 2038 – 2030 پ.ز ) جارێكی تر سوبارتووی خستۆتەوە ژێر دەستی سۆمەر و توانیوێتی خۆی فەرمانرەوا دابنێت بۆ هەرێمەكانی وڵاتی سوبارتوو، وەك كەسێك بەناوی (وردننار) بۆ هەموو سوبارتوو و كەسێكی تر بۆ ئه‌وربیلوم (هەولێر) و خمازی و كاراشا داناوە و كەسێكی تری بۆ ناوچەی (سو/كرد)داناوە بەناوی (ئیرینا ). جارێكی تر سوبارتو كەتۆتە بەر هێرشی بنەماڵەی ئایسن .(٣) جارێكی تر سوبارتو كەتۆتە بەر هێرشی بنەماڵەی ئایسن، بەڵام ئەم جارە پاشایەكی سۆمەری بەناوی (ابی سین) كە هاوكاری ئیلام و سوباری بوو دژی (ابی شیرا)ی فەرمانڕەوای بنەماڵەی أیسن بوو، ئەم پاشایە زۆر بەهێز بووە و توانیویەتی بەشێكی زۆری وڵاتی سوبارتوو داگیر بكات فەرمانڕەوایەكی ناوچەی خمازی بە دیل بگرێت بە ناوی (زینوم ئاسی). هەموو ئەم هێرشانەش وای كرد سوباری و ئیلامییەكان پێكەوە هێرشێك رێكبخەن بەرەو سۆمەر و شاری ئوور و داگیری بكەن، وەك لە لاواندنەوەیەك بەناوی (بۆ شاری ئور)دا هاتووە؛ باس لەوە دەكات سوباری و ئیلامییەكان چۆن شاری ئور داگیر دەكەن، كۆتایی بە بنەماڵەی ئوری سێیەم دێنن، دوای ئەمەش ناوی سوباری و ئیلامی وەك هاوپەیمان هەرماوە.(٤)
دووەم/ کێشەی نێوان سومەر وگوتی
كاتێك ئەكەدییەكان بە سەركردایەتی “سەرجۆنی ئەكەدی” و جێگرەوەكانی بەتایبەتی “نرام سین” هێرشی كردۆتە سەر “لولو” و ناوچە كە گوتییەكانیش تووشی مەترسی و زیان بوون، هەرئەوەش وای كرد گوتییەكان خۆیان كۆ بكەنەوە و بەرەنگاری ئەو شاڵاوانە ببنەوە، سەر ئەنجام گوتییەكان وەك گەلێكی راپەڕیوو دژی ئەكەد سەركەوتنیان بە دەست هێنا و “نرام سین”ی پاشاكەیان لە گۆڕەپانی جەنگ دا كوژرا بە دەستی (ئەریدۆپیزەر)ی پاشای گۆتی، ئەم سەركەوتنەش هەنگاوی گەورەتری بە دوادا هات لەسەر دەستی پاشای گوتی (ئیلولومیش) ساڵی 2202 پ.ز توانی شاری ئەكەدی پایتەختی ئەكەدیەكانی رزگاربكات و بەوەش هەموو ناوچەكانی ئەكەد بووە بە بەشێك لە دەوڵەتی گوتی. ئەوەش بۆ یەكەمجار بوو لە مێژووی دێریندا گەلێكی دێرینی كوردستان بتوانێ نەیارەكانی باشوور و ناوەراستی میسۆپۆتامیا دژی زاگرۆسییەكان تێك بشكێنێ و یەکەمین ئیمپراتۆری کوردستان بەناوی گوتی دابمەزرێنن. هەروەها لە گەڵ سومەرییەكاندا بە شێوەیەكی تر بوو، لەسەرەتاوە ناوچەی سۆمەر وەك خۆیان مانەوە و تەنها گۆڕانكاری لە چەند شوێنێ‌ك كرا و فەرمانڕەواكانی سۆمەر وەك خۆیان مانەوە، لە بەرامبەردا دانیان بە دەسەڵاتی گوتی دا نا و گوتییەكان باج و سەرانەیەكی زۆریان لە فەرمانڕەواكانی سۆمەر و ئەكەد وەردەگرت.