پێشەكی:
نەوروز یەكێكە لە بابەتە گرنكەكان، پێویستە لێكولینەوەی زانستی لەسەر بكرێت، بەمەبەستی زیاتر ناساندن و تێگەیشتن لێی و زانینی پەیوەندی نەورۆز بەكوردەوە، چونکە زورێك لە نەتەوەكانی تر جگە لە نەتەوەی كورد بە موڵكی خۆی دەزانێت لە وانە (بلوج، ئەفغان، هند، فارس،…تاد) ئەمەش وای كردووە هەر یەكە لەو نەتەوانە بە موڵكی خوی بزانێت تەنها ماف بە خوی بدات بە یادكرنەوەی یادەكە، بۆیە لێرەدا بە باشمان زانی، لێكۆڵینەوەیەكی كورت و پوخت، لە سەر(نەورۆز) بخە‌ینە ڕوو، تا وەڵامی ئەو پرسیارانەمان دەست بكەوێت، كە ئایا نەورۆز تا چەند پەیوەندی بە كوردەوە هەیە؟ ئایا هیچ نەتەوەیە بۆی هەیە بە موڵكی خۆی بزانێت؟ لەم لێكۆڵینەوەیەدا تیشك دەخە‌ینە سەر (نەورۆز لەڕووی مانا و داڕشتنەوە)و (ڕای مێژوو نوسان سەبارەت بە سەرهەڵدانی نەورۆز لەمێژوودا)، هەرەوەها چونێتی یادكردنەوە‌ی یادەكە لای كورد، لە قوناغە جیاوازەكانی مێژوودا، وە ڕولی (پیرەمێرد) لە زیندوكردنەوەی یادەكە باسی لێوەكراوە.
نەوروز لەڕووی مانا و دارشتنەوە:
نەوروز لە ڕووی ماناوە بە واتای رۆژێكی نوێ دێت, لە ڕووی دارشتنەوە لە ووشەیەكی واتاداری لێكدراو پێكهاتووە، لەوشەی (نەو) بەواتای(نوێ)، وشەی (روز) بەواتای (ڕۆژ)، بەڕێكخستنی هەر دوو وشەكەش، مانایی روژێكی نوێی دەبەخشێت، ئەمەش ئەوەمان بۆدەردەخات، كە وشەكە وشەیەكی كوردییە، هەر بۆیە دەیبینین زورێك لە ناوەكانی ڕۆڵەكانی كورد (نەورۆز)ە.
ڕای مێژوونوسان سەبارەت بە سەرهەڵدانی نەورۆز لەمێژوودا:
هەر مێژوو نوسێك بەجورێك باس لەچوونێتی دەست پێكردنی(نەورۆز) دەكەن، هەر یەكەیان بە بۆچوونی خۆیان دەیبەنەوە بۆ سەردەمێكی مێژوویی، بۆیە هەندێ مێژوو نوس دەیبەنەوە بۆ ئەو ڕۆژەی خوای گەورە (گەردوون و ئادەمی) دروست كردووە، وە هەندێكیش پێان وایە (25 سەدە پێش زاین) نەوروز پەیدابووە، وای بۆ دەچن نەورۆز لە سەردەمی حەزرەتی ابراهیم (د.خ) كۆنترە، (مامۆستا حەسەن محمود) دەربارەی سەرهەڵدانی نەورۆز دەڵێت (نەورۆز دەگەڕێتەوە پێش سەردەمی دەوڵەتی (پێشدادی)، كە كتومت سەردەمی پیغەمبەرنوح (د.خ) دەگرێتەوە)، هەندێكیش ئەم ِۆژە دەگەڕێننەوە بۆ سەردەمی بابلی و سۆمەرییەكان، كە جەژنێكی هاوشێوەی ئەم جەژنەیان هەبووە بە ناوی جەژنی (دار)، هەندیك مێژوو نوس بۆ مەجوسیەكان دەیگەڕێننەوە بە بەڵگەی ئەوەی لەو ڕۆژەدا ئاگر دەكرێتەوە، هەندێكیش پێیان وایە نەورۆز لە سەردەمی (جەمشید پادشای)پاشای پیشدادییەكان دروست بووە، چونكە (جەمشید یەكەم كەس بوو ڕژێمی پاشایەتی دامەزراندووە و ژیانی سیاسی و كومەڵایەتی كومەڵگای ڕێكخستووە، نەورۆزیشی كردوەتە سەرەتایی ساڵ و ڕۆژمێرێكی دروستكردووە بۆ سەری ساڵی هەتاوی)، مامۆستا (شكور مستەفا) دەڵێت ((ئاریا نەژادەكان حەوت جەژنی سەرەكییان هەبووە، كە بریتی بوونە لە ” نەورۆز ،میرەگان، سەدە،تیرەكان،پەروەردەگان،كۆسە،بەهمەن” لە