“پێشەکی”
تۆینبی، پێیوایە كە مێژوو توێژینەوەی لەسەر ناكرێ و لێی تێناگەین تەنها لەو ڕێگەیەوە نەبێت، كە بریتییە لە كۆمەڵێ یەكەی بچوك، كە ئاوێنەی شارستانیەتیەكانن، یان كۆمەڵگاكان، كەوا پێناسە دەكرێ، بەڵام ئەو پێیوایە یەكەی توێژینەوەی مێژوو شایەنی تێگەیشتن نییە، كە ئەمە دەوڵەتی ناسیۆنالستی بێت و توێژینەوەی نەتەوەیەك نییە بەخودی خۆیان یان لەچەرخی خۆیاندا‌و ڕەگەزی مرۆڤیش نییە لەكۆتاییدا بەڵكو كۆمەڵ تایبەتیەكە ئێمە پێداگرین لەسەری.
گرنگی توێژینەوەكە؛ گرنگی ئەم توێژینەوەیە لەوەدایە، كە”ئارنۆڵد تۆینبی” لەلێكدانەوەی فەلسەفەی مێژوودا، گرنگی بەلایەنی شارستانی داوە و هەوڵیداوە لەسەر بنەمای بیرۆكەی (التحدی والاستجابە) بەرەنگاری و وڵامدانەوە مەسەلەی سەرهەڵدانی شارستانییەكان و گەشەكردنی لێكبداتەوە و، دواجاریش داكەوتنی ئەو شارستانیە‌و لەناوچوونی.
هۆكاری هەڵبژاردنی بابەتی توێژینەوەكە؛ هۆكاری هەڵبژاردنی ئەم بابەتە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە تیۆرییە بەناوبانگەكەی تۆینبی، كە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا گرنگیەكی زۆری پێدراوە و، بەیەكێك لە گرنگترین تیۆرەكانی فەلسەفی مێژوو هەژمار دەكرێت، لەبەرئەوەی، كە تۆینبی خۆی مێژوونووسێكی هاوچەرخە‌و لەژیانی خۆیدا زۆر لە كتێبە جیهانییەكانی بینووە و بەدرێژایی ماوەی نیو سەدە سەرقاڵی توێژینەوەی شارستانیەتیەكان بووە، لەم ڕووەوە لەهاتووچۆو گەشتەكانیدا لەگەڕاندابووە و هەڵساوە بەهەڵسەنگاندنی سەرجەم شارستانیەتەكان، بەچاكتر زانینی شارستانیەتی ڕۆژئاوایی لەتوێژینەوە مێژوویەكەیدا‌و، نەتەوەپەرستیشی پشتگوێخستووە لەم تیۆریەدا.
ڕێبازی لێكۆڵینەوەكە؛ لەنووسینی ئەم توێژینەوەیەدا پەیڕەویمان كردووە لە بەكارهێنانی ڕێبازی لێكۆڵینەوەی مێژوویی‌و، هەوڵدان بۆ شیكاركردن‌و بەراوردكردنی دەقە مێژووییەكان‌و ئەنجامدانی مامەڵەیەكی ڕاست‌و دروست لەگەڵ سەرچاوەكان.
پێكهاتەی توێژینەوەكە؛ ئەم توێژینەوەیە پێكهاتووە لە دوو باسی سەرەكی، باسی یەكەم:- تایبەتكراوە بۆ قسەكردن لەسەر كورتەیەكی ژیانی تۆینبی و بۆچوونی دەربارە مێژوو، باسی دووەمیش:- قسەكردنە لەسەر تیۆری (التحدی والاستجابە) بەرەنگاری و وڵامدانەوە، لە كۆتایشدا ئەنجام و لیستی سەرچاوەكان خراوەتە ڕوو، لەگرنگترین ئەو سەرچاوانەش، كە بەكارمان هێناون و پشتمان پێبەستوون بریتین لە ” د. هاشم یەحیا ئەلمەلاح: دەروازەیەك لە فەلسەفەی مێژوو، و: دەوەن حەسەن، محسین محمد حسین: محازرات فی الفلسفە التاریخ”.