(٥) تا ئەو كاتەی سۆمەرییەكان لە دەسەڵاتی گوتییەكان هەڵگەڕانەوە و بنەماڵەی لگشی دووەم لە شاری وەركا بە سەركردایەتی (ئوتوحیگال (اوتوحیكا Utu-ĥegal)) لە شەڕێكدا توانیان دوا پاشای گۆتی بكوژن بە ناوی تریكان (تریقان)(Tregan) كە تەنها چل رۆژ بوو دەسەڵاتی گرتبووە دەست، ئەمەش لەساڵی 2120 پ.ز دا روویدا. لێرەوە گوتییەكان دەسەڵاتی فراوانی رامیاریان لە دەستدا، بەڵام لە ناوچەكانی خۆیان مانەوە و لە زۆر شوێندا دژی ئاشووری جەنگاون و ناویان وەك گەلێكی بەرهەڵستكاری پاشا ئاشوورییەكان هاتووە. (٦)
هەر لەو ماوەیەدا لە سەردەمی پاشای بەناوبانگیان (شولكی 2095 – 2048 پ.ز) باسی هێرش و سەركەوتنەكانی خۆی دەكات بەسەر گەلانی كوردستاندا و، لەو چوارچێوەیەیشدا باس لە داگیركردنی (ئوربیلوم و سیمبورم) هەندێ ناوچەی تری هۆری دەكات. پاش ئەوەش پەیوەندییەكی ئاشتییانەی لەگەڵ هۆرییەكان دروست كردووە.(٧)
باسی دووەم/ ململانێ و ناکۆکی لەنێوان گەلانی دێریندا لەهەزارەی دووەمی پ.زدا.
یەکەم/ کێشەی نێوان هۆری و میتانی
هۆری و میتانیش وەک دوو گەلی بەناوبانگ و بەهێزی دێرینی کوردستان ماوەیەکی زۆر خاوەن دەسەڵات و شارسانیەتیێکی گەورەبوون، وەک دووگەلی بە ناوبانگ و بەهێزی دێرینی کوردستان ماوەیەکی زۆر خاوەن دەسەڵات و شارسانییەتێکی گەورەبوون و پێکەوە هاو دەسەڵات و نزیک بوون، هەندێكجار باس لەکێشەکانی نێوانیان کراوە، کە زۆرتر کێشەی نێوان هۆری و میتانیش تەنها ئاڵوگۆڕی دەسەڵات بووە و بەبێ شەڕ و بەشێوەیەکی ئاشتیانە، لەزۆربەی سەرچاوەکاندا ئاماژە بەبوونی ناکۆکی تووندوتیژی نەکراوە. میتانییەكان زیاتر وەك كۆمەڵ و چینێكی رامیاری و دەسەڵاتدار لە وڵاتی هۆریدا دەركەوتن؛ زۆرجار هۆری و میتانی بەیەك نەتەوە دادەنرێن و جیاوازیەكی ئەوتۆ لە نێوانیاندا نابینرێت، تەنها لە چەند شوێن و كات و هەندێ پاشایاندا نەبێت. هەرچۆنێك بێت مێژووی ئەم گەلەش لە پاڵ مێژووی هۆرییەكاندا مێژوویەكی پرشنگدار و پڕ لە شارستانییەتیان هەیە، كە ئەمڕۆ لە كوردستاندا بوونیان هەیە و جێی سەرنجی هەموو مرۆڤایەتین. ئەگەر ئەمانە بە بەشێك لە هۆرییەكان دابنێین و یان وەك كۆمەڵێ دەوڵەمەند و خاوەن پلەی سەربازی و كارگێڕی لە وڵاتی هۆری دابنێین، ئەوا هیچ كێشەیەك بۆ توێژەر و خوێنەر دروست ناكات، چونكە میتانییەكان دەوڵەتی هۆرییان گەیاندە پلەی ئیمپراتۆرییەت، واتە ئەگەر هۆرییەكان دامەزرێنەری میرنشینی هۆری و دەوڵەتی هۆری بوون ئەوا میتانیەكان گەشەیان پێ داو كردیان بە ئیمپراتۆرییەتی هۆری میتانی.(٨)
