چوارچێوە و بنەما یاساییەکانی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی هەرێمی کوردستان: بەشی سێ و کۆتایی

“ئاستەنگەکانی بەردەم ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی لە هەرێمی کوردستان”

بێگومان بە سەرنجدان بەوەی کە هەرێمی کوردستان ئەزموونێکی دوور و درێژی حوکمڕانی نییە، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی کە ئەزموونی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسیش لە هەرێمی کوردستان ئەزموونێکی ڕیشەدار و قووڵ نەبێت. هەربۆیە، ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی لە هەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی چەندین گرفت و ئاستەنگی جۆراجۆر بووەتەوە، کە لە خوارەوە ئاماژە بە ئاستەنگەکانی بەردەم گەشەکردنی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی دەکەین لە هەرێمی کوردستان؛

١) تەوافوقی سیاسی؛ لە زۆربەی خولەکانی پێشووی پەرلەمان و حکومەتی هەرێم جۆرێک لە تەوافوق و یەک لیستی لەنێوان لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستاندا هەبووە، کە ئەمەیش بووەتە هۆی ئەوەی کە هەموو ئەو لایەنانە بچنە ناو دەسەڵات و هیچ یەک لەو لایەنانە نەبنە ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی و نەتوانن لێپرسینەوە و چاودێریی دروستی کاروباری حکومەت بکەن. هەروا تەوافوقی سیاسی ڕێگە دەگرێ لە سەرهەڵدان و دروستبوونی دەنگی ناڕازی و دامەزراندنی ئۆپۆزیسیۆنێکی چالاک، کە ئەمەیش دەبێتە هۆی ئەوەی کە پرۆسەی کێبڕکێ و دەستاودەستکردنی دەسەڵات لاواز ببێت. یەکدەنگی و یەک لیستی و تەوافوقی سیاسی لەنێوان لایەنەکان و دابەشکردنی پۆست و پلە و پایەکان بەپێی پشک پشکێنەی حزبی، وا دەکات کێبڕکێ و ململانێ لەنێوان لایەنە سیاسییەکان و فراکسیۆنە پەرلەمانییەکاندا دروست نەبێت، کە ئەمەیش لە ئەنجامدا بە زیان لەسەر پرۆسەی گەشەکردنی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی دەشکێتەوە.

٢) باڵادەستیی دەسەڵاتی جێبەجێکردن و لاوازیی پەرلەمان؛ یەکێک لە گرفتە سەرەکییەکانی سیستەمە سیاسییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە نێویشیاندا هەرێمی کوردستان ئەوەیە، کە دەسەڵاتی جێبەجێکردن هەژموونی و باڵادەستیی هەیە بەسەر دەسەڵاتەکانی تر و لەوانەیش دەسەڵاتی یاسادانان کە یەکێک لە گرنگترین ئەرکەکانی چاودێرییکردنی دەسەڵاتی جێبەجیکردنە. هەربۆیە، لاوازیی دەزگەی پەرلەمان بە گشتی بووەتە هۆی ئەوەی کە لە ئەگەری بوونی ئۆپۆزیسیۆنیش بە دەست هەمان کێشەوە بناڵێنێ و، نەتوانێ وەک پێویست لێپرسینەوە لە دەسەڵاتی جێبەجێکردن بکات. هەربۆیە بوونی هاوسەنگی لەنێوان هەر سێ دەسەڵات وا دەکات، کە پەرلەمان ڕۆڵ و پێگەی بەهێزتر ببێت و بتوانێ ئەرکی چاودێیکردنی خۆی بە دروستی ئەنجام بدات، کە ئەمەیش بە نۆرەی خۆی کاریگەریی لەسەر ