سەرەتا
چارەسەرکردنى کێشەى کورد بەڕێگەى سەرکوتکردن تیرۆرەوە لەسەردەمى عوسمانیەکانەوە هەرەسى هێنا، چارەسەر بەشێوەیەکى دیموکراتیانەى بنەڕەتى لەسەر چەمکێکى نوێى مافى هاونیشتیمانیبوون یەکێتى کۆمەڵایەتى دەبێت، نوسەرو دیبلۆماتکارێکى تورکمان وادەڵێت.
کتێبى کوردى تورکیا لەنوسینى ئیراهیم داقوقى وەرگێڕانى هیمەت عەزیز کاکەیى لە بڵاوکراوەکانى دەزگاى توێژینەوەو بڵاوکردنەوەى موکریانییە، کتێبەکە (420) لاپەڕەیەو لە هەشت بەش پێکهاتوە بەناونیشانەکانى:
کوردو پەیوەندى نێوان دۆڵى دو روبارەکەو وڵاتى ئەنادۆڵ ئێران، تورک کورد لە چاخەکانى مێژودا، کوردو یەکەمین کۆمارى تورکیا، کوردو کۆمارى دوەمى تورکیا، کوردو ئاژاوەى سیاسى لە تورکیا، بزوتنەوەى نوێى کورد لە تورکیا، واقیعى تورکیاو ئایندەى کورد، چارەسەرى ئاشتیانەى کێشەى کورد.
خیانەت لەچاخى عوسمانیەکاندا
لەبەشى یەکەمى کتێبەکەدا، نوسەر بەوردى ئاماژە بەمێژوى کوردو جوگرافیاى کوردستان لە بەرەبەیانى مێژوەوە تا سەردەمى عوسمانیەکان دەکات.
رایدەگەیەنێت ژمارەى کورد لە دەوڵەتى عوسمانیدا پێش ئەوەى بڕوخێت نزیکەى دوو ملیۆن بووە، رووبەرى کوردستانیش بە خەمڵاندن گەیشتۆتە (410) هەزار کیلۆمەترى چوارگۆشە.
لە ئەرشیفى دەوڵەت تۆمارگاکانى تاپۆو فەرمانە کارگێڕییەکانى تایبەت بەنیشتەجێکردنى عەشیرەتء هۆزەکان لە ویلایەتە عەرەبیەکانى ژێر دەسەڵاتى عوسمانى، تاوەکو شەڕى جیهانى یەکەم (391) هۆزو عەشیرەتى کورد تۆمارکراون.
داقوقى هێما بۆ ئەوەدەکات وێڕاى ئەو هەوڵە زۆرانەى حکومەتەکانى عوسمانى پیادەی کرد بۆ بەتورک کردنى نەتەوەى کورد، بەڵام ژمارەى نوێنەرانى کورد لە یەکەمین ئەنجومەنى نیشتیمانى تورکیا لەکۆى (123) نوێنەر (23) نوێنەر بوو، واتا نزیکەى (17%)، ئەمەش “نزیکەى هەمان رێژەى ژمارەى کورد پێکدێنێ لە بەرامبەر تورکەکانى دەوڵەتى عوسمانى لەکاتى روخانیدا”.
دەربارەى دۆخى سیاسى کورد لەدەمى عوسمانیەکاندا، نووسەر دەڵێت: لەسەردەمى عوسمانیەکاندا پتر لە (25) میرنشینى کورد هەبوون، پێنجیان سەربەخۆ بوون نۆزدەشیان خاوەنى خودموختارى بوون.
دواتر نووسەر باس لە شۆڕشء بزوتنەوە چەکدارییەکانى کورد دژ بە دەسەڵاتى عوسمانیەکان دەکات، هۆکارەکانى هەرەسهێنانى شۆڕشەکانیش لە چوار خاڵدا پوختە دەکات کە بریتین لە:
یەکەم: نەبوونى یەکێتى یان جۆرێک لە یەکێتى نێوان رابەرو سەرانى کورد دەربارەى ئامانجە نەتەوەییەکان، نەبوونى ئەو پێشەوایەى کە بتوانێت دەسەڵاتى ئاینى دنیایى نێوانیان یەکبخات.
دووەم: بە سانایى پەیداکردنى ئەو سیخوڕو ئاڵقە لەگوێیانەى کە هەم لەپێشء هەم لەکاتى شەڕدا ناپاکى لەگەڵ رۆڵەکانى نەتەوەکەیان دەکەن.
سێیەم: نەبوونى داهاتى دارایى تەواو بۆ دامەزراندنى کارگەى چەکء جبەخانەى شەڕو پێداویستیەکانى.
چوارەم: بەرهەڵستى دەوڵەتانى زلهێز –لەناوچەکەو لەدەرەوەى- بەرامبەر بە یەکگرتنى کوردو سەربەخۆیى بوونیان.
زەماوەندى خوێن
بەپێى گێڕانەوەکانى نوسەر، دەستپێکى ناکۆکى نێوان کوردو تورک لە رۆژگارى سوڵتان سەڵاحەدینى ئەیوبى لە ساڵى (1185ز) لەسەروبەندى خیلافەتى (ناسرەدین للە) لەسەر زەماوەندى ژنێکى تورکمان رویدا، لە ئاکامى ئەمەدا شەڕێکى گەورەو خوێناوى لەنێوان کوردەکانى موسڵ میرنشینە تورکەکان لە کوردستانء دەوروبەرى (جزیرەى ئیبن عومەر) قەوماو دوو ساڵى خایاندو زەرەرو زیانێکى گەورەى بەهەردولا گەیاند، بەڵام دواجار لەبەر هۆى ئاینىء بۆ وەستان لەدژى خاچپەرستان پەیمانێکى ئاشتەوایى لەنێوانیان بەسترا.
بەڵام ئەم ئاشتەواییە زۆرى نەبردو هەمدیسان شەڕو ململانێ لەنێوانیان لەپێناو سەروەرىء دەسەڵات دەستى پێکرد کە تاوەکو ئەم رۆژگارەمان بەشێوەى پچڕ پچڕ درێژەى هەیە.
ئەتاتورک.. ئەفسانەیەکى بێ بەڵێن
نووسەر باس لەوەدەکات، کوردانى تورکیا خزمەتێکى زۆر گەورەیان پێشکەش بە بزوتنەوەى نیشتیمانى تورک کرد، کە دەرەنجام بووە بەردى بناغەى کۆمارى تورکیاى نوێ.
هەر ئەوەش وایکرد کاتێک ئەنجومەنى گەورەى نیشتیمانى تورکى لە ساڵى (1920) لە ئەنکەرە بەسترا (72) نوێنەرى تیابوو نوێنەرایەتى کوردیان دەکرد، لەپێناو وەدیهێنانى مافە نەتەوایەتیەکانیان هاوکارییان لەگەڵ مستەفا کەمالدا کرد.
بەخوێندنەوەو سەرنجدان لە مێژوى دورو نزیکى کورد، نووسەر دەگاتە ئەو بڕوایەى هەمو ئەو بەڵێنانەى بەکورد دران بە با چوون، چونکە “پەیمان بەڵێنەکانى سەڵتەنەتى عوسمانى کە دابوونى بەدانى خودموختارى بۆ کورد نەهاتنەدى، یەکەم بەهۆى خۆگێلکردنى لیژنە وزارییەکە، دوەمیش چونکە حکومەتى سەڵتەنەت روخا.
بەڵێنى هاوپەیمانەکانیش بۆ کورد جێبەجێ نەکران لەبەر هەڵوێستى جیاجیاى هەریەکەیان بەرامبەر بە کێشەى کورد لەلایەک دوایەش بەهۆى زاڵبوونى بەرژەوەندىء تەماحیان لەناوچەکە بەسەر کێشە مرۆییەکانء چارەنوسى گەلاندا.
بەڵێنى بزوتنەوەى نیشتیمانى تورکە کەمالییەکانیش وێڕاى دەقە روون راشکاوەکانى پەیمانى لۆزان ئیمزاکردنى دەوڵەتەکان لەسەرى بە زامنکردنى مافى کوردان ئەوانیش نەهاتنەدى، بەهۆى پاشگەزبوونەوەى حکومەتى ئەنکەرە کە هاوسەنگى نێودەوڵەتى کاریگەرى هەبوو لە پابەندبونى دەوڵەتەکانى ناوچەى رۆژهەڵاتى ناوین بەو بارودۆخەى سەقامى گرتوە، بەبێ ئەوە هیچ گۆڕانکارییەکى گەوهەرى تیابکرێ”.
سەبارەت بە بەڵێنەکانى ئەتاتورک، نووسەر وتەیەکى ناوبراو وەبیردێنێتەوە کە لە کۆنگرەیەکى رۆژنامەوانیدا لە شەوى (16/1/1923) بەبۆنەى ئازادکردنى شارى ئیزمیر، لەوەڵامى پرسیارێکى سەرنوسەرى رۆژنامەى (کات)دا دەڵێت:
ناکرێ وێناى کورد بەدەر لە تورک بکەین، نەخوازە دەستور دان بەدامەزراندنى جۆرێک لە ئیدارەى ناوخۆیى دەنێت، لەم حاڵەتەشدا ئەو لیوایەى زۆرینەى کوردە ئۆتۆنۆمى پێدەدرێ.. هەردوو نەتەوە بەرژەوەندییەکانء چارەنوس لەگەڵ یەکتردا گرێى داون، چونکە هەردوکیان دەزانن ئەمە چارەنوسی هاوبەشیانە، بۆیە سنوردانانى نێوانیان کارێکى دروست نییە”.
چلەکان: قۆناغى نەهامەتییەکان
بۆ رونکردنەوەى دۆخى کوردان لەچلەکانى سەدەى بیستەم دواى مردنى ئەتاتورک، نووسەر وتارێکى عوسمان مەتەى نوسەرى رۆژنامەى سۆن پۆستە بەنمونە دەهێنێتەوە، کە دواى سەردانێکى بۆ ناوچەى کوردستانى تورکیا لە نیسانى ساڵى (1948) ئەمەى نوسى “لێرە نە رێگەیەکى قیرتاو هەیە نە پردێک رۆنراوە، قوتابخانەو حوجرەکانیش داخراون ناوچەکە خاڵیە لە هەر خەستەخانە یاخود بنکەیەکى تەندروستى، کشتوکاڵیش وا داڕوخاوە بەشێوەیەک دانیشتوان بژێوییان تەنهاو تەنها لەسەر لەوەڕاندنى بزنە.
لەولاشەوە ئەو گوندانەى بەسەر تەپۆڵکەکانەوە بنیاتنراون لەحاڵێکدان مرۆ گریانى بۆیان دێت. بەرپرسیارێتى ئەم ژیانە سەرەتایىء نامرۆییەى خەڵکى تێدان، دەکەوێتە ئەستۆى ئەو دەزگاو دایەرە حکومیانەى لافى ئەوە لێدەدەن گوایا ئەوان چاکسازى لە بارودۆخەکان دەکەن”.
دیکتاتۆرییەتى ئەفسەرە چەپەکان
لە (27/5/1960) کودەتایەکى سەربازى لە تورکیا رویدا، بەدوایدا حکومەتى یەکێتى نیشتیمانى سەربازى پێکهات، کە لەکۆى بیست ئەندامى حکومەت چواریان کورد بوون، بەڵام وەکو نووسەر دەڵێت:
رەوشى سیاسى کۆمەڵایەتى گەلى کورد هیچ گۆڕانکارییەکی بەسەردا نەهات، بەهۆکارى ئەوەى “هەرچەندە زۆربەى ئەندامەکانى ئەم حکومەتە لە ئەفسەرانى پێشکەوتوخواز بگرە لەچەپەکانیش بوون، بەڵام نەیاندەوێرا دان بەوەدابنێن لە تورکیا کێشەیەک هەیە بەناوى کێشەى کورد… هێندێکیشیان هەڕەشەى لەناوبردنى کوردیان دەکرد، ئەگەر هەر جموجۆڵء بزوتنەوەیەک بەرپابکات”.
جیاوازییەکانى پارچەکانى کوردستان
بەبڕواى نوسەر یەکێک لە جیاوازییەکانى نێوان کوردى تورکیا لەگەڵ کوردى ئێران عێراق ئەوەیە، لە کوردستانى تورکیاو دواى بنەماڵەى بەدرخان، رابەرانى مێژویى دەرنەکەوتن تا بتوانن کاریگەریى سیاسى ئاینى بکەنە سەر جەماوەرى کورد لە تورکیا، بەڵام “سەرەڕاى ئەوە بزوتنەوەى کورد لە تورکیا زیاتر جەماوەرى تۆکمەتر بوو، وێڕاى ململانێى نێوان باڵە جیاجیاکانى، ئەمەش لەبەر زاڵبوونى بارى رۆحى بەکۆمەڵ لەبەرامبەر ئەو مەترسیە هاوبەش گشتیەى دەیەوێ تۆوى نەتەوەى کورد لەو وڵاتە ببڕێتەوەء قەڵاچۆیان بکات، ئەویش مەترسى بەرەى فاشیزمى راستڕۆى تورکە”.
جیاوازییەکى دیکە کە نوسەر ئاماژەى پێدەکات، ئەوەیە کەسایەتییە سیاسییەکانى کورد لەبەر چەند فاکتەرێکى ئایدۆلۆژىء کۆمەڵایەتى، وایان بەباشتر دەزانى لەچوارچێوەى حیزبە سیاسیەکانى تورکیا درێژە بە خەبات بدەن، لەبرى ئەوەى خۆیان رێبەرایەتى بزوتنەوەى کورد بکەن.
بۆ نمونە لەساڵى (1968) کامیل ئاکینجى بە رەگەز کورد بووە سکرتێرى گشتى پارتى کرێکارانى چەپى تورکیا، لەساڵى (1969) نوسەرو هزرڤانى چەپڕەوى کورد محەمەد عەلى ئەسڵان بە سەرۆکى هەمان حیزب هەڵبژێردرا. کەسایەتى ناودارى کوردیش یوسف عەزیز ئۆغڵۆ بووە سەرۆکى حیزبى تورکیاى تازە.
هەر لەبارەى حیزبە سیاسیەکانەوە، نووسەر باس لەوەدەکات لەساڵى (1963) پارێزەرى کورد فایەق بوجاک پارتى دیموکراتى کوردستانى دامەرزاند، کۆمەڵێکى زۆر لە رۆشنبیرو لاوو کرێکارو جوتیارو تەنانەت موڵکداریش لەدەورى کۆبوونەوە، بەمەش جیاوازى هەبوو لەگەڵ هەردوو پارتى دیموکراتى کوردستان لە عێراق ئێران، چونکە “حیزبێکى بنکە فراوانى جەماوەرى بوو، بەپێچەوانەى ئەو دوو حیزبە کە لە دەستپێکى دامەزراندنیان پشتیان بە دەرەبەگء سەرانى عەشایەر بەستبوو.
بەڵام زۆرى نەخایاند ئەم حیزبە چوە کۆڕى خەباتى ژێرزەمینەوە، بەهۆى راوەدونانى لەلایەن رژێمى تورکیاوە لە سۆنگەى پێکهاتە نەتەوەییەکەوە”.
کوردو پارلەمانى تورکیا
لەدەیەى شەستەکانء دواتر قۆناغێکى نوێى خەباتى کوردانى تورکیا دەستپێدەکات، کە ئەویش بەشداریکردنە لە پارلەمانى تورکیادا.
بەنموونە لە هەڵبژاردنى (1965)، حیزبى چەپى تورکیا پانزە کورسى پارلەمانى بردەوە کە چواریان کورد بوون. لە هەڵبژاردنى (12/11/1969) لە کۆى (450) نوێنەرى حیزبى دادو حیزبى گەلى کۆمارى (71) نوێنەرى کورد بوونە پارلەمانتار.
لە هەڵبژاردنى (5/6/1977) لە کۆى (402) نوێنەرى حیزبى دادو حیزبى گەلى کۆمارى (56) نوێنەرى کورد بوونە پارلەمانتار،لەبارەى خەباتى پارلەمانى کوردانەوە، نوسەر دەڵێت:
ئەوەى لەڕوى سیاسیەوە جێگیرەو هیچ گومانێکى تێدانییە، لە رابردوو ئێستاشدا کورد نزیکەى (15-18%) ئەندامانى ئەنجومەنى نیشتیمانى گەورەى تورکیایان لە خولەکانى پارلەمان لەساڵى (1920) تا ئیمڕۆ پێکهێناوە، هەرچەندە کورد لەمیانەى خەباتى سیاسیاندا بەڕاشکاوى ئەم هەقیقەتە نەتەوەییەیان نەدرکاندوە.
بۆچى ئۆزال مرد؟
تورگۆت ئۆزالى سەرۆک کۆمارى تورکیا، یەکێک بوو لەو سەرۆکانەى هەوڵیدا بەدەر لەڕێگەچارەى سەربازى کێشەى کورد چارەسەر بکات، بەڵام مەرگە گوماناوییەکەى رێگەى نەدا هەوڵەکانى بەپایان بگەیەنێت، لەبارەى هەوڵەکانى ئۆزال مردنەکەیەوە، نووسەر دەنووسێت:
بانگەشەکانى ئۆزال بەشێک بوو لە بیرۆکەى (عوسمانیە نوێیەکان) کە تێیدا ئامانجى ئەوە بوو ناوچەى ئۆراسیا بە کوردو تورک عەرەبیەوە لە بەلقانەوە بەرەو رۆژهەڵاتى ناوین ئەنجا قەفقازیاو وڵاتانى ئاسیاى ناوین بگێڕێتەوە بۆ ژێر سەرکردایەتى تورکیا، لەبەر ئەمە ئێمە پێمانوایە ئەم بانگەشەیەى ئۆزال بووە هۆى ئەوەى هاوپەیمانە ئەمریکایى ئیسرائیلیەکانى وابکەن کارى پاترییە بەهێزکەرەوەکەى دڵى (ئۆزال) بەڕێگەى مانگە دەستکردەکانەوە پەکبخەن، دواى ئەو نەشتەرگەرییە قەستەرییەى کە لە دەستپێکى ساڵى (1992) بۆى کرا تاوەکو بە مردنێکى کتوپڕ لە (17/4/1993) گیانى لەدەست بدات، ئەمەش لەبەر مەترسى ئەوەى نەبا بگات بەخەونى خۆى بۆ دامەزراندنى یەکێتییەکى ئیسلامى نوێ لەم ناوچە زیندوەى جیهاندا.
چارەسەرى کێشەى کورد چییە؟
دەربارەى چۆنێتى چارەسەرکردنى کێشەى کورد لە تورکیا، نوسەر دەڵێت: چارەسەرکردنى کێشەى کورد بەڕێگەى سەرکوتکردن تیرۆرەوە لەسەردەمى عوسمانیەکانەوە هەرەسى هێنا، بۆیان رون بۆوە کە سیاسەتى توانەوەى هەر کەمایەتییەک چ وەک نەتەوە یان خێڵ یان تایفە لەم سەردەمەدا مەحاڵە بێتەدى.
چارەسەرکردنى کێشەى کورد بەڕێگەچارەى تایفەگەرى تەسک هەنوکەیش نایەتەدى، بەڵکو بەشێوەیەکى دیموکراتیانەى بنەڕەتى لەسەر چەمکێکى نوێى مافى هاونیشتیمانیبونء یەکێتى کۆمەڵایەتى دەبێت، ئەو چەمکەى کەوا دەخوازێ هەموو هاوڵاتیان لە خاکى نیشتیماندا بگرێتەخۆ.
لەکۆتایی کتێبەکەدا، لەبارەى ئایندەى کوردەوە نووسەر بەم جۆرە گوزارشت لە بۆچونى تایبەتى خۆى دەکات:
پێموایە کورد لە تورکیا بە هەموو مافەکانى خۆیان لەچوارچێوەى یەکێتى تورکیا شاد دەبن،چ بەدەستەبەرکردنى مافە نەتەوەییەکانیان، یان بەڕێگەى دامەزراندنى یەکێتیەکى فیدراڵى لەنێوان هەردو نەتەوەى تورک کورد وەکو فیدراڵیزمى سویسرى.
بەمەش بەشدارى لە پەرەپێدانى دیموکراتى لە تورکیا دەکەن بەڕێگەى دامەزراوە دەستورییەکانى وڵات ئۆتۆنۆمییەکى نمونەیى بەدەست دێنن دەبێتە جێى سەرنجى هەمو کورد لەناوچەکە، پاڵیش بە رژێمە دیکتاتۆرییەکان لە رۆژهەڵاتى ناوینەوە دەنێن دان بە مافى نەتەوەیى کورد لە ئۆتۆنۆمییەکى راستەقینەدا بنێن.. بەوەش هاوکارى دەکەن لە پەرەسەندنء تەکاندان بە بزوتنەوەى گەلى کورد بەگشتى، بەرەو سەرکەوتنى زێدەتر لەپێناوى رزگارى دیموکراتیدا.
ئیبراهیم داقوقى
لە (1934) لە کەرکوک لەدایکبووە.
لە (1954) دیبلۆمى لە زمانى عەرەبى بەدەستهێناوە.
لە (1954 – 1960) مامۆستا بووە.
لە (1970) کۆلێژى قانونى لە تورکیا تەواوکردوە.
لە (1966 – 1972) لە پاشکۆى رۆژنامەوانى باڵێوزخانەى عێراق لە تورکیا کاریکردوە.
لە (1975) ماستەرى لە راگەیاندن بەدەستهێناوە.
لە (1998) دکتۆراى لە زمانء ئەدەبى تورکى بەدەستهێناوە.
لە (1972 – 1985) لە بوارى راگەیاندنء رۆژنامەوانى کاریکردوە.
خاوەنى (35) کتێبە بە نوسینء وەرگێڕان بە زمانەکانى عەرەبىء تورکىء ئینگلیزى لەبارەى ئەدەبء راگەیاندنء قانونەوە.
لە (16/1/2008) کۆچى دوایى کردوە.