دووەم / کێشەی نێوان کاشی و ئیلامی
کاشی و ئیلامییەکان؛ وەکو دووگەلی دێرینی کوردستان بەهۆی نزیکی شوێن و جوگرافیان لەیەکترییەوە زۆر جار تووشی کێشە و هێرشکردن بۆ سەریەک بوونەتەوە، لەسەرەتادا کاشییەکان توانیان وڵاتی ئیلام بکەنە بەشێک لەدەوڵەتی گەورەی کاشییەکان و بەو پێیە ئیلامییەکان ماوەیەکی زۆر لەچوارچێوەی دەوڵەتی کاشیدا مانەوە، لەکۆتایی دەسەڵاتی کاشیدا، ئاشوورییەکان دەستیان بە پەلاماردانی وڵاتی کاشی کرد و کاشییەکان بەتەواوەتی لاوازبوون. لە لایەكی تریشەوە ئیلامییەكان دەستیان كرد بە هێرش كردن بۆ سەر وڵاتی كاشی بە سەركردایەتی (شوتروك ناخونتە ) (شیلاك –أنشوشناك )1162 پ.ز توانیان پاشای كاشی ببەزێنن، بەڵام پاشایەكی تری كاشی بە ناوی (ئنلیل – نادین – أخخی) هات، سێ ساڵ و دوای بەرگرییەكی زۆر لە شەڕێكدا ئیلامییەكان بە دیلیان گرت و دواتر كوشتیان، بەمەش كۆتایی بە دەسەڵاتی كاشییەكان هات لەسەر دەستی ئیلامییەكان، هەندێكیش پێیان وایە بابلییەكان كۆتاییان بە دەسەڵاتی كاشییەكان هێناوە.(٩) بەڵام لە راستی دا (شەتروك ناخونتەی یەكەم) لە شاڵاوێكدا شكستی گەورەی دووچاری كاشییەكان و بابلیەكان كرد، ئەو شاڵاوەش ساڵی (1175 پ.ز) روویداوە و ئیلامییەكان شوێنی كاشییەكانیان گرتۆتەوە.(١٠) ئەم ڕووداوانەش بەشەڕی ناوخۆیی یان کێشە ناوخۆییەکان دادەنرێن، تارادەیەک بەشێوەیەکی ئاسایی لەچوارچێوەی ململانێکاندا مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت، چونکە بەشێکی زۆر لەگەلانی دێرینی کوردستان هاوکار و هاوپەیمانی یەکتربوون دژی ئەکەد و بابل و ئاشوور، بەڵام ئەوەی جێی سەرنج و تێڕامانە هاوکاری کردنی هێزی بیگانەیە لەلایەن یەکێک لەگەلانی دێرینی کوردستان یان سەرکردەیەکی گەلانی کوردستانەوە بۆ هێزە داگیرکەر و دەرەکییەکان.
بەخوێندنەوەیەکی وردی مێژوو؛ دەردەکەوێت سەرەڕای ناکۆکی و دووبەرەکی گەلانی دێرین تاهاتنی ئاشووریەکان وەک دەوڵەت و داگیرکەر هیچ بارێکی نۆکەرایەتی و جاشایەتی گەلانی دێرین تۆمار نەکراوە کە ببێتە مایەی ماڵ وێرانی و دواتریش وەک دیاردەیەک بڵاوبووه‌تەوە.
بەشی دوەم/ وناکۆکی لەنێوان گەلانی دێرنیدالەهەزارەی یەکەمی پ.زدا.
