ئەو پرسیارانەی لەسەر پارتی سۆشیالست دیموکراتەکان دەکرێن: بەشی سێ

مێژووی سەرهەڵدان و دروستبوونی حزبەکان بۆ کۆمەڵگه‌ی مرۆڤایەتی، مێژویەکی کۆن و هێندە دوور و درێژی نییە لە چاو ئەو مێژووە  کۆنەی شارستانی کۆمەڵگای مرۆڤایەتیدا، مێژووی دروستبوونی  بزوتنەوە سیاسی و حزبە سیاسیەکان دەگەرێتەوە بۆ دوو تا سێ سەدەیەک لەمەوبەر، دەشکرێت بڵێین؛ حزبی سیاسی لەدوای دروستبوونی قەوارەی سیاسی دەوڵەتەوە سەریهەڵداوە، ناچمە قوڵایی باسی رەوش و بارودۆخ و ململانێ و کێشمەکێشی ئەو سەردەمە مێژووییانەی کۆمەڵگه‌ و شارستانیانە کە پیادا تێپەریووە، بەڵام دەکرێت ئەوەی پەیوەندی  بەم بابەتەوەیە و گرنگە باسی لێوە بکەین زۆر بەکورتی”خەسڵەتی سەرهەڵدانی حزب؛ وەک ئۆرگانێکی سیاسی  لە بزوتنەوە سیاسیەکانی کوردستاندا”.

لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەمدا، دوای جەنگی جیهانی یەکەم، هەروەک چۆن دەرئەنجامەکانی ئەو جەنگە شوومە جیهانییە رەنگدانەوە و کاردانەوەی (ئەرێنی و نەرێنی) لە سەر سەرجەم جومگەکانی ژیانی کۆمەڵگه‌ی جیهانی هەبوو بۆ کوردستانیش هەروا بووە، ئەڵبەتە کۆمەڵگه‌ی کوردستانیش پریشکی ئاگری نەهامەتی و ئەو مەینەتیانە هێندەی قەوارەی خۆی بەرکەوتووە، بەو واتایەی گۆرانکارییەکانی کە لە  سیاسەتی نێو دەوڵەتیدا ڕوویاندا کوردستانیش بەشێک بووە لە ناو هاوکێشە سیاسییەکاندا، ئەگەر بە راستەو خۆش نە بوبێت بە جۆرێک لە جۆرەکان کاریگەری کاردانەوەکان بە سیمای کۆمەڵگای کوردییەوە دەرکەوتووە، جا ئەگەر لە روی هووشیارییەوە بوبێت یان لەرووی خەسڵەتەکانی دیکەی (باری گوزەران و، ئابووری و، ئاستی رۆشنبیری و، کولتووری) شەو بوبێت، ئەوە لە ئاستی هووشیاری ئەو کاتی کۆمەڵگه‌ی کوردستان هێندەی لە خۆگرتووە  کە تێگەشتبێت لەو گۆرانکارییانە و سودی لێ وەرگرتبێتن، بۆ نمونە لە رووی (گەشەکردنی سیاسییەوە) لە دوای سەدەی هەژدەو نۆزدەوە ئەو قۆناغ و گۆرانکارییە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتییانەی لە ئەوروپا و ئەمریکا روویاندا پاش ئەوان گوێزرانەوە بۆ رۆژهەڵات، بە تایبەتی رۆژهەلاتی ناوەراست کە ببوە مەیدانی جەنگ و ملمملانێی وڵاتە مۆنۆپۆلە زلهێزەکانی جیهان، ئاشکرایە ئەوان لە گەڵ خۆیاندا پاشماوەی کێشمەکێشەکانی خۆیان گواستەوە بۆ ئەو وڵاتانەی ژێر دەسەڵاتیان، ئیدی لە هەمو روویەکەوە، کە لەنێو ئەوەی لە هەگبەکەیاندا بوو هزری سیاسی ئایدۆلۆژیا جیاوازەکان بوو، بۆیە لێرەوە بۆ وڵاتانی تازە پێگەشتوو گەشە سەندووەکان پێیان نایە قۆناغێکی نوێی سیاسییەوە کە پێی دەوترێت؛گەشەکردنی سیاسی.

کوردستان لە رووی هزری سیاسی و گەشەکردنی سیاسییەوە بە پێی بارو دۆخ و رەوشی ئەو کات رەهەندی فکری نەتەوەیی زیاتر باڵی کێشا بوو بەسەر دەستە بژێران و، رووناکبیران و، رۆشنبیرانی کورد و بزوتنەوە سیاسیەکاندا، ئەوەش هۆکاری بابەتی خۆی هەبوو، جا ئەگەر هۆکاری جیوپۆلتیکی بوبێت وەهای کردبێت، کە بزاڤی سیاسی خەسڵەت و رەهەندێکی نەتەوەیان پێوە دیاربدا،  یاخود هۆکاری جۆری چەوسانەوەی نەتەوەیی داگیرکەران  و رەگەزپەرستی نەتەوەیی هاوسێکانی کوردستان بوبێت، لە هەموو بارەکاندا دواجار چەمکی نەتەوەیی لە بزاڤی رزگاریخوازی گەلی کورد بەزەقی بەرجەستە ببوەوە،  هەرچەندە لە دوا جەنگی جیهانی یەکەمەوە زیاتر رەهەندی حزبایەتی وەک ئۆرگانیزەیەکی، یان تێزێکی  نوێ بوو بۆ کۆمەڵگه‌ی کوردستان،  وەک لە سەرەوە ئاماژەم پێکرد قۆناغی گەشەکردنێکی سیاسی بوو ، پاشان هێشتا وەک پاشکۆیەک و لاسایی حزبە نەتەوەیەکانی جیهانی ئەوروپایان دەکردەوە، یان  مۆرکی حزبە سۆشیالستە ناسیونالستەکان، یان سۆشیالستە کۆمۆنیستەکان-یان پێوە دیاربوو، ئەو ئەزمونە  هێشتا نوێ بوو لە ناو کۆمەڵگه‌ی کوردی و بە تایبەتی رەنگدانەوەی هەبوو لە ناو چینی رۆشنبیران و رووناکبیرانی کورد، کە چۆن پراکتیزەی ژیانی ئۆرگانی حزبایەتی لە کۆمەڵگای کوردیدا جێ بکەنەوە، بۆیە جاری وا هەبوو دەقاو دەق تیۆر و ئایدۆلۆژیا نوێکان تەنها بە گۆرێنی ناوی نەتەوەکانەوە بەسەر بزوتنەوەی حزبە سیاسیەکانی کوردستاندا رەنگیان دەدایەوە، چی بەزیاد کردنی پاشگرێک یان پێشگرێک ناوی حزبەکەیان دەهێنا یان ناویان دەنا، بەبێ رەچاوکردنی هزرو ئاستی بیرکردنەوەی رەوشی کۆمەڵگای کوردی، وەک ئەوەی ویستبێتیان پراکتیزەی ناوەرۆکی ئایدۆلۆژیا هاوردەکە  بەسەر خەڵکی کوردستاندا بسەپێنرێت،  زۆربەی پەیڕە و پرۆگرامی حزبەکانیش لەوانەبوو تەنها وەرگێرابێتە سەر زمانی کوردی! ناکریت بڵێین؛ ئەمە شتێکی نامۆ بوبێت بۆ کوردستان بە تایبەتی دۆزی کورد، چونکە بۆ زۆربەی وڵاتانی دیکەش بەگشتی لە جیهاندا بە هەمانشێوە بوو بۆ جیهانی سێهەمی ئەوکات هەروابووە، ئەو ئایدۆلۆژیا و، هزر و گەشە سیاسییانە نوێ بوون و زۆربەیان لە ئەوروپاوە سەریان هەڵدابوو دەرکەوتبوون، زۆرێک لە شۆرشەکانی جیهان کاریگەرییان هەبوو لەسەر یەکتری، بە