“فەلسەفی مێژوو لای ئارنۆڵد تۆینبی”
باسی یەكەم:- كورتەیەك لە ژیانی تۆینبی و بۆچوونی دەربارەی مێژوو؛ ئارنۆڵد تۆینبی یەكێكە لەدیاترین مێژوونووسەكان و ناوی تەواوی (ئارنۆڵد جۆزێنی تۆینبی)یە، لەشاری لەندەن لەساڵی 1889 لەبنەماڵەیەكی ڕۆشنبیری مەسیحی لەدایك بووە، لەڕووی ڕۆشنبیرییەوە زۆر لەژێر كاریگەری دایكیدا بووە و دایكی بەنمونەی باڵای خۆی زانیوە، دایكی لە بەشی مێژووی زانكۆی (كەمبریدج) خوێندنی تەواو كردووە، تۆینبی لەزانكۆی ئۆكسفۆرد لەبەشی مێژوو وەرگیراوە و لەماوەی خوێندنیدا زمانی لاتینی و یۆنانی فێربووە، جگە لەزمانی فەرەنسی و ئیتاڵی و ئەڵمانی مەبەستیشی ئەوەبووە كە مێژووی كۆن بخوێنێتەوە، چونكە بەو زمانە سەرچاوەی زۆری لەسەر بووە و، تۆینبی كەوتبووە ژێر كاریگەری بیروڕاكانی ئەفڵاتۆن و شكسپیر‌و گۆتە، توێژینەوەی زۆریشی ئەنجامداوە لەبواری فەلسەفەی مێژوو، لەگرنگترین نووسینەكانیشی وەك{شۆڕشی پیشەسازی، مێژووی شارستانیەتی هێلینی شارستانیەت لە تەرازوودا، جیهان‌و ڕۆژئاوا، ئەمەریكا‌و شۆڕشی جیهان}، تۆینبی لەساڵی 1957 لەتەمەنی 85 ساڵیدا كۆچی دوایی كرد(١).
بۆچوونی تۆینبی دەربارەی مێژوو:- تۆینبی پێیوایە، كە مێژوو توێژینەوەی لەسەر ناكرێ و لێی تێناگەین تەنها لەو ڕێگەیەوە نەبێت، كە بریتیە لە كۆمەڵێك یەكەی بچوك، كە ئاوێنەی شارستانییەتیەكانن، یان كۆمەڵگاكان، كەوا پێناسە دەكرێ، بەڵام ئەو پێیوایە یەكەی توێژینەوەی مێژوو شایەنی تێگەیشتن نییە، كە ئەمە دەوڵەتی ناسیۆنالستی بێت و توێژینەوەی نەتەوەیەك نییە بەخودی خۆیان یان لەچەرخی خۆیاندا‌و ڕەگەزی مرۆڤیش نییە لەكۆتاییدا بەڵكو كۆمەڵ تایبەتیەكە ئێمە پێداگرین لەسەری(٢). تۆینبی باس لەمێژوو ناكات وەكو چاودێر بێت، بەڵكو وەك مرۆڤێكی شاعیر، كە هاوكاری دەكات، چونكە ئەو بارودۆخێك باس دەكات، كە یەكانگیرە بەتایبەت مەدەنییە و لەگەڵ ئەو هۆكارە ڕووداوی مێژویی تایبەتە لەماوەی ئەزموونی خۆیدا، لەبۆچوونی تۆینبیدا مێژوو ئەو پەنجەرەیە، كە تادەڕوانی ئاسۆی دیار نییە بەسەر هەقیقەتدا، ئەمەش زۆر هانیداوە و سەرزەنشتی بكات لەوەی، كە هەلێك لەئارادابێت بۆ دەركەوتنی مێژوو(٣)، توینبی بۆمان بەدیار دەخات كە كۆتایی سەدەی نۆزدە بەشێكی زۆر لە ئینگلیزەكان بڕوایان وابوو، كە مێژوو گەیشتۆتە قۆناغی كۆتایی، هەروەها لەگەڵ كەوتنی بلۆكی ئیشتراكی و سەركەوتنی سەرمایەداری ئەمەریكی خەڵكێكی زۆر پێیانوابوو مێژوو كۆتایی هاتووە، لەڕاستیدا كۆتایی هاتنی مێژوو زۆر لەڕۆشنبیران‌و مێژوونووسانی مەشغوڵ كردووە، بۆ نمونە هیگڵ پێیوایە كەمێژوو لەوكاتەدا مەبەستەكەی فەلسەفە ببێتە سیستەمێكی سیاسی یاخود تێۆری دەوڵەت، بەڵام بیرۆكەی كۆتایی مێژوو لەلایەن تۆینبییەوە ڕەتكراوەتەوە(٤)، ئەوەش گومانێكی نەگونجاوە چونكە تا ئەوڕۆژەی مرۆڤ بوونی هەبێت مێژوو بەردەوام دەبێت.
