بۆچی چیرۆک دەگێڕینەوە

لاسایکردنەوە لە منداڵییەوە لە مرۆڤدا هەیە، جیاوازییەک لە نێوان ئەو و ئاژەڵەکانی دیکەدا ئەوەیە، کە ئەو تەقلیدیترین بوونەوەرە، لە ڕێگەی لاسایکردنەوە سەرەتاییترین وانەکانی فێر دەبێت … [و] فێربوون زیندووترین چێژ دەدات، بەم شێوەیە هۆکاری ئەوەی مرۆڤەکان چێژ لە بینینی هاوشێوەیەک وەردەگرن، ئەوەیە کە لە بیرکردنەوەدا خۆیان دەبیننەوە کە فێر دەبن یان دەرئەنجام دەدەن و،  دەڵێن ڕەنگە، ئەوە یا ئەوە.

(کتێبی شیعر ئەرستۆ، بەشی چوارەم)

​

وەک وتم، کاتێک ئەرستۆ کتێبی شیعریی نووسی، هەستا بە سڕینەوەی بەرهەمە دراماتیکییەکانی تا ئەو سەردەمە نووسرابوون، بە تایبەتی تراژیدیاکان (کە لەو کاتەوە زۆرێکیان لەو سەردەمەدا ون بوون، بۆیە دەبێت قسەی ئەوان وەربگرین کە گێڕاویانەتەوە) و دەستیان کرد بە جیاکردنەوەی توخمە هاوبەشەکانی نێوانیان، بۆ ئەوەی دەرەنجامێک دەربکەین سەبارەت بەوەی کە چۆن چیرۆک دەگێڕینەوە و، بە هەمان شێوە بە شێوەیەکی بەرچاو هۆکارەکانی ئەنجامدانی ئەو کارە. شایەنی باسە؛ تەنها بۆ ئەوەی هەندێک کۆنتێکستی مێژوویی بە کارەکە بدرێت، کە ئەرستۆ وەڵامی هێرشە ڕەخنەگرانەکانی مامۆستاکەی ئەفلاتونی دەدایەوە لەسەر تراژیدیا و لە ڕاستیدا هەوڵیدەدا بەرگری لە پەیوەندیدارێتی فۆڕمی هونەری بکات. ئەمە تەنیا بۆ ئەقڵانیکردنی بەرزکردنەوەی بابەتەکە نەبوو بۆ ئاستێکی شایستەی گوتار، بەڵکو بۆ ئەوەی کەیسێک بۆ گرنگی چیرۆکگێڕان لە ڕوانگەیەکی کۆمەڵایەتی. بۆیە دان بەوەدا دەنێت کە گێڕانەوەی چیرۆک شتێکە لە نێو کۆمەڵگاکاندا هەبووە لەو کاتەوەی کە ئێمە بۆ یەکەمجار لەسەر هەسارەکە دەرکەوتین. وەک هەر فەیلەسوفێکی باش دەپرسێت:- بۆچی؟

ئەوەی پێویستی لە تاک، لە کۆمەڵگا، لە بونەوەرەکان، تێرکردنە بەم ئارەزووە هاوبەشە بۆ دانیشتن لە دەوری ئاگری کەمپ یان شانۆی دیۆنیسۆس یان سینەما دۆم و گوێگرتن لە چیرۆکێک، جا چ لە ڕاوکردنی پڵنگی گەورەی دداندار، سابێر کە پێشتر باسمان کرد، کەوتنی پاشا ئۆدیب، شێتی لیر، مردنی ویلی لۆمان، یان ڕوومەتە قسەکەرەکانی ئەیس ڤێنتورا؟ دوو ڕوونکردنەوە دەهێنێتە ئاراوە پێکەوە بنەمای تێگەیشتنی ئەو پێویستە بۆ گێڕانەوەی چیرۆکەکان و بەم پێیەش لە هەموو ئەو شتانە پێکدەهێنن کە دواتر بۆ ئەو کارە پێویستە. لە یۆنانی کۆندا بریتین لە MIMESIS و CATHARSIS، با ئەم دوو چەمکە گرنگە بە یەک لە دوای یەک وەربگرین. یەکەم mimesis، کە بەپێی وەرگێڕانەکەت پێناسە دەکرێت، وەک “تەقلید” یان “نوێنەرایەتی”. وەک ئەو قسەیەی کە ئەم بابەتە دەست پێدەکات ئاماژەی پێدەکات، ئەرستۆ پێی وابووە کە ئەو کوالیتییە بنەڕەتییەی کە ئێمە لە ئاژەڵەکانی دیکەی سەر هەسارەکە جیامان دەکاتەوە ئەوەیە کە دەمانەوێت فێربین. پرسیارمان هەیە. ئێمه‌ كێین؟ بۆ لێرەین؟ جێگای ئێمە لە گەردووندا چییە؟ ئێمە چێژ لە گەڕان بەدوای وەڵامەکاندا وەردەگرین. ڕێگەی سەرەکی ئەو وەڵامانە بەدەست بهێنین ئەوەیە کە خۆمان ئەزموون بکەین و جیهانەکەمان ڕەنگدانەوەی بۆمان هەیە، تەقلید بکرێت، نوێنەرایەتی بکرێت.