یەکەم/ کێشەی نێوان میدیا و ماننا و ئورارتو بەرانبەر ئاشورییەکان
کاتێ ئاشورییەکان دەستیان بەسەر وڵاتی کوردستاندا گرت، لێرەوە جاشایەتی دەستی پێکرد، هەرسەرەتای بەهێزبوونیان وڵاتی سوباریان داگیرکرد و سوبارییەکان بوون بە دوو بەشەوە؛ به‌شێکیان لە ژێردەستی ئاشوور مانەوە، بەشێکیان کەوتنە شەڕ و بەرگه‌یان نه‌گرت و پاشەکشەیان کرد بۆ ناوچە شاخاوییەکان. دواتر هەریەک لەگەلانی وەک “گوتی و لولو” كەوتنە ژێردەستی ئاشوور تا دەرکەوتنی هێزی ئورارتوو و میدییەکان و مانناییەکان دژی ئاشووریەکان. لەگەڵ دەستپێکی شەڕ و داگیرکارییەکانی ئاشوور بۆ سەرناوچەکانی میدیا و ئورارتو و ماننا، ئەم گەلانە وەک هاوپەیمان و هاوکار، بەرەنگاری ئاشوور بوونەتەوە، بەڵام دواجار ئاشوورییەکان توانیان تۆوی ناکۆکی و دووبەرەکی لەنێوانیاندا بڕوێنن و بۆیەکەمجار خەڵکانێکی نا ئاشووری بکەن بە فەرمانڕەوا، بەناوی ئاشوورەوە فەرمانڕەوایەتی بکەن و ببنە جاشی ئاشوور و شەڕی براو هاو رەگەز و هاوکارەکانی خۆیان بکەن. ئەوەش ئەوە بوو ئاشوورییەکان توانیان مانناییەکان لە خشتەبەرن و بەکاریان بهێنن. سەرەڕای ئەمانە لەداگیرکردنی زاموای لولو فەرمانڕەوای خۆیان داناوە و هەندێجار فەرمانڕەوای لولو ملکەچی خۆیان دەربریوە و بوون بە دەسەڵاتداری سەر بە ئاشوور، بەڵام وەکو ئەوەی مانناییەکان کردیان نەبوو، چونکە زۆربەی کات فەرمانڕەوا لولوییەکانی سەر بەئاشوور لە ئاشوورهەڵگەڕاونەتەوە و شەڕی گەلانی تری کوردسانیان نەکردووە،کەچی ئەوەی مانناییەکان بە پێچەوانەوەبوو، بۆنمونە لێرەدا ئەوە ڕوون دەکرێتەوە.
گەلی ماننا – مانناییەکان: گەلێکى ترى دێرینی کوردستانن، لە هەزارەى یەکەمى پ. زدا لە ناوچەکانى باشوورى دەریاچەى ورمێ دەرکەوتن، بۆ یەکەمجار ناویان لە سەرچاوە ئاشوورییەکاندا ساڵى 829 پ. ز بە شێوەی(مانناى) هاتووە.(1) پاشان لاى ئۆرارتووەکان بە (ماننا) هاتووە.(2) لە کتێبى پیرۆزدا بە (مننى)هاتووە.(3) هەروەها بە مانا، مننا، مننا هاتووە. سنوورى دەسەڵاتى ئەمانە لە ناوچەکانى رووبارى (جەخەتوو) بووە و پایتەختەکەشیان شارى (ایزروتو)(4) بووە، کە کەوتۆتە باشوورى رۆژئاواى دەریاچەى ئورمییەوە. واتە سنوورى دەسەڵاتیان لە نێوان دەریاچەى وان و رووبارى ئاراس لە سنوورى قەفقاس، لە خوارەوەش تاکو رووبارى زێی گەورە و سنوورى ئاشوورییەکان هاتوون.