باسی دووەم:- تیۆری بەرەنگاری‌و وەڵامدانەوە (التحدی واللاستجابە)؛ تیۆرییە بەناوبانگەكەی تۆینبی، كە لەمێژووی مرۆڤایەتیدا گرنگیەكی زۆری پێدراوە و، بەیەكێك لە گرنگترین تیۆرەكانی فەلسەفی مێژوو هەژمار دەكرێت، لەبەرئەوەی، كەتۆینبی خۆی مێژوونووسێكی هاوچەرخە و لەژیانی خۆیدا زۆر لەكتێبە جیهانیەكانی بینووە و بەدرێژایی ماوەی نیو سەدە سەرقاڵی توێژینەوەی شارستانیەتیەكان بووە، لەم ڕووەوە لەهاتووچۆ و گەشتەكانیدا لەگەڕاندابووە، هەڵساوە بەهەڵسەنگاندنی سەرجەم شارستانیەتەكان، بەچاكتر زانینی شارستانیەتی ڕۆژئاوایی لەتوێژینەوە مێژوویەكەیدا‌و، نەتەوەپەرستیشی پشتگوێخستووە لەم تیۆریەدا(٥). بۆ تێگەیشتن لەم تیۆرییە پێویستە ئێمە لەمانای هەریەك لە تیۆری”بەرەنگاری و وەڵامدانەوە” تێبگەین، واتا ئێمە پێناسەیەكی گونجا‌و بۆ چەمكی بەرەنگاری و وەڵامدانەوە دەستەبەر ناكەین لەلای تۆینبی و خوێندكارەكانی، بەڵام دەتوانین تیشك بخەینەسەر ئەو ئاماژە گرینگانە و تیۆر‌و میتۆدە دەروونیەكانی ئەو پێكهاتەیە، كە ئەو چەمكانە لەخۆ دەگرێت نهێنی چەمكی “بەرەنگاری”و لەو سرووشتە ئاڵۆزەدا مت دەبێت، كە زۆر واتای تێدایە، كە چەمكی وشە و مانا‌و ئەرك بەیەكەوە گرێ دەدات لەڕووی وشەوە لەبەردەم لەبەینی دوو چەمكدا دەوەستین، كە بریتین لەچەمكی “التحدی وللاستجابە”، وشەی “التحدی” ئاماژە بەبوون دەكات یان واقعی دەوروبەرمان و دونیای شتەكان وەك هەوڵوێست و قەیران و هەڕەشە‌و پرسیار ئەمانە ئاڵۆزن و، چەند واتایەكی دی كەلێكچووی ئەو ئاماژانەیە ئەوە دەگەیەنن، كە لەدەرەوەی “التحدی” بەرەنگاریدا بوونێك ئامادەیە پێویست بەڕاڤە دەكات، بەڵام “وەڵامدانەوە” بریتیە لەخود و بەرەنگاربوونەوە، كە ئەمەش ئاماژەی شتەكانە‌و ئێمە لەبەردەم چەند پرسێكی جەوهەری گرنگ دەوەستێنێ، كە مرۆڤ لەسەر تاكەكاندا بەرەنگاری بوونەتەوە(٦).
