“شەڕى پێنجەمی كورد لەگەڵ دەسەڵاتدارانی ئێراق (1974)”
دوا بەدوای ئەوەی سەركردایەتی شۆڕشی ئەیلول بەیاننامەی (11ی ئازاری 1970) ڕەتكردەوە، زەمینەی شەڕێكی نوێ لەنێوان كورد و حكومەتی ئێراق ڕەخسا. دەستپێكردنەوەی شەڕەكەش لەكاتێكدا بوو، كە درز كەوتبووە نێو بەشێكی شۆڕشی ئەیلول و چین و توێژەكانی كورد، بەڵام شوێنكەوتوو و پشتیوانانی شۆڕشی ئەیلول و سەركردەكەشی كەم نەبوون و زۆر لەوە زیاتر بوون، كە چووبوونە پاڵ حكومەتی ئێراق. هەربۆیە بەو دۆخەوە و دوای كەمتر لە مانگێك، قۆناغێكی تری شەڕ لەنێوان كورد و حكومەتی ئێراق دەستی پێكردەوە، شەڕەكەش لەلایەن مێژوونووسان و توێژەرانی ئەم بوارە بە (شەڕی پێنجەمی كوردستان) ناسراو لە (1ی نیسانی1974) دەستی پێكرد و بە رێكەوتنامەی جەزائیر لە (6ی ئازاری1975ز) كۆتایی پێهات. لەو ماوەیەشدا كۆمەڵێك ڕووداوی نەخوازراو ڕوویاندا. هەروەها بەرەنگاربوونەوەی گەورەش لەلایەن هێزی پێشمەرگەی كوردستان، دژ بە سوپای ئێراق و دەسەڵاتدارانی تۆماركران. لە سەروو ئەو ڕووداوانەوە گواستنەوەی (زانكۆی سولەیمانی) بوو لە شاری (سولەیمانی) بۆ شارۆچكەی (قەڵادزێ)، لە سەرەتای مانگی نیسانی ساڵی (1974)، كە تا ئەو كات زانكۆكە، تاكە ناوەندی ئاكادیمی بوو لە هەموو باشووری كوردستان. ئەمەو شاری (سولەیمانی)ش لەبندەستی حكومەتی ئێراقدا بوو، بەڵام شارۆچكەی (قەڵادزێ) لەژێر دەسەڵاتی شۆڕشی كوردا بوو.
هەربۆیە بە گواستنەوەی زانكۆكە، زۆرینەی مامۆستا و كارمەندان و خوێندكارانی، ڕوویان لەو شارۆچكەیە كرد و ئامادە نەبوون، لەبندەستی ڕژێمێكی ستەمكاری وەك بەعس بخوێنن. ئەنجامی ئەو كارەش بۆمبارانكردنی شارۆچكەی (قەڵادزێ) و ناوەندەكانی زانكۆكە بوو لە (24ی نیسانی1974) بەچەندین فڕۆكەی جەنگی، كە لە ئەنجامدا نزیكەی (163) هاوڵاتی شەهید و زیاتر لە (300) كەسیش برینداربوون. لەنێو شەهیدەكاندا (9)یان خوێندكاری زانكۆكە بوون. ئەو بۆمبارانەش هاوكات بوو لەگەڵ بۆمبارانی شارۆچكەی (هەڵەبجە) لە هەمان ڕۆژ و مانگدا، چونكە ناوەندێكی دیاری شۆڕشی ئەیلول بوو.