کەواتە mimesis پەیوەندی بە چێژی فێربوونەوە هەیە، سەیرکردنی شتێک و وتنی “ئاه، من ئەوە دەناسمەوە”، یان “لەوە تێدەگەم”، کە هەرکاتێک  ئەزموونی ڕۆڵگێڕانێک دەکەین، جا چ سەیرکردنی تابلۆیەک بێت یان سەیرکردنی شانۆگەرییەک، ئەو ڕاستییە لەبەرچاو بگرن کە تەنانەت لە زمانی ئینگلیزیشدا ئەو وشەیەی “play” دوو مانای هەیە. وەک بەتەمەنەکان دەچن شانۆگەری دەبینین، ئەو شانۆنامانەی کە ئەرستۆ خەریکە وێران دەکات، لاسایی ژیان کە لەسەر شانۆ نوێنەرایەتی دەکرێت. بە هەمان شێوە کاتێک منداڵین ڕۆڵی پۆلیس و دز دەگێڕین، لە ماڵەوە یاری دەکەین، ڕۆڵی ئێلسا و ئایرۆنمان دەگێڕین، یارییەکەمان وەک منداڵان هەمووی لەسەر ڕۆڵگێڕان هەروەها. وەک ئەرستۆ تێبینی دەکات، سەرەتاییترین وانەکانمان لە ڕێگەی لاساییەوەیە و، ئەوەش بە درێژایی هەموو ژیانمان بەردەوامە. بۆچی؟ چونکە لە ڕێگەی لاساییەوەیە کە بە باشترین شێوە فێری جیهان و شوێنی خۆمان دەبین. گەڕان بەدوای ئەو پرسیارە گشتگیر و بوونگەراییانەدا چێژمان پێدەبەخشێت، ئەو ئارەزووە بۆ وەڵامەکان دەخڕێت کە لە DNA ی ئێمەدا بوونیاد نراوە، ڕێگەمان پێدەدات نەک تەنها “ئاه، ئەوە ئەو”، بەڵکو “ئاه، ئەوە منم” بناسینەوە. بۆیە ئێمە ئارەزووی غەریزەییمان هەیە بۆ فێربوون، هێشتا پرسیارەکە هەروایە، بۆچی دەبێت ئەو چێژەی فێربوون لە ڕێگەی ڕۆڵگێڕانەوە بێت و تەنها لە ڕێگەی ئەزموونی ڕاستەوخۆوە نەبێت؟ ڕەنگە لەبەر ئەوە بێت کە مەودای نێوان چاودێر و ئەوەی ڕۆڵگێڕانی دەکرێت ڕێگەمان پێدەدات لە شیکارییەکانماندا بابەتیی بین، شتێک  قورستر دەبێت ئەگەر ئەزموونەکە لە ڕاستیدا ڕاستەوخۆ بەسەرماندا ڕووبدات. ڕەنگە ئێمە بە کاریگەرترین شێوە فێربین بە وەرگرتنی خاڵێک  لە ڕوانگەیەکی وریاتر. سەرەڕای ئەوەش، ڕەنگە وەڵامەکە پەیوەندی بە جەختکردنەوەکەی ئەرستۆ وە هەبێت کە ئێمە هەمان چێژ لە سەیرکردنی شتێکی خۆش و جوان بەدەست دەهێنین وەک چۆن لە سەیرکردنی شتێکی ناخۆش و ترسناکدا وەردەگرین، کە ڕەنگە ئەو مەودایەی کە لاسایکردن دەیبەخشێت ڕێگە بە ئەزموونەکە بدات ئاسایتر بێت.  لە کۆتاییدا؛ ڕەنگە پەیوەندی بە سرووشتی کۆمەڵایەتی ئەزموونی چاودێریکردنی ڕۆڵگێڕانەکەوە هەبێت، کاتێک شتێک بە تەنیا بەسەر ئێمەدا دێت، ڕەنگە وا بیر بکەینەوە کە ئەزموونەکە بۆ ئێمە تایبەتە، بەڵام کاتێک ئێمە سەیری ئەو تابلۆیە دەکەین یان لە شانۆدا دانیشتووین، دەورە دراوین لەلایەن کۆمەڵێک کەسەوە کە هەمان ڕۆڵگێڕان ئەزموون دەکەن، دەتوانین نەک تەنها تێبینی بکەین کە “ئاه، ئەوە منم”، بەڵکو چێژ و ئاسوودەیی لە زانینی “ئاه، ئەوە ئێمەین”. کە ئەمەش بەشێکی خراپ نییە بۆ دووەم هۆکاری گێڕانەوەی چیرۆکەکان.