سەبارەت بە بیرۆكەی “بەرەنگاری‌و وەڵامدانەوە” بیرۆكەیەكی تازە نییە، كە تۆینبی دایهێنابێت، بەڵكو لەپێش ئەوەدا “وندو ودرید” لەكتێبی (استشهاد الانسان)، كە بۆیەكەمجار ساڵی 1872چاپكرا، بەڵام تۆینبی گرنگی زیاترە، چونكە توانی ئەم بیرۆكەیە شرۆڤەبكات و بەرهەمی بهێنێت و تەوزیفی بكات بەسەر گەشەی شارستانیەكان بەشێوەیەكی فراوان، هەوڵی دەدا لەڕێگەی ئەو بیرۆكانەوە پرسی گەشەی شارستانیەتەكان ڕاڤەبكات و بارودۆخیان هەڵبسەنگێنێت و شرۆڤەیان بكات(٧)، تۆینبی لەتوێژینەوەكەیدا بۆ كۆمەڵگاكانی مرۆڤایەتی ئەگاتە ئەو دەرئەنجامەی، كە فاكتەری سەرەكی لەپڕۆسەی گەشەی شارستانیەتیەكاندا و دەكەوتنیان بەڕادەیەكی زۆر دەگەڕێتەوە بۆ هەڵوێست وەرگرتنی (الاستجابە)ی مرۆڤایەتی بۆ ئەو بەرەنگاربوونەوەیە (التحدی)یە، كە لەژینگەیەكی ماددییەوە یان نێوەندی مرۆییەوە دەردەچێت، یان لەهەردووكیانەوە لێرەوە تیۆرەكەی ناودەنێت (التحدی والاستجابە) (بەرەنگاری‌و وەڵامدانەوە)(٨) ، كە تۆینبی لەچوارچێوەی ئەو تیۆرەدا هەوڵدەدات سەرهەڵدانی شارستانیەتیەكان و داڕمانیان لێكبداتەوە لەبەشێكی ئەم تیۆرەدا تۆینبی هەوڵیداوە گرنگی بداتە ژینگە و جوگرافیا بۆ دروستبوونی شارستانیەت و پەرەسەندنی، كە ژینگەی جوگرافی و سەخت شارستانیەت دروست دەكات، بەنمونەی جەختكردنەوە لەسەر ڕووباری نیل كە فاكتەری سەرەكی درووستبوونی شارستانیەتی میسرییە‌و، بەڵام لەهەمان كاتدا هاوشێوەی ڕووباری نیل هەبووە لەوڵاتی دیكەدا، بەڵام شارستانیەتی درووست نەكردووە(٩)، “ویل دیورانت” پێیوایە شارستانیەت كاتێك دەست پێدەكات كە دڵەڕاوكێ و ئاژاوەگێڕی كۆتایی پێهاتبێت، بۆیە مرۆڤ كەی ئارام و سەقامگیربوو و ترسی نەما، دەروونی ڕزگار دەبێت لەفاكتەری پێشەنگی داهێنان دەست پێدەكات(١٠)، هەروەها تۆینبی دەڵێت كە شارستانیەتیەكان لەكۆمەڵگەكاندا گەشەدەكەن، هەموو كۆمەڵگایەك لەچەند ڕەگەزێكی جیاواز پێكدێت، ئەمەش ڕاستەوخۆ كاریگەری بۆسەر ژینگە نییە لەگەشەی شارستانیدا، بەڵام ئەو گەشەیە بۆچەند فاكتەرێك دەگەڕێتەوە‌و، پێیوایە دەستپێكی شارستانیەتیەكان لەئەنجامی فاكتەرە بایەلۆژیەكاندا نەبووە، یان ژینگەیەكی جوگرافی بەتەنیا چالاك بن و گومانی تێدانییە ئەم فاكتەرانە پێكەوە تێكەڵ دەبن و بەشێوەیەكی گشتی پێكهێنەری شارستانیەتن‌و پەیوەندی دروستیان دەكات(١١)، كەواتە هەر لەسەرەتای درووستبوونی مرۆڤایەتیدا چەندین شارستانیەتی جۆراوجۆر هەبوون، كەلەسەردەمێ لەسەردەمەكانی ژیانی مرۆڤدا ئەو شارستانیەتانە گەشەیان كردووە، كەئەمەش مرۆڤەكان هۆكاربوون بۆ گەشەكردنی ئەو شارستانیەتانە، كە تۆینبی بەو جۆرە مرۆڤانەی وتووە “داهێنەر”، بەڵام بەپێی تێپەڕبوونی كات‌و پێشكەوتنی مرۆڤایەتی ئەو شارستانیەتیە كۆنانە لەگەشەكردن وەستاون و چوونە حاڵەتێكی چەق بەستووییەوە، لەپاشاندا كە لەگەشەكردن وەستاون و ژیانی مرۆڤایەتی پێویستی بەگۆڕانكاری و پێشكەوتن هەیە، كەواتە ئەو شارستانیەتیانە پێویستە بڕووخێن و لەشوێنی ئەوان شارستانیەتی وا دروست ببێ، كە پێویستیەكانی مرۆڤ پڕبكاتەوە‌و لەگەڵ پێشكەوتنی مرۆڤایەتیدا گونجاوبێ، تۆینبی سەبارەت بەچۆنیەتی گەشەكردنی شارستانیەت‌و ڕووخاندنیان‌و لەناوچوونیان هاوكێشەیەكی بەناوبانگ هەیە، كەئەمەش هاوكێشەكەیە:- “داهێنان – سەركەوتن – چەقبەستن- نەهامەتی یان ڕووخاندن”(١٢).