(5) بەو پێیە سنوورى ئورارتوو لە باکوور و ئاشوورییەکان لە باشورەوە.(6) ئەمەش بووە هۆى ئەوەى وڵاتى ماننا زۆر کات پەیوەندى خۆى لەگەڵ گەلانى ناوچەکەدا هەندێجار بە ئاشتى و هەندێجار بە شەڕ پێک بهێنێ. لە ماوەى دەسەڵاتى ئاشوورى نوێدا (911 – 612 پ. ز لە ناوچەکانى میدییا و ماننا و ئورارتو، چەندین راپەڕین دژى ئاشوورییەکان ئەنجامدراوە. لە پێناو دەرکردنى هێزى ئاشوورییەکان لەو ناوچانەدا، زۆرجار مانناییەکان لەگەڵ مید و ئورارتودا هاوپەیمانێتیان ئەنجامداوە، بەڵام لە سەردەمى سەرجۆنى دووەمى ئاشووریدا 725 – 705 پ. ز مانناییەکان پاشکۆیەتى خۆیان بۆ ئاشوورییەکان راگەیاند.(7)
ئەمەش بە یەکەم کاری ناپاکی و جاشایەتی دادەنرێت لە میژووی کوردستاندا، کە گەلێکی کوردستان ببنە نۆکەر و جاشی بێگانە کە ئاشورییەکان بوون. هەر بۆیە ئەوکارە بووە هۆى ئەوەى ئورارتوو لە دژى ماننا شەڕ بکات و ئەو کارەی مانناکان بە ناپاکی بزانن، بۆیە دەبینین ئورارتووەکان بە هاوکارى دیاکۆى پاشاى ماد توانیان (٢٢) قەڵاى مانناییەکان داگیر بکەن.(8) لەوکاتەدا (ئولوسونو) دەسەڵاتداری ماننا بووە.(9) لەوکاتەدا؛ ماننا پەنا دەباتە بەر سەرجۆنى ئاشوورى و داواى هاوکارى لێ دەکات، بەو هۆیەوە لە ساڵى 715 سەرجۆن پەلامارى هێزى میدى و ئورارتووى دەدات کە دیاکو و روساس سەرکردایەتى ئەو شەڕەیان دەکرد، سەرجۆن توانى ناوچە داگیرکراوەکانى مانناییەکان کە (٢٢) قەڵا بوون داگیر بکاتەوە و بیداتەوە بە دەستى (ئوڵوسونى) نۆکەر و هاوپەیمانى. هەر ئەم شەڕە بووە هۆکارى سەرەکى کە سەرجۆن هێرشە بەناوبانگەکەى خۆى بۆ سەر وڵاتى میدیا و ئورارتوو دەست پێبکات. کە بە لەشکرکێشى هەشتەمى سەرجۆن ناسرا لە ساڵى 714 پ. ز ئەنجامیدا، تێیدا ئورارتو تێکدەشکێنێ و دیاکو بەدیل دەگرێت و دوورى دەخاتەوە بۆ شارى حماە لە رۆژئاوای کوردستان.(10) لە دواى سەرجۆنیش مانناییەکان هەر هاوپەیمانى ئاشوورییەکان دەبن، بۆیە جارێکى تر ئورارتوو و میدییەکان لە دژى ماننا شەڕ دەکەن و بەوە ماننا تۆمەتبار دەکەن کە ناپاکی دەکات، تا لە سەردەمى ئاشوور پانیپاڵ دا میدییەکان بە سەرکردایەتى (فرائورتس) توانیان مانناییەکان رازى بکەن بێنە ریزى هاوپەیمانێتییەکەوە لە دژى ئاشوورییەکان و واز لە هاوپەیمانێتی ئاشوور بهێنن.