بەدەر لەو ڕووداوانە، بەرەكانی شەڕی كورد لە دژی حكومەتی ئێراق، لەو پەڕی ناوچەی بادینان درێژەی هەبوو، تا ئەو پەڕی ناوچەی گەرمیان لە (خانەقین، كفری، گوڵاڵە). ئەوەش لەكاتێكدا بوو چەكی دەستی پێشمەرگەكانی شۆڕش تەنیا چەكی سوكی وەك (كڵانیشكۆف و بڕنەو) بوو، لەگەڵ هەندێك (قەناس)، كە بەدەست هەندێك فەرماندەكانی پێشمەرگەوە بوون، لەپاڵ هەندێك تۆپی دژە فڕۆكە و تۆپی كەم مەودا، لەكاتێكدا حكومەتی ئێراق بە چەكی سەردەمی ئەو كات شەڕی هێزی پێشمەرگەی كوردستان و شۆڕشەكەی دەكرد، تا بە دەیان فڕۆكەی جەنگی دەگات. سوپای ئێراقیش سەرباری ئەوەی لە پێكهاتەكانی (عەرەب، كورد، توركمان، ئاسووری، كلدانی) پێكهاتبوون، چەندین یەكەی فەوجی كرێگرتەی كوردی ناسراو بە (فەوجی جاش)، هاوكار و پشتیوانی بوون، كە لەلایەن سەرۆك و ئەندامانی چەندین هۆزێكی كورد بەڕێوەیان دەبرا. بەو حاڵەوەش حكومەتی ئێراق، نەیانتوانی چۆك بە هێزی پێشمەرگەی كوردستان دابدات، بەڵكو لەبەرامبەردا حكومەتی ئێراق ناچار كرا، ڕوو لە كایەی سیاسی بكات و بە ملكەچبوون بۆ داواكانی دەوڵەتی شاهەنشاهی ئێران، لە كورد و شۆڕشەكەی بدات. بەواتایەكی تر، تا شكستی سوپاكەی لە ئاست هێزی پێشمەرگەی كوردستان نەبینی، ڕووی نەكردە لایەنی سیاسی و چۆك دادان بۆ دەوڵەتە نەیارە دراوسێەكەی.
لە ماوەی زیاتر لە (یانزە) مانگی شەڕی شۆڕشی ئەیلول و حكومەتی ئێراقدا، هەزاران ڕۆڵەی بێتاوان لە هەردوولا كوژران. ئەمەو جگە لە برینداربوون و كەمئەندامبوون و بێسەروشوێن بوونی هەزارانی تر. هەروەها تۆیی دوورەبەكی لەنێوان كورد و پێكهاتەكانی تری ئێراق تووند بوویەوە. ئەوەش سیاسەتێك بوو، كە خودی دەسەڵاتدارانی بەعس لە ئێراق دەیانوویست یكەن، تا بەو كارە ڕەوایەتی بە سیاسەتە شۆڤێنییەكانیان بدەن و ململانێی نێوان كورد و پێكهاتەكانی تر تووندتر بكەنەوە. ئەمەو جگە لە ناكۆكی نێوان خودی كوردەكان. جیاواز لەوانەش بەهۆی ئەو شەڕانەوە دەیان شارۆچكە و شارەدێی كوردستان بۆمبارانكران و سەدان گوندیش سووتان و وێران و چۆڵكران. لەوانە بۆمبارانكردنی شارۆچكەكانی (قەڵادزێ، ڕانیە، هەڵەبجە، پێنجوێن،….تاد) تا بە گوندەكانی دەڤەرەكانی (بازران، بادینان، بیتوێن، گەرمیان، شارەزوور، هەڵەبجە، پێنجوێن) دەگات.
بێئەوەی كەمترین زیانیش لە شارۆچكە و شارەدێ و گوندێكی عەرەبنشین بكەوێت. ئەمەو جگە لە خراپی دۆخی دارایی و كۆمەڵایەتی كورد و ناوچە كوردنشینەكان بەهۆی دۆخی شەڕەوە. دیارە تۆماركردنی كۆی ئەو شەڕانەی لەو ماوەیەدا ڕوویاندا، تا بە هێرش و شاڵاو و تاوانەكانی حكومەتی ئێراق دەگات، دەرهەق بە كورد و شۆڕشەكەی، زۆری دەوێت و لە باسێكی وادا جێی نابێتەوە، بۆیە ئەو لایەنە بۆ ئەو تۆمارانە بەجێ دەهێڵێن، كە كۆی ڕووداوەكانی شەڕی پێنجەمی كوردستانیان لەگەڵ حكومەتی ئێراق نووسییەوە و دەنووسنەوە، بەڵام تەنیا لێرەدا ئەوە دەخەینەڕوو، كە بەو شەڕەشەوە حكومەتی ئێراق، نەتیوانی چۆك بە ئیرادی شۆڕشگێڕی كورد و شۆڕشەكەی دابدات، تا ئەو كاتەی بەناچاری سازشی بۆ نەیارە مێژووییەكەی كرد، كە (دەوڵەتی ئێران) بوو. بەو سازەش نەبوایە، هەرگیز نەیدەتوانی لە ئیرادەی نەتەوەیەكی وەك كورد و شۆڕشێكی (چواردە) ساڵ تەمەن بدات.