لەم هاوكێشەیەدا ئەوە ڕوون دەبێتەوە؛ كاتێك كۆمەڵگایەك تاكەكانی داهێنان دەكەن و شارستانییەك دادەمەزرێنن و سەركەوتن بەدەست دەهێنن، شارستانیەتیەكە گەشەدەكات، بەڵام لەگەڵ تێپەڕبوونی كاتدا پێداویستەكانی مرۆڤ زیاتر دەبێت، بۆیە شارستانیەتە كۆنەكان لەگەشە دەوەستێت تا لەناو دەچێت‌و شارستانیەتیەكی تازە درووست دەبێت، كە پێداویستیەكانی مرۆڤ پڕبكاتەوە و لەگەڵ ئەو سەردەمەدا بگونجێ، تۆینبی پێیوایە بەرەنگاریوونەوەی ژینگە ناكۆكەكان چەند شارستانیەتیەكی گرنگی لێ پەیدابووە، وەك” میسر‌و سۆمەری‌و صینی و میاندی” بەرەنگاریەكانی ژینگەی مرۆیی بووە دەنگی شارستانیەتیەكان لەگەشەكردندا، تۆینبی پێیوایە كێشەی گەشەی شارستانیەتی كەمتر نییە لەگرنگی دەركەوتنی زۆر لە شارستانیەتیەكان ڕووبەڕووی جەخت بوونەوتەوە‌و نەتوانراوە سەركەوتن بەدەست بهێنن بەسەر مەترسی لەدایك بووندا(١٣).
تۆینبی جیاوازی لەنێوان سێ چین شارستانیەتدا دەكات:-
1. شارستانیەتی كۆن:- وەك یەهودی، زەردەشتی، ئەفسانە‌و نومنستین.
2. شارستانیەتە پەك خواردووەكان:- وەك بولینزییەكان و ئەسكیموبەرد.
3. شارستانیەتە پێشكەوتووەكان:- ئەمەش ئەو شارستانیەتانەیە كە سێ جیل بەدوای خۆیدا دەهێنێت(١٤).
لەلایەكی ترەوە هۆكاری كەوتنی ڕووخاندنی شارستانیەت دەگەڕێننەوە بۆ چەند فاكتەرێك باس لەفاكتەرە ناوەكیەكان دەكات، كەبەهۆی لەدەستدانی دەستەبژێری داهێنەرەوە درووست دەبێت ئەوانەی كەسەركردایەتی ڕاپەڕینیان دەكرد بۆ ئەو تەلیسمە داهێنەرانە‌و، چەند هاوپەیمانیەكی دیكەش دەبنە هۆكار، ئەوەش لەبەریەكهەڵوەشاندنەوەیە(١٥)، تۆینبی وایدەبینێت كە دەستەبژێری لەبنیات نانی شارستانیەتدا لەسەرەتا وزەیەكی داهێنكارییە، بەڵام دواتر توانای داهێنانی نامێنێ، لەبەرچاوی جەماوەردا زەبوون دەبێ لەبەخشینی داهێنكاری نوێ بۆ گەل‌و لەمبارەشدا كەمینە دەگاتە ئاستی نەزۆكی و ئیدی بەرەنگاری بۆدێ و ئەمەشیان لەلایەن داگیركەرێكی بیانی كە دەست بەسەر شارستانیەتیەكەدا دەگرێت‌و دەیڕۆخێنێت، یاخود گەل بەدەست دەهێنێت بۆ ڕووخاندنی ئەم كەمینە نەزۆكە یان فەرمانبەرداری كردن لە مەبەستەكانی پرۆلیتاریاكە دوو جۆرە:-
1. ناوخۆیی:- كە بریتیە لە گەل.