ئەوە بوو بەرەیەکی بەهێز پێکهات، بەڵام کاتێ (فرائورتس) ساڵى 653 پ. ز لەهێرشی بۆ سەر نەینەوا کوژرا لەلایەن ئاشوورییەکانەوە بە هاوکارى و ناپاکی (ئەسکیسەکان)، ئەوەش بە دووەم شێوازی ناپاکی دادەنرێت لە کوردستاندا کە گەلێکی کوردستان ببنە نۆکەر و جاشی بێگانە کە ئاشورییەکان بوون. بەوەش جارێکى تر ماننا کەوتەوە ژێر دەستى ئاشوورییەکان و پەلامارى وڵاتى ماننایان دایەوە، چونکە ئاشوورییەکان بەوکارەى ماننا توڕەبوون کە ماننا بووە بە هاوکاری میدیا، هەروەها پادشاى ماننا ئەخشیرى دەیویست بە هاوکارى میدییەکان بەرگری بکات دژی ئاشوورییەکان، بەڵام سەرکردەى سەربازى ئاشووری (نابو – شار – اوسر) هێرشیان کردە سەر ماننا و میدیا ئەوە بوو ساڵى 651 پ. ز هەموو قەڵاکانى مانناى داگیر کرد و تەنانەت چووە پایتەختى مانناکانەوە، کە شارى (ایزیرتوو) بوو بەوەش ئەخشیرى هەڵهات بەرەو قەڵاى ئیشتاتو پاشان ئاشوورییەکان ئەویشیان گەمارۆ داو توانیان داگیرى بکەن و دەستکەوت و تاڵانییەکى گەورەیان دەستکەوت و لەگەڵ ژمارەیەکى زۆر دیلى مانناى بران بۆ نەینەواى پایتەختى ئاشورى.(11)
هەندێک دەڵێن دواى ئەخشیرى وڵاتى ماننا تووشی ئاژاوەی ناوخۆى بووە لە نێوان بنەماڵەى مانناییەکان و گەلى ماننادا، هەندێ دەڵێن خودى ئەخشرى لە لایەن خەڵکى مانناوە کوژراوە.(12) بۆیە کوڕەکەى بە ناوى (ئوالکى – Uallki) پەناى بۆ ئاشوور پانیباڵ بردووە و، کچى خۆى پێشکەش بە پادشاى ئاشوور کردووە تا لەو راپەڕینەى وڵاتى ماننا رزگارى بکات سەرەراى پێدانى باج و سەرانەیەکى زۆر بە ئاشوورییەکان، بەوەش جارێکی تر مانناکان بوونەوە نۆکەر و جاشی بێگانە. لەگەڵ ئەوەشدا ئاشوورییەکان هیچ هاوکارییەکى مانناییەکانیان نەکرد.(13) چونکە لەوکاتەدا ئاشوور پانیباڵ بە شەڕى میسر و ئیلام و بابلەوە خەریک بوو، هەربۆیە لێرە بە دواوە میدییەکان توانیان دەست بەسەر دەوڵەتى ماننادا بگرن و وردە وردە هەموو ناوچە داگیر کراوەکان لە دەستى ئاشوورییەکان رزگار بکەنەوە.(14) هەرچەند لە چەند شەڕێکدا کە ئاشور و ماننا دژى میدییەکان ئەنجامیداوە، بەڵام هیچ گرنگییەکی نەبووە، چونکە تا دەهات ئاشوورییەکان بەرەو لاوازى دەچوون و میدییەکانیش بەهێز دەبوون، لە دوایشدا مانناییەکان و ئاشورییەکان پێکەوە لە جەنگى (کابلینا) لەسەر روبارى فورات لە دژى بابلییەکان شکستێکى گەورەیان خوارد. بەمەش ماننا شکستێکى گەورەى رامیاریى و سەربازى هێنا و بە سەرجەم ناوچە و شارەکانییەوە و بووە بەشێک لە دەوڵەتى میدیا لە ساڵى 612 پ. زدا. ئیتر دەوڵەتێک نەما بە ناوى ماننا و ئاشوورییەکانیش لە بەردەم سوپاى میدى و بابلیدا بۆ یەکجارى شکستیان هێنا. (15) ئەمەش بەشێکە لە ناوى پاشا بەناوبانگەکانى ماننایییەکان ئوالکى 829 پ. ز، ئیرانزو 719 پ. ز، ئازا کوڕى ئیرانزو 717 پ. ز ئولوسونو براى ئازا 716 پ. ز، بگداتى، دیائوکو، میتانى، ئەخشیرى، ئوواللى کوڕى ئەخشیرى، ئیرسینى کورى ئوواللى، دائریسادى.(16) هەروەها لە رووى رامیارییەوە مانناییەکان خاوەن شێوازێکى دەسەڵاتدارى پاشایەتى بوون وەک چۆن لەسەرەوە ئاماژە بە ناوى پادشاکانیان کراوە.