نێو ئەو حەوت جەژنەدا جەژنی (نەورۆز و میهرەگان)، جەژنی هەر گەورەیان بووە سەبارەت بە (نەورۆز)یش هەموو نەتەوەیەك بەموڵكی خوی دەزانێت، هەر نەتەویەكیش بۆ قوناغێكی مێژووی خۆی لەچوارە چێوەی هەستی نەتەوایی خۆی دارشتووە)، بۆیە دەتوانین بڵین جەژنی نەورۆز تایبەتە بە نەتەوە ئارییەكان، كە كوردیش یەكێكە لەو نەتەوانە، لەگەڵ ئەمەشدا (دكتور محمد معین ) دەڵێت ((جەژنی نەورۆز ساڵی نوێیە لای ئارییەكان، ئەم جەژەنەش لە بنەڕەتدا یەكێكبووە لەو دوو جەژنە مەزنەكان، ئارییەكان لە كۆندا وەرزی سەرما و گەرمایان هەبووە، یەكەم جەژن لە سەرەتایی وەرزی گەرمادا كراوە پێی وتراوە (نەورۆز)و جەژنەكەی تریش لەگەڵ وەرزی سەمادا كراوە پێ وتراوە (میهرەگان)، بۆچوونێكی تر دەڵێت (نەوروز ساڵیادی دامەزراندنی یەكەمین دەوڵەتی كوردییە ئەویش دەوڵەتی (ماد)ە كە لە سەر دەستی (دیاكۆ) دامەزرا، بەڵام (حەسەنی كوری علی توسی)، كە ناسراوە بە (فیردەوسی) لە كتێبی شانامەدا پێی وایە ئەم جەژنە بە تەنها هی فارسە، بەڵام ئەم بۆچوونە ڕاست نییە، چونكە وەك مێژوونوسێك شانامەی نەنوسیوتەوە، بەڵكو وەكو هەستیارێك شانامەی نوسیوەتەوە، جگە لەوەی شانامە بە شێوەیەكی تەواو ئەفسانەیە ناكرێت وەك سەرچاوەیەكی باوەرپێكراو دابنرێت.
یادی نەورۆز لای كورد لەقۆناغەكانی مێژوودا:
وەك لە سەرەتاوە ئاماژەمان پێكرد نەورۆز لە كۆنەوە بوونی بووە، ئەم یادەش بە شێوازی جۆراو جۆر یادی كراوەتەوە، پێش هاتنی ئاینی ئیسلام، لە‌ناو عەرەبیشدا ئەم یادە بونی هەبووە، لە كاتی كۆچی پیغەمبەری ئیسلام (محمد(د.خ) لە مەككەوە بۆ مەدینە، دەبینی ئەم دوو جەژنە بوونی هەیە، داوا لە خوا دەكات تا دوو جەژنی تر پێیان ببەخشێت، خوای گەورە جەژنی (ڕەمەزان و قوربان) دەبەخشێت پێی، زۆرێك وای بۆ دەچن ئەم دوو جەژنە جێگرەوەی جەژنەكان( نەوروز و میهرەگان) بێت؛ بۆیە ئەم دوو جەژنە، بە هیچ شێوەیەك یادی نەدەكرایەوە لە سەردەمی پیغەمبەری ئیسلامدا، تا سەردەمی خە‌لیفەی چوارەم (علی كوری ئەبو تالیب) یادی نەكراوەتەوە ، واتا لە سەردەمی (ابو بكری سدیق و عومەری كوڕی خەتاب، عوسمانی كوڕی عەفان )ئەم یادە نەكراوەتەوە، بەڵام لە سەردەمی خلیفەی چوارەم (علی كوری ئەبو تالیب) یادی كراوەتەوە بەڵگەش بۆ ئەوە ئەم دەقەیە ( جاْ ألی ئیمام علی بفالودج ، واكل منە وقال ماهزا ، نورالفیروز ،فقال: نوروز فی كل یوم)) واتا(هاتن بۆ لای (ئیمامی علی) هەندێك شرینی و حەلویان پێ بوو (ئیمامی علی) لێی خواردوو فەرموو ئەمە چیە؟ وتیان ڕوشنایی نەوروزە , ئەویش فەرمووی هەموو روژێكمان نەورزبێت))، ئەمەش ئەو دەسەلمێنێت، كە (ئیمامی علی ) ڕێگری نەكردووە لەو یاد كردنەوە لە كاتێكدا پێشەوای ئیسلام بووە لەو كاتەدا، ئەم دیاری بردنە بۆ (ئیمامی علی) بو ئەوە دەگەڕێتەوە پێشتر ئەم یادە نەكراوەتەوە وە بە تەواوی گوڕانی بە سەردا هاتبوو.
نەورۆز لە سەردەمی ئەمەویی و عەباسیەكاندا:
لەگەڵ دروستبوونی دەوڵەتی ئەمەویی لەسەر دەستی (معاوییەی كوری ابو سوفیان) لەساڵی (41ك) (نەورۆز)ی كردوەتە سەرەتای وەرگرتنی باج لەو ناوچانەی ، كەفەتح كرابوون، ئەم باج وەرگرتنە بەردەوام بووە تا سەردەمی (عمری كوری عبدالعزیز) ، لەسەردەمی(عمری كوری عبدالعزیز 99ك ـــ101ك) قەدەغەكراوە، پاش مردنی، ئەم باجە وەرگرتنە دووبارە پەیڕەو دەكرێتەوە، واتا باج هۆكارێك بووە بۆ یادەكردنەوەی نەورۆز لە لایەن ئەو نەتەوانەوە، كە بەهی خۆیان زانیوە بەتایبەتی (نەتەوەی كورد)، بەڵام لەدوای نەمانی دەسەڵاتی ئەمەوییەكان، لەساڵی (132ك) گوڕانێكی گەورە بەسەر دەسەڵاتی خەلافەتدا دێت، خەلافەتی عەباسی دەسەڵات دەگرنە دەست، لە سەردەمی خەلافەتی عەباسیەكاندا یادی جەژنەكانی( نەورۆز و میهرەگان) كراون، بە چەژنی فەرمی لە وڵاتدا زۆرجاریش خەلیفەكانی عەباسی بەشدارییان لە ڕێوڕەسمی هەردوو جەژنەكەدا كردووە ڕێگەیان، بەشاعیران داوە شیعرەكانیان بخویننەوە ،هەروەها والییەكان هەریەكەو لە ناوچەكانی خۆیاندا بەشداریان كردووە، خەلیفە مهدی(168ك_784ك)، یەكەمین خەلیفە بووە، بەشداری لە جەژنی نەورۆزدا كردووە، هەر چەندە خەلیفەكان بەشداری ڕاستەوخۆی یادەكەیان كردووە لەگەڵ ئەوەشدا هەوڵیانداوە ئاگر نەكرێتەوە، بەڵام سەركەوتوو نەبوونە، بۆیە لەسەردەمی عەباسیەكاندا بە بەردەوام و لە هەموو ساڵێكدا ئاهەنگی جەژنی نەورۆزیان گیراوە، بە بێ هیچ ترسێ، زۆرجار بەسەردەمی عەباسیەكان وتراوە (سەردەمی عەجەمەكان)، واتا ئەوانەی غەیرە عەرەب بوون. لە سەردەمی عوسمانیەكاندا ئەم جەژنە بەتەواوی قەدەغە كرا، هەرچەندە چەندین میرنیشین لە كوردستاندا، هەبوونە بە بەردەوامی نەیان توانیوە ئاهەنگی نەوروز بگێڕن، بەڵام لە سەردەمی (میر خانزاد )میری میرنیشینی سۆران، ئەم یادەی بەرز ڕاگیراوە، مێژوو نوسان ئاماژ بەوەدەكەن “: لە سەردەمی میر خانزاد دا لە هەموو شەوێكی نەورۆزدا ئاگری نەورۆز كراوەتەوە، هەموو سەر لەشكر و پیاوە ناودارەكان و فەرمانرەواكان بەشداریان تێدا كردوە).
ڕوڵی (پیرەمێرد) لە زیندوكردنەوەی جەژنی نەورۆزدا:
پیرەمێرد بەزیندوكردنەوەی ئەم یادە دادەنرێت، چونكە بە درێژایی ماوەی دەسەڵاتی عوسمانییەكان(1299ـــ1924ز) یادكردەنەوەی ئەم جەژنە قەدەغە بووە، لەدوای نەمانی عوسمانییەكان، لە ناوچوونیان ئەم یادەش تا ساڵانی (1930) نەدەكرایەوە، هەر بۆیە پیرەمێرد لە ناوەڕاستی سییەكانی سەدەی بیستەمدا، لە توركیاوە دەگەڕێتەوە سلێمانی زورترین كاتەكانی خۆی بۆ خزمەتكردنی نەتەوەكەی خۆی تەرخان دەكات، بایەخی تەواو دەدات بەزیندوكردنەوەی كەلتور و داب و نەریتی نەتەوەكەی، ئەمەش وا دەكات ببێتە یەكەم كەس، لە شاری سلێمانی یادی نەوروز بكاتەوە بە ئاگر كردنەوە لە گردی (مامەیارە)وە ساڵ لە دوای ساڵ تا مردنی بەرگی تازە بە بەر چونێتی یادكردنەوەكە دەكات ، وە لەو پێناوەشدا تووشی چەندین توانج و ئازاری دەروونی دەبێتەوە، چونكە زۆرێك دژی دەوەستنەوە بە شێوەیەك بە ئاگر پەرست ناوی دەبەن، بەڵام پیرەمێرد لەوەڵامی ئەو كەسانەدا دەڵێت [بە گڕی ئاگر ڕێی ئایندەی قەومەكەی خۆم ڕووناك دەكەمەوە، عادەتێكی باو باپیرمە پەیڕەوی ئەوان دەكەمەوە]، بەڵام (مامۆستا سجادی) پشتگیری لە(پیرەمێرد) دەكات و دەڵێت (روژی نەورۆز جەژنی قەومی كوردستانە ،ئینجا عەجەبا ڕوژێك بناغەی بوژانەوەی ژیانی قەومێكی تێدا دەركەوێ ئیتر چون ئەو روژە نەكەین بەجەژن))، پیرەمێرد لە هەموو ئەو بڵاو كراوەنەدا جەختی لەوە كردوەتەوە، كە نەورۆز جەژنی نەتەوەی كوردە و بە هیچ هەواو نەفەسێكی دنیاوە ئەو یادە ناكەنەوە، ئەم گرنكی پێدانەی پیرەمێرد وایكرد، نەورۆز هەتاوەكو ئێستا بایەخی پێبدرێت و یادی بكرێتەوە وە لەهەموو ئەو یادانەش دا ناوی پیرەمێرد و ئەو شیعرانەی كە لەبارەی نەورۆزەوە نوسیوێتی بە قەد یادەكە گرنگی پێبدرێت.
لە ڕۆژنامەی (ژین)دا لە ژمارە 662 ی 19 ی ئازاری 1940 لە لاپەڕەی یەكی ئەو ڕۆژنامەیەدا پیرەمێرد ئەم بانگەوازەی بڵاو كردوەتەوە دەڵێت”:نـــــەورۆز، بۆ ئەوەی باوەڕمان پێبكەن ،كەتا ئێستا سەیرانی نەورۆزمان بە هییچ هەوایەكی لاوە نەكردووە، وا شەوی یەك شەممە لە گردی یارە، ئاگری نەورۆز ئەكریتەوە. ڕۆژی (هەین)یش سەیرانە، جنسی لەگیف، كە ئەمساڵ لە بەفرا كەسیرە بوون با بای باڵی خۆیان بدەن بە سایەی ئەوانیشەوە جنسی خەشین ئەتوانن بین، بەڵام ڕەش بەڵەك نییە.
یەكێك لەشیعرە بەرز و جوانەكانی پیرەمێرد كە بۆ چەژنی نەورۆزی نوسیوە لەكاتی نزیك بوونەوەی جەژنی نەورۆز و لە ڕۆژانی نەورۆزدا گوێمان لێی دەبێت و لەلایەن هونەرمەندانەوە كراوە بە گۆرانی چەندین ئاوازی بۆ دانراوە ئەم شیعرە جوانەی پیرەمێردە كە دەڵێت:
ئەم ڕۆژی ساڵی تازەیە نەورۆزە هاتەوە
جەژنێكی كۆنی كوردە بە خۆشی و بە هاتەوە
چەند ساڵ گوڵی هیوای ئێمە پێ پەست بوو تاكو پار
هەر خوێنی لاوەكان بوو گوڵی ئاڵی نەوبەهار.
نەورۆز لەھەموو لایەک پیرۆزبێت .