2. دەرەكی:- كە بریتیە لە چەند توێژینەوەیەكی كۆمەڵایەتی كە لەشكڵ‌و ڕووخساری سیاسی وڵاتەكەیان جوودابوونەتەوە(١٦).
“تۆینبی” شارستانیەكان لەهەموو ئەو ڕاڤەكردنە بایەلۆژیانە دووردەخاتەوە كە بۆچوونی “ئیشپنجلر”یان لەسەرە و، ئەگاتە ئەو دەرئەنجامەی كە كەوتنی شارستانیەتیەكان هۆكاری دەگەڕێنێتەوە بۆ نەمانی ئەو بیرۆكە، كە گەشەی پێداون، چونكە ڕوونمان كردەوە لەگەشەی شارستانییەكان پەیوەست بوو بەو هەوڵە داهێنەرانەوە، كەسەركەوتنی كۆمەڵگاكان لەبەرەنگاربوونەوە‌و هەڵوێست وەرگتندا بەدەستهێنا(١٧)، یەكێكی تر لەفاكتەرەكانی ڕووخانی شارستانیەت بریتیە لەڕووخانی شارستانیەت لەوكاتەی كە خودی ئەو شارستانیەتە هەر لەسەرهەڵدانیەوە هەڵگری تۆوی ڕوخاندنێتی، بەڕای تۆینبی ئەم قۆناغە سەرەتای لاوازبوونی ئەو شارستانیەتیە، پێیوایە، كە دەستەبژێری فەرەمانڕەوا‌و گەل بەرەو پێكهێنانی ئیمپراتۆرییەكان دەبات، لەپێناو خۆدەربازكردن لەو كێشانەی ڕووی لێكردووە و، هەموو ئیمپراتۆریەكیش لەسەرەتاوە تۆوی ڕووخاندنی هەڵگرتووە، واتە قۆناغی ئیمپراتۆریەت قۆناغی دەسپێكی ڕووخانە، لێكهەڵوەشاندنەوەیەتی و ئاماژە بەوە دەدات، كە پێكهێنانی ئیمپراتۆرییەكان لە كەمینەكان ڕێكردنە بۆ جەنگ و شۆڕشەكان و یاخیبوونەكان، ئەمەش دەبێتە مایەی لاوازی و ڕووخان، وەكو ئیمپراتۆریەتی ئاشووری و ڕۆمانی(١٨)، هۆكاری سێیەم بۆ ڕووخانی شارستانیەت بریتیە لەفاكتەری رۆحی‌و ئایینی، چونكە ئەگەر شارستانیەك بیەوێت خۆی لەڕووخان و تیاچوون بپارێزێت ئەوا لەسەریەتی، كە وەڵامدانەوەیەكی سەركەوتوانە لەبەرامبەر ئەو بەرەنگاریەدا بهێنێتەدی، فاكتەری چوارەمیش بریتییە لە ئامادەگی ئەو هەوڵانەی كە هەندێك لە شارستانییەكان لەپێناو وەڵامدانەوەیەكی سەركەوتوانەدا یاخود بۆ هەوڵنان و خۆپارێزی لەبەرامبەر بەرەنگاریدا پێی هەڵدەستن بۆئەمەش دوو ڕێگە هەڵدەبژێرین:-
1. پاشگەزبوونەوە و گەڕانەوەیە بەرەو ڕابردوو.
2. ڕوونكردنەوە بەرەو داهاتوو، ئەمەش بە گرتنەبەری وەڵامدانەوەیەكی سەركەوتو دەبێت، كە كەسێكی بلیمەت و داهێنەر‌و دڵسۆزی كۆمەڵگە ڕێبەری دەكات(١٩).
وەكو لە هۆكاری یەكەمدا ئاماژەمان پێدا؛ كە فاكتەری سەرەكی لەكەوتنی شارستانیەتدا بریتی یە لەدەستدانی ئەو ووزە داهێنەرانەی كە لەدەستی كەمایەتیەكی حاكم دایە، كۆمەڵگا لەكاتی كەوتندا بەمشێوەیە ڕەنگ دەداتەوە:-
1. كەمایەتیەكی باڵادەست ووزەی داهێنان لەدەست دەدات و دەبێتە حاكمێكی زۆرەملێ.