لە رووى ئابوورى و کشتوکاڵییەوە وڵاتى ماننا بە ناوەندێکى گەورەى بەرهەمى کشتوکاڵى و ئاژەڵ بەخێوکردن بە تایبەتى ئەسپ دادەنرێت وەک جۆرج کامیرۆن باسی دەکات.(17) لە رووى ئایینییەوە مانناییەکان باوەڕیان بە خواوەندى ماد و هورى و ئاشوورى هەبووە، وەک چۆن وشەى ئیلانى لەسەرچاوە ئاشوورییەکاندا بە ماناى خواوەندەکان دێت لە وڵاتى ماننا .(18) لە رووى هونەرییەوە ئاندرێ گۆدار پێیوایە پاشماوە هونەرییەکانى مانناکان لە کوردستان هەمان ئەو شێوازە هونەرییەى کاشییەکانە لە ناوچەی لوڕدستان و ئەوان گەشەیان پێداوە.(19) لە دۆزینەوە شوێنەوارییەکانى ناوچەى موکریان و سنە و بەتایبەتى زێوێى سەقز شارستانییەتێکى گەورەی مانناییەکان دەرکەوت وەک کەلوپەلەکانى زێوێ کە لە جامى ئاڵتوونى شراب و گۆزە و گلێنەى نەخشەدار کە وێنەى ئاژەڵى لە سەرە و گەردنبەند کە بە هونەرى ماننایى دادەنرێت. هەروەها (خانم ئیدات پردا) کە لەگەڵ گودار لە قەڵایى زێوێ پشکنینى کردووە دەڵێت: ئەم قەڵایە هى مانناییەکان بووە. (20) بڕوانە شوێنەواری قەڵایى زێوێ لە بەرگی دووەمی ئەم پەرتووکەدا. بۆیە زۆرێک لە سەرچاوەکان جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە کە هونەرى درەوشاوەى ماد لە مانناوە دەست پێدەکات و فەرهەنگ و شارستانییەت و ئابوورى ماننا بووە بنەماى دروست بوونى ماد لە سەدەى هەشت وحەوتی پ. ز.(21)
سەرچاوەوپەراوێزەکانی بەشی یەکەم:
(١)فاتیح عەبدوڵڵا موحەمد : مێژووی دێرینی کوردستان، کورتەیەک لەمێژووی شارستانیەتی دێرینی کوردستان ،لێکۆڵینەوەیەکی مێژووی رامیاری شارستانیە،بەرگی یەکەم ، سلێمانی،٢٠١٦چاپخانەی کارۆخ،ل ٥٧-٥٨
(٢)) رافدة قةرةداغى : بلاد سوبارتو و عاصمتها خمازى : گۆڤاری سوبارتو , ذ ١٧،هەولێر، سالَى ٢٠٠٩ , ل١٧٢.
(٣)فاتیح عەبدوڵڵا موحەمد : مێژووی دێرینی کوردستان،بەرگی یەکەم ، سلێمانی،٢٠١٦، ل٦٨-٦٩.
(٤) طه باقر وأخرون : تاريخ عيراق قديم , ط١، جامعة الصلاح الدين ١٩٨٧، ص ١٤٩ .
(٥)جورج رو : العراق القديم، ترجمة حسين علوان، ط٢،بغداد، ١٩٨٦.ص ٢٢٣-٢٢٤.
(٦) فاتیح عەبدوڵڵا موحەمد : مێژووی دێرینی کوردستان،بەرگی یەکەم ، سلێمانی،٢٠١٦، ل ٦٨-٦٩.
(٧)جورج رو : العراق القديم، س.پ. .ص،٢٣.