تایبەتی لە رووی رەوتی خەباتی رزگاریخوازی نەتەوەیی بوبێت، یان بە جۆرێک لە جۆرەکان خەباتێکی چینایەتی بوبێت کە بۆ ئەو کات و قۆناغانە دۆزی خەباتی چینایەتی وەک فریاد رەسێک بوو بۆ چینی کرێکار و زەحمەتکێشان،  رووناکبیران و رۆشنبیران و نووسەرانی کوردیش وەک ئاماژەم پێدا لەو سەردەمانەدا بێ بەری و بێ ئاگا نەبوون لە سەرهەڵدان و، بزاڤە  نوێییەکان کە لە جیهاندا روویاندەدا، ئەوەش خەسڵەتێکی تەندروست و عەمەلی بوو بۆ رەنگدانەوەی هزری سیاسی لەسەر رۆشنبیرو و رووناکبیرانی کورد، هەر لەو سەردەمانەدا؛ واتە دوای جەنگی جیهانی یەکەم بزاڤی رزگاریخوازی نەتەوەکان ببووە خواست و زەرورەتێک و بگرە وەک پرۆپۆزۆڵێک (اقتراح)ێکی سیاسی ببووە دیفاکتۆ لە ناو بەربژێرە سیاسییەکاندا، بۆ نمونە ئەو بزوتنەوە سیاسییانەی لە کوردستاندا سەریانهەڵدا وەک؛ ژیانەوەی کورد و، حزبی هیوا  کە بزاڤێکی سیاسی نوێ بوون لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەمدا، کاریگەری پارتە ناسیونالستە ئەوروپییەکانی بەسەرەوە بوو، یان هەندێک لەو بزاڤە سیاسییانەی کرۆکی سەرەتای دروستبوونی حزبی چەپ وەک، حزبی شۆرش  بە رەنگدانەوەو کاریگەری لەسەر رۆشنبیرانی ئەوکاتی کوردستان بە شۆرشی ئۆکتۆبەری بەلشەوییەکانی سۆڤیەتەوە، ئەو کات کە پێیان وابوو خەباتی چینایەتی دژی دەسەڵاتی دەرەبەگەکانی کۆمەڵگه‌ی کوردستان تاکە رێگەی خەباتە بۆ رزگاربونی چینی جووتیار و رەنجدەران لە زوڵم ستەم  و زەبرو زەنگی دەرەبەگ وئاغاکان،  ژیانەوەی کورد و، حزبی شۆرش دوو ئایدۆلۆژیای جیاوزا لە روانگەی هزری بزوتنەوە سیاسییەکانی ئەو کاتی کۆمەڵگه‌ی کوردستان سەریانهەڵدا هەرد و هزرەکە یان ئایدیاکە بوونە میتۆدی دەستپێکی دامەزراندنی حزبی سیاسی لە کوردستاندا، پاشان “حزبی رزگاری” کە لە چوارچێوەی ئەو حزب و بزوتنەوە سیاسییانەی دیکەدا خەباتی نەتەوەیی بۆ رزگاری کوردستان برەوی پێدابوو، گشت ئەمانە زەمینەیەکی لە بار بوون بۆ دروستبوون و سەرهەڵدانی حزبی دیکە لە کوردستاندا، ئیدی ناچینە قووڵایی مێژوویی و چارەنوسی ئەو حزبانە، بەڵام دەتوانین وەک کرۆکی سەرهەڵدانی چەمکی سیاسی و گەشەکردنی سیاسی و، حزبایەتی ئاماژەیان پێ بدەین لە قۆناغێک لە قۆناغەکانی خەباتی رزگاریخوازی گەلی کورد.

لە دوای جەنگی جیهانی دووەم؛ ئاراستەی بزوتنەوە سیاسییەکانی کوردستان هێشتا لەژیر کاریگەری و سەرکەوتنی شۆرشی گەلانی دەووروبەریان مابوونەوە، بە تایبەتی بە دوا تەوژمی حزبە ناسیونالستەکان کە زیاتر لە وڵاتە گەشەسەندووەکاندا پەرەی دەسەند، لە بەرامبەردا تەوژمێکی چەپی سۆشیالستی کە رەنگدانەوە و، کاریگەری جەمسەری سۆشیالستی بە سەرکردایەتی یەکێتی سۆڤییەت لە سەر بزوتنەوەی رزگاریخوازانی ناوچەکەدا هەبوو، بزوتنەوەی رزگاریخوازی کوردیش لەو سەردەمەدا کاریگەری و هەژموونی ئەو ئاراستە و تەوژمانە بەسەریانەوە هەبوون، بۆیە؛ هەر حزبێک لەو سەردەمانەدا دروستبووایە، ئەوا دەکەوتە ژێر باری یەکێک لەو تەوژمانەوە کە هەریەکەیان بە ئایدۆلۆژیایەکەوە پابەند بوو، لە ناوەراستی شەستەکاندا زیاتر ئەو ئاراستەیە زەقبۆوە لە بزوتنەوەی رزگاریخوازی کوردا، کە ئەویش ئاراستەی چەپێکی شۆرشگێری بوو، یان روونتر بڵێین؛ لەسەر بنەماو پره‌نسیبەکانی ئایدۆلۆژیای فەلسەفەی (مارکسی-لینینی) رێبازی خەباتی خۆی داڕشتبوو، ئەمە بەو مانایەی سەرەتایەک بوو بۆ تێزی بیروباوەرێکی چەپ کە وەرگێرێتە (ترجمە) بکرێت بۆ کۆمەڵگه‌ی کوردی، (مەبەست لە وەرگێرانی زمانەوانی نییە) بەڵکو گونجاندن و پراکتیزەکانی ئەو رێبازو ئایدۆلۆژیا سۆشیالستیە بوو کە بۆ یەکەم جار لە بزاڤی خەباتی رزگاری خوازیدا بۆ کوردستان ببێتە پەیرەوی ناوخۆی حزبێک، راستە لە پێشتر حزبی دیکە هەبوون لە پەیرەوی ناوخۆی حزبەکەیان ئاماژەیان بە رێبازی سۆشیالستی کردوە، بەڵام نەچوبوونە کرۆکی رێبازی (مارکسی- لینینی) و ئاراستەی خەباتیان وەک حزبێک فۆرم و، میتۆدی خەباتی خۆی بە خەبات و ململانێی چینایەتییەوە نەبەستبۆوه‌، نمونەشمان بۆ ئەوە (پارتی دیموکراتی کوردستان – ئێراق)ە کە  قۆناغیک لە قۆناغەکانی خەباتیدا لە پێناو بەدەست هێنانی مافە رەواکانی گەلی کوردا باسی لە خەباتی چینایەتیش کردووە هۆکاری ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ ماهیەتی ئاراستە و فکری چەپی  ئەو سەرکردە و حزبانەی کە پێشتر چی خۆیان هەڵوەشاندبێتەوە، تا پارتێکی نوێ دروستبکەن یان یەکیان گرتبێت تا بچنە ریزەکانی (پارتی دیموکراتی کوردستان – ئێراق ) تا  دامەزرێنرا،  بەڵام وەک پره‌نسیب و پەیرەوی (پارتی) بانگەشەی بۆ مارکسیەت و سۆشیالستی نەکردوە، بۆیە ناتوانین بڵێین (پارتی دیموکراتی کوردستان) پارتێکی چەپڕەوی سۆشیالستی بووبێت، بەڵکو تەنها حزبێکی نەتەوەیی رزگاریخوازی شۆرشگێربووە بۆ ئەو سەردەمە،  ئەو گفتوگۆیانە جێ دەهێڵین بۆ ئەدەبیاتی مێژووی خەباتی (پارتی دیموکراتی کوردستان)، هەروەها لێرەدا باسیش لەو ململانێ و ناکۆکییانە ناکەین کە لەو کاتانەدا لەگەڵ ئەوباڵەی (مەکتەبی سیاسی پارتی) کە جیابوبونەوە، ئەوە باسێکی قووڵەو جەدەلێکی زۆری لەسەرە.