2. چینی كرێكار لەناویدا ژێردەستەیە، بەڵام بۆ هەلومەرجێك دەگەڕێت شۆڕش بەرپایكات.
3. چینی كرێكاری دەرەكی لەكۆمەڵگا جیادەبێتەوە ئامانجی دەبێتە داگیركاری.
ئەمە پێكهاتەی ناوەكی كۆمەڵگا بێ ئەوەی جێی گومانە لەكەوتنی هۆكارەكان بەمشێوەیە دەبێت:-
1. كەمتەرخەمی وزەی داهێنان لەلایەن ئەو كەمایەتیەوە كە حاكمە.
2. گفتوگۆی زۆر نییە‌و ڕاهاتنی لەسەرئەوەی لەدەستدانی داهێنان لەلایەن كەمینەوە.
3. لەدەستدانی هاودەردی كۆمەڵایەتی(٢٠).
بەمشێوەیە دەبینین كاتێك شارستانییەت دروست دەبێت، هەروەك چۆن زۆر هۆكار دەبنە هۆی دامەزراندنی، لەهەمانكاتدا هەركاتێك ئەو شارستانیەتە چەندین هۆكاری دەرەكی و ناوەكی دەبنەهۆی لەناوچوونی، تۆینبی جیاوازی دەكات لەنێوان پڕۆسەی گەشە و پڕۆسەی لێكترازان، كە گەشەكردن تایبەتمەند دەبێت كاتێك بەرەنگاری دەكرێت و بەرە و هەڵوێست وەرگرتنی (وەڵامدانەوەی پێویست دەكات بەمشێوازە كەوتن “ڕووخان” ڕوودەدات).
لەگرنگترین ئەو ڕەخنانەی كە لەتۆینبی گیراوە بریتین لە:-
1. تۆینبی دەڵێت بنەمای شارستانییەكان و پەرەسەندنیان به ئایینە‌و ناوەڕۆكی شارستانییەتی ئیسلام ئایینی ئیسلامە‌و ناوەڕۆكی شارستانیەتی ئەوروپی ئایینی مەسیحیە، بەڵام چۆن باس لەناوەڕۆكی شارستانیەتی نوێ و هاوچەرخی ڕۆژئاوا بكات، چونكە لەسەردەمی ڕێنسانسەوە ڕێچكەی عەلمانی لەئەوروپا هاتە پێشەوە.
2. تۆینبی لەلایەك دەڵێت شارستانییەتی میسری دەستپێكی سەرجەم شارستانییە ناسراوەكانی مێژووبووە و، كەچی لەلایەكی تر دەڵێت شارستانی میسری لەشارستانیە دابڕاوەكانە.
3. تۆینبی جەخت لەسەر كولتووری مرۆڤایەتی و لایەنی گیانی دەكاتەوە لە سەرهەڵدان و پێشكەوتنی شارستانییەت، بەڵام ئایە بە بۆچوونی تۆینبی ڕۆڵی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا‌و پیشەسازی ئێستا چۆن هەڵدەسەنگێنێت؟ بەتایبەتی تۆینبی دەڵێت:”هیچ پەیوەندییەك نیە لەنێوان پێشكەوتنی تەكنەلۆژی بەپێشكەوتنی شارستانی، بەڵام ئەمەی تۆینبی ناتوانرێت قبوڵ بكرێت(٢٠).
“ئەنجام”
لەئەنجامی نووسینی ئەم توێژینەوەیەدا گەیشتینە ئەو ئەنجامەی خوارەوە:-
1. بەبۆچوونی تۆینبی فاكتەری سەرەكی لەپڕۆسەی گەشەی شارستانیەتییەكاندا و دەكەوتنیان بەڕادەیەكی زۆر دەگەڕێتەوە بۆ هەڵوێست وەرگرتنی (الاستجابە)ی مرۆڤایەتی بۆ ئەو بەرەنگاربوونەوەیە (التحدی)یە، كە لەژینگەیەكی ماددییەوە یان نێوەندی مرۆییەوە دەردەچێت، یان لەهەردووكیانەوە لێرەوە تیۆرەكەی ناودەنێت (التحدی والاستجابە) (بەرەنگاری‌و وەڵامدانەوە).