(٨) فاتیح عەبدوڵڵا موحەمد : مێژووی دێرینی کوردستان، ،بەرگی یەکەم ، سلێمانی،٢٠١٦،ل١٠٧.
(٩)سامى سعيد الاحمد – رظا جواد الهانمى : تاريخ الشرق الادنى القديم، ايران و الاناضول , موصل , ص ٦٢.
(١٠) فاتیح عەبدوڵڵا موحەمد : مێژووی دێرینی کوردستان،بەرگی یەکەم ، سلێمانی،٢٠١٦، ل١٠٣-١٠٥
سەرچاوە و پەراوێزەکانی بەشی دووەم/باسی یەکەم
1. محمود امين:،” تعليقات تأريخية على حملة سرجون الثامنة,” مجلة سومر,ج2,المجلد الخامس,1949,ص222.
2 جمال رشيد أحمد: ظهور الكرد في التأريخ, ج1, ص765.
3.الكتاب المقدس, العهد القديم، ارميا(8:51)ص1017.
4.ئیزیرتو Izirti –Izirtu): لەسەرچاوەکاندا بەزۆر شێوە هاتووە وەک: ئیزیرتو (Izirtu)، ئیزیرتى (Izirte)، وئیزیرتى هەریەک لە شلمنێری سێەم، وسرجون دووەم و اشوربانیبال،باسیان کردووە ودەکەوێتە ناوچەی سەقز بڕوانە:
:Iran in the Neo-Assyrian Period. p41 Reade،J،E،
رياض عبدالرحمن الدوري,: اشوربانيبال, ص93.
(5) دیاکونوف: میدیا،ێ386.
(6) هاري ساكز: عظمة بابل، موجز حضارة وادي دجلة والفرات القديمة، ترجمة عامر سليمان ابراهيم، جامعة الموصل، 1979ص146.
7) محمود امین: سومر، ج2 و1948، ێ222.)
Ancient Persia and Civilization,p28.. (8) C.Huart:
R.Rollinger:”MEDIEN” Herrschronologien der antiken Welt Band(1),p112.، –
(9)Diakonoff : Op.Cit ,p80
P59. ،L(10)J.Custis: Last Mesopotamiaand Iran
– R.Rollinger:”MEDIEN” Herrschronologien der antiken Welt Band(1),p112.
Grishman: Op.Cit, p95.
(11) Danial.C: The Medes and Persians. p42.-
)Diakonoff : Op.Cit ,p115.
(12) الاحمد، سامی سعید: الێراع العراقی الفارسی، المێدر السابق، ێ 73.
(13)Diakonoff : Op.Cit ,p116.
(14) جمال رشید ڕحمد، فوزی رشید: تڕریخ الکرد القدیم،ێ84.
(15) فاتح عبدالله محمد :العلاقات السیاسیە و العسکریەبین اڵاشوریین و المیدیین خلال الفترە (911-612)ق. م، رسالە الماجستیر فی التاریخ القدیم،غیرمنشورە، کلیە العلوم الانسانیە فی جامعە السلیمانیە،2008،ێ29.
(16) فاتح عبدالله محمد: ێ. پ. ل 179.
(17) ئەحمەد شەریفی:کورد لەدەقەکۆنەکانی مێژوودا،١٣٩٣هەتاوی،سنە،انتشارات کوردستان،ل٧٠-٧٢.
کمال نوری معروف: چەند لاپەرەیەک لە:ل90
(18) رقیە بەهزادی :ئاریاکان ونائاریەکان لە روانگەی مێژووی کۆنەوە، وە، فەرهاد خۆشناو،هەولێر، 2011،ل32
(19) ه. س، ل33
(20) – ئەحمەد شەریفی:کورد لەدەقەکۆنەکانی مێژوودا،١٣٩٣هەتاوی،سنە،انتشارات کوردستان،ل٧٣.
(21) ئەحمەد شەریفی:کورد لەدەقەکۆنەکانی مێژوودا،١٣٩٣هەتاوی،سنە،انتشارات کوردستان،ل٧٠-٧٢.