Catharsis، کە بە “پاککردنەوە، بە تایبەتی لە هەستەکان” پێناسە دەکرێت. ئەم چەمکە کەمێک کێشەدارترە لە کاتی ڕوونکردنەوەدا، بە شێوەیەکی سەرەکی بەهۆی ئەوەی کە ئەرستۆ تەنها جارێک باسی دەکات و هەرگیز ڕوونکردنەوە لەسەر وردەکارییەکانی نادات. لە ئەنجامدا بەدرێژایی سەدەکان مشتومڕێکی زۆری بەدوای خۆیدا هێناوە. کەواتە بەڕاستی مەبەستی لە “پاککردنەوەی” هەستەکان چییە؟ باوترین بیرۆکە ئەوەیە کە دەستەواژەکە ئاماژەیە بۆ پاککردنەوەی سۆزداری بینەر، ئەم بیرۆکەیە لەسەر ئەو تێبینییە دامەزراوە کە لە کاتێکدا ڕەنگە ئێمە چووینە ناو کۆمەڵگەیەکی شارستانییەوە، بەڵام لە بنەڕەتدا هێشتا ئاژەڵین، بە هەمان پاڵنەر و هەستی سەرەتایی هاو بوونەوەرەکانمان. ئەزموونکردنی درامایەک لەو کاتەدا دەرفەتێکە بۆ پاککردنەوەی ئەو هەستانە، بۆ پێکەنین یان گریان یان هاوارکردن، بۆ ئەوەی دەرچەیەکی گونجاومان هەبێت بۆ هەستە بەهێزە  دەرنەبڕاوەکانمان، کە دواتر ڕێگەمان پێبدات بەردەوام بین لە ژیان لەو کۆمەڵگە شارستانییەدا. بە واتایەکی تر، کاتارسیس ڕێگەیەکە بۆ ئەوەی مەکۆیەکی سەلامەت و کۆمەڵایەتی هەبێت بۆ دەربڕین و ئازادکردنی هەست و سۆزە کێشەدار و زیانبەخشەکان. هەرچەندە ڕوونکردنەوەیەکی تا ڕادەیەک باو بۆ کاتارسیس، بەڵام کێشەی ئەم لێکدانەوە ئەوەیە کە هیچ بەڵگەیەک نییە کە ئەرستۆ هەستەکانی کەمترین کێشەی بەخۆیەوە بینیبێت. ئەوە ئەفلاتونە کە پێی وابوو هەستەکان خراپن. لە ئەنجامدا ئەفلاتون پێی وابوو کە کارەساتەکان خراپن چونکە ئەوان بوونەتە هۆی ئەوەی درکیان پێ بکرێت، لە بەرامبەردا ئەرستۆ پێی وابوو هەستەکان باشن، تەنانەت ژیانین. بەڵام باوەڕی بە میانڕەوی هەبوو. زۆر نا، بەڵام هەست کەمیش نا، برۆکەکەی ئەوە بوو کە “ترس” پێویستە. هێندە زۆر نا کە بتوێیتەوە لە بەرامبەر بچووکترین ئاستەنگییا، بەڵام ئەوەندەش نا کە گێلانە خۆت هەڵبقورتێنیتە ناو هەموو دۆخێکی مەترسیدارەوە.

هەموو بابەتەکە بریتییە لە هاوسەنگی. کەواتە خوێندنەوەی دووەمی کاتارسیس ئەوەیە کە ڕێگایەکە بۆ دووبارە پێوانەکردنەوە هەستەکانی مرۆڤ، ئەم قوتابخانە بیرکردنەوە دەڵێت هەستی کاتارسیسی ئەرستۆ هەمووی لەسەر گێڕانەوەی چیرۆکەکانە بۆ ئەوەی هەندێک هەڵمی سۆزداری زیادە ئازاد بکات، بۆ ئەوەی بتوانێت هاوئاهەنگییەکی تەندروست و دروستی هەستەکان بگەڕێنێتەوە، کەواتە شتێکی چارەسەری هەیە لە بینینی شانۆنامەیەک یان چوون بۆ فیلمێک لەبەرئەوەی ئەو ئەزموونە سۆزدارییەی کە پێشکەشی دەکەن ئێمە دەمانخاتەوە سەر هاوسەنگییەکی سۆزداری. کێشەیەکی ئەم لێکدانەوە ئەوەیە کە ئەوە دەگەیەنێت کە ئەوانەی ناهاوسەنگی زیاتریان لە هەستەکاندا هەیە، سوودێکی زیاتر لە ئەزموونەکە وەردەگرن، بەڵام پێناچێت لە واقیعدا ئەوە وابێت. هەبوونی بڕێکی نەگونجاو لە هەست و سۆز مەرجێکی سەرەکی نییە بۆ چێژوەرگرتن لە درامایەک و مەرج نییە کەسانی ناجێگیر زیاتر لە ئێمە لە شانۆگەرییەکدا تێبگەن. کەواتە هێشتا ڕێبازی سێیەم بۆ ئەم پرسیارە ئەوەیە کە ئەرستۆ باس لە پاککردنەوەی هەستەکان دەکات بە شێوەیەک کە هاوشێوەی وەسفە پێناسەکراوەکەیە بۆ میمێزی- کە کاتارسیس ڕەگ و ڕیشەی لەو چێژەشدا هەیە کە هەستی پێدەکەین لە نوێنەرایەتیکردندا، نەک تەنها لە ڕێگاکەدا شتەکان دەردەکەون.

 بەڵام بەو شێوەیەی کە ئێمە وەڵامیان دەدەینەوە. بە واتایەکی تر ئەو هەستەی کە لە کاتی سەیرکردنی فیلمێکدا هەستی پێدەکەین، لاسایی ئەو هەستە لە ژیانی ڕاستەقینەدا بیرى لێ بکەرەوە. کاتێک سەیری فیلمی Alien دەکەین، دەترسین کاتێک (ڕیپلی) بەو تونێلە درێژ و تاریکەدا دەڕوات، شتێک لە تاریکاییەکەدا خۆی حەشارداوە، شتێک دەێتە دەرەوەو باز دەدات، ئێمە  هاوار دەکەین، دواتر ئێمە بە ئاسوودەیی پێدەکەنین کە هەستێکی لەو شێوەیە وروژێنراوە، بەڵام لە ڕاستیدا ئێمە هێشتا سەلامەت و تەندروستین،  ئێستا بیهێنە بەرچاوت کە لە ژیانی ڕاستەقینەدا هەست بەو ترسە بکەیت. تۆ بە کوچەیەکی تاریکدا دەڕۆیت، دەزانیت کەسێک لە پشتتەوە بەدواتدا دێت، دەزانیت شتێکی ترسناک لە دواتەوە هەیە. ئایا تۆش هەست بەو موچورکەیە دەکەیت؟ هەمان ئەو ترسە بێئاگایییە؟ بە هیچ شێوەیەک. چونکە ڕاستەقینە. چونکە ئەو کوچەیە ئەگەری مەترسی و ئازاری ڕاستەقینەی هەیە. ئەگەر ئەو هەستانە چێژ یان هەر سوودێکی پۆزەتیڤت پێدەبەخشێت، ئەوا دەستبەجێ ئەم کتێبە دابنێ و پەیوەندی بە چارەسەرکەرەکەتەوە بکە، کێشەی گەورەترت هەیە بێ لە چۆنیەتی نووسینی سیناریۆ. مەترسی ڕاستەقینە لە سینەمادا بوونی نییە، بۆیە بە هیچ شێوەیەک ناتوانێت هەستەکە وەک خۆی بێت، بەڵکو ئێمە ئەزموونی کۆپیەک دەکەین، ئەوە نزیکە لە ترس، لە خەمیشدا هەمان شت ڕاستە، بە شادییەوە.

لەگەڵ زنجیرەیەکی تەواو لە هەستەکان، بەڵام بۆچی دەمانەوێت لاسایی هەستێک ئەزموون بکەین؟ هەر لەبەر هەمان هۆکار ئەرستۆ دەڵێت ئێمە ئارەزووی ئەزموونکردنی لاسای ئۆبژەیەک دەکەین، ئێمە چێژ لە فێربوون وەردەگرین و ئەوە لە ڕێگەی هەستکردنەوە بە هەمان شێوە، لە  ڕێگەی چاودێریکردن بەدەست دەهێنین ئەگەر زیاتریش نەبێت. بەڵام وەک لە میمێزیدا، ئەو ئەزموونە پێویستی بە ژینگەیەکی گەنجاو هەیە، کە هەمان مەودای ئۆبژە تەنیا بە ئەزموونکردنی نوێنەرایەتیکردنی ئەو هەستە بەهێزانە دەدرێت، مانای هەیە؟ هیوادارم وابێت، بەو پێیەی لێرەوە تێگەیشتنمان لە ئامانجی چیرۆکگێڕان دەست پێدەکات، بە بڕوای ئەرستۆ ئێمە ئارەزووی زگماکی و غەریزەییمان هەیە بۆ ئەوەی باشتر لە خۆمان و جیهانەکەمان تێبگەین. ئێمە بە کاریگەرترین شێوە ئەوە دەکەین بە هەردوو بینینی و هەستکردن بە نوێنەرایەتییەکانی خۆمان و ئەزموونەکانمان کە ڕەنگدانەوەی دەبێت لەسەرمان کەواتە میمێزی و کاتارسیس لاسایی شت و هەستەکان پێکەوە، ڕێگەمان پێدەدات جیهان ئەزموون بکەین و ژیان بەگشتی لە کاتێکدا پاراستنی سەلامەتی، ئامانجی و خاڵی ڕوانگەی کۆمەڵایەتی،  لەبەر ئەوەی چیرۆکەکان ئەو ئەزموونە دابین دەکەن، ئێمە  هەر بە چێژبەخشی نازانین، بەڵکو بە پێویستی دەزانین. ڕەنگە ئەرستۆ ئەو زاراوەیەی نەزانیبێت، بەڵام لە ڕاستیدا باسی فەرمانێکی پەرەسەندن دەکات. پێویستە لە بارەی خۆمان فێرببین بۆ ئەوەی گەشە بکەین، وەک تاک، وەک کۆمەڵگا و وەک بوونەوەر. بۆیە سرووشت لە حیکمەتە بێکۆتاییەکەیدا، خۆشی لە فێربووندا بەرەکەتدار کردووە، لەگەڵ میکانیزمێکی بوونیاد نراو بۆ بەدیهێنانی ئەو ئامانجە، کە ئارەزووی گێڕانەوەی چیرۆکە. کەواتە چیرۆکگێڕان ئامانجێکی گرنگ هەیە، ئەو مەبەستەش ڕێنمایی ئەرستۆمان بۆ دابین دەکات.

“فەرمانی یەکەم”

بۆ ئەوەی چیرۆکێکی باش بە شێوەیەکی کاریگەر بگێڕینەوە، پێویستە:-

ئەلف) شتێکی گشتگیر لە خۆیان و جیهانەکەیان ڕەنگدانەوەی بۆ بینەرانمان نیشان بدەین.