2. تۆینبی دەڵێت كە شارستانیەتیەكان لەكۆمەڵگەكاندا گەشەدەكەن، هەموو كۆمەڵگایەك لەچەند ڕەگەزێكی جیاواز پێكدێت، ئەمەش ڕاستەوخۆ كاریگەری بۆسەر ژینگە نییە لەگەشەی شارستانیدا، بەڵام ئەو گەشەیە بۆچەند فاكتەرێك دەگەڕێتەوە و، پێیوایە دەستپێكی شارستانیەتیەكان لەئەنجامی فاكتەرە بایەلۆژیەكاندا نەبووە، یان ژینگەیەكی جوگرافی بەتەنیا چالاك بن‌و گومانی تێدانییە ئەم فاكتەرانە پێكەوە تێكەڵ دەبن‌و بەشێوەیەكی گشتی پێكهێنەری شارستانیەتن‌و پەیوەندی دروستیان دەكات.
3. تۆینبی هۆكاری كەوتنی ڕووخاندنی شارستانییەت دەگەڕێننەوە بۆ چەند فاكتەرێك باس لەفاكتەرە ناوەكیەكان دەكات، كەبەهۆی لەدەستدانی دەستەبژێری داهێنەرەوە درووست دەبێت، تۆینبی وایدەبینێت كە دەستەبژێری لە بوونیادنانی شارستانییەتدا لەسەرەتا وزەیەكی داهێنكارییە، بەڵام دواتر توانای داهێنانی نامێنێ، لەبەرچاوی جەماوەردا زەبوون دەبێ لەبەخشینی داهێنانكاری نوێ بۆ گەل و لەمبارەشدا كەمینە دەگاتە ئاستی نەزۆكی و ئیدی بەرەنگاری بۆدێ و ئەمەشیان لەلایەن داگیركەرێكی بیانی، كەدەست بەسەر شارستانیەتیەكەدا دەگرێت‌و دەیڕۆخێنێت.
پەراوێزو سەرچاوەکان:-
- پ. ی. د. ئاكۆ بورهان: فەلسەفەی مێژوو لای تۆینبی، گ.مێژوو، ژمارە (14)، بەهاری 2010، ل135.
- جمیل موسی النجار: فلسفە التاریخ (مبحاث نظرية)، المكتبة العصرية، ط1، بغداد، 2007، ص337.
- البان ج وید جیری: المذاهب كبرى في التاريخ، ت: ذوقان قرقوط، دار القلم، بيروت، ص322.
- پ. ی. د. ئاكۆ بورهان: س. پ، ل141.
- كۆمەڵێ نووسەر: تۆینبی، گ. مێژوو، كۆمەڵەی ڕۆشنبیری كوردستان دەری دەكات، ژمارە (10)، 2009، ل244.
- قاسم عبد عوس المحبشي: فلسفة تاريخ في فكر الغربى معاصر ارنولد توينبى موضوعا، اطروحة دكتورا، جامعة بغداد، كلية الاداب، قسم فلسفة، بغداد، 2004، ص175.
- د. هاشم یەحیا ئەلمەلاح: دەروازەیەك لە فەلسەفەی مێژوو، و: دەوەن حەسەن، چ2، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر، 2013، ل419.
- كۆمەڵێ نووسەر: س. پ، ل142.
- ه. س، ل142.
- محسين محمد حسين: محازرات في الفلسفة التاريخ، محاضرات القاعة في الجامعة بغداد، كلية تربية، قسم تاريخ، بغداد، 1987، ص201.
- جمیل موسی الجبار: م. س، ل340.
- احمد محمود سبحى: في فلسفة التاريخ، دار الثقافة، بيروت، ص296. محسین محمد حسین: محازرات فی الفلسفە التاریخ، م. س، ص201.
- م. ن، ص201.
- علي حسين الجابري: فلسفة التاريخ الحظارة في فكرة عربي، ص231.
- كۆمەڵێك نووسەر: س. پ، ل249.
- د. هاشم یەحیا ئەلمەلاح: س. پ، ل420.
- كۆمەڵێك نووسەر: س. پ، 250.
- ه. س، ل251.
- احمد محمود سبحی: م. س، ل270-271.
- پ. ی. د. ئاكۆ بورهان: س. پ، ل148-149.