لە ناوەراستی شەستەکانی سەدەی بیستەم، هەر لە باشوری کوردستان  بزوتنەوەیەکی چەپی سۆشیالستی دیکە سەریهەڵدا بە ناوی (پارتی رزگاری شۆرشگێر) هەڵبەتە ئەو رەوتەش خۆی بۆخۆی رێبازێکی “چەپ” بوو بە سەرکرادیەتی (خوالێی خۆش بێت جه‌لال تاڵەبانی)، ئەم ئاراستەیە زیاتر بروایان بە (مارکسی – لینینی) روونتر بڵێین؛ چەپێکی شۆرشگێری  بوو، بەڵام بەو ئاراستەو رێبازی سۆشیالستییەی کە لە کۆماری چینی میللی-یەوە نزیک بوو، کاریگەری شۆرشی ڕۆشنبیری “ماوتسیتۆنگ” یان پێوە دیاری بوو،  پێیان وابوو؛ خەبات و شۆرش لە دژی (بۆرژوازییەت و دەربەگ لە دەستەی رۆشنبیران و خوێندکارانەوە)  دەست پێبکات،  بە واتا بۆ دژایەتی کردنی هزرو بیری کۆنە پەرستی، لە روانگەی دید و بۆچوونی ئەوان (پارتی دیموکراتی کوردستان ) جگە لەوەی بە رکابەری خۆیان دەزانی و داگرتنی گشتیان (تعبئه‌ العامه‌) بۆ بنکەی جەماوەری خۆیان لەسەر ئەو رکابەرییەیان لە گەڵ (پارتی دیموکراتی کوردستان ) لەسەر بنەمای  جیاوازی و کێشەی چینایەتییە بەوەی کە (پارتی) بەرگری لەچینێکی بۆرژوا دەکات، یان بەرگری لە چینی ئاغا و دەرەبەگ و خاوەن موڵکدارەکان دەکات،  ئەوەش باسێکی دیکەیە لە هۆکاری چۆنیەتی دروستبوونی ئەو رێبازو بزوتنەوەیە. هەر بەدوای ئەوەدا لە کۆتایی شەستەکاندا، واتە؛ لە ساڵی 1970 ئاراستە و بزوتنەوەیەکی ئایدلۆژیای (مارکسی – لینینی) نوێ دروستبوو، بەڵام زۆر ئاشکرا نەبوون دیارە لەبەر رەوشی سیاسی ئەوکاتە خەباتی نهێنی فکری و، رۆشنبیریان، هەڵبژاردبوو یان گرتبویانەبەر، ئەوانیش بەسەرکردایەتی چەند خەباتگێرو رۆشنبیری ئەوکات، شەهیدان؛ خاڵە شیهاب و، شەهید ئارام  و، شەهید جەعفەر و چەند کەسایەتییه‌کی سیاسی و شۆرشگێری دیکە بوون، واتە؛ کرۆکی ( پارتی چەپی شۆرشگێر و، سۆشیالستی) لە هزری  خەباتی سیاسی کوردی نامۆ نەبوو، بەڵام زیاتر بە ئاراستەی سۆشیالستی شۆرشگێری بوون، ئەتوانین ئەوە بڵێین؛ کاریگەری شۆرشی ئۆکتۆبەری سۆڤییەت و چەند وڵاتێکی تازە پێگەشتوی سۆشیالستی لە ئەوروپای رۆژهەڵاتیان پێوە دیار بوو، دەیان ویست ئەوانەی روویاندەدا لە ئەوروپای رۆژهەڵات و چین و ئەمریکای لاتینی، وەک ئەزمون بیگوێزنەوە  بۆ خەباتی رزگاری خوازی گەلی کوردستان، لە قۆناغی خەباتی شۆرشگێری و بەرگری دژی رژێمە شۆڤینیەکانی ئەو کاتی ئێراقدا، لەناو حزبە کوردیەکانیش بۆ کۆمەڵگه‌ی کوردستان تاقی بکەنەوە، نەک تەنها وەک ئەزمونێکیش سوودی لێ وەرگرن، بەڵکو تا ئەو رادەیەی حزبێکی( سۆشیالستی مارکسی – لینینی ) دەقاو دەق بگوێزنەوە بۆ ناو کۆمەڵگه‌ی کوردی بە بێ رەچاوکردنی ئاستی ئابووری دۆخی سیاسی و هەڵسەنگاندنی وردی چینە کۆمەڵایەتییەکانی ئەوکاتی کوردستان (ئەوە بۆچونی خۆمە).