ب) لە ڕێگەی ئەو ناسینەوە، ئەزموونێکی سۆزدارییان پێ بدەین.

ڕەنگە هەموومان وەک (ڕیک بلەین) خاوەنی باڕێک نەبووین لە وێستگەیەکدا کە بەهۆی جەنگەو وێرانکرابێت، وەک (مایکل کۆرلیۆن) چوبێتینە لوتکەی ئیمپراتۆریەتێکی جیهانی ژێرزەوی،  یان شازادەیەکی  لە بۆشایی ئاسمانی وەک (لۆک سکای واکەر) ڕزگار کردووە، بەڵام بە دڵنیاییەوە هەستی ماڵئاوەیی دەزانیت، مامەڵە کردن لەگەڵ ململانێی خێزانییەکاندا، خەون بە داهاتوویەکی ورووژێنەرتر و بەدیهێنانی زیاترەوە دەبینیت. ئەم فیلمانە وەک هەموو فیلمە باشەکان، وامان لێدەکەن بگرین و شەرمازاربین و جنێو بدەین و پێبکەنین و هاوار بکەین، کاتێک دەبینین لایەنەکانی ئەزموونی خۆمان ڕەنگدانەوەی بۆمان دەبێتەوە، ڕێگەمان پێدەدات ڕاستییە گرنگەکان دەربارەی خۆمان لە ڕێگەی ئەزموونی کەسێکی دیکەوە بناسین. کەواتە هەموو شتێک سەبارەت بە پیشەی سیناریۆنووسی، لە بیرۆکەیەکەوە تا چیرۆکێک تا پێکهاتە و کارەکتەر تا تەوەر تا هەڵبژاردنی هەر وشەکانی سەر لاپەڕەکە، دەبێت یارمەتیدەر بێت بۆ دابینکردنی ئەو ئەزموونە. بە واتایەکی تر، دەبێ دوو ئامانجی چیرۆکگێڕان بەدی بهێنین- میمێزی و کاتارسیس- بۆ ئەوەی خۆشی فێربوون لە ڕێگەی ئەزموونی هەستکردنەوە دابین بکەین. ئێستاش کە کەمێک زیاتر دەزانین بۆچی چیرۆک دەگێڕینەوە، با دەست بکەین بە لێکۆڵینەوە لەوەی کە چۆن چیرۆکەکان دەگێڕینەوە. و بۆ ئەوەش پێویستە بەوە دەست پێبکەین بە پێناسەکردنی ئەوەی کە تەنها چی دەبێتە هۆی ئەوەی کە شتێکی باش دروست بکات.

​

میمێسیس زاراوەیەکە لە فەلسەفە و ڕەخنەی ئەدەبیدا بەکاردێت. باس لە پرۆسەی لاساییکردنەوە یان تەقلیدکردن دەکات کە هونەرمەندان لە ڕێگەیەوە جیهان وێنا دەکەن و لێکدەدەنەوە. میمێسیس ئامێرێک یان تەکنیکێکی ئەدەبی نییە، بەڵکو شێوازێکە بۆ بیرکردنەوە لە بەرهەمێکی هونەری.

کاتارسیس، پاککردنەوە یان پاککردنەوەی هەستەکان (بەتایبەت بەزەیی و ترس) بە پلەی یەکەم لە ڕێگەی هونەرەوە. لە ڕەخنەدا، کاتارسیس مێتافۆرێکە کە ئەرستۆ لە کتێبی شیعریدا بەکاری دەهێنێت بۆ وەسفکردنی کاریگەرییەکانی تراجیدیای ڕاستەقینە لەسەر بینەر.

سەرچاوە

کتێبی:

Classical Storytelling and Contemporary Screenwriting

Aristotle and the Modern Scriptwriter

Brian Price

First published 2018

by Routledge

2 Park Square, Milton Park, Abingdon, Oxon OX14 4RN

and by Routledge

711 Third Avenue, New York, NY 10017

Routledge is an imprint of the Taylor & Francis Group, an Informa business

© 2018 Brian Price

نووسین: برایان پریس

وەرگێڕان: هۆگر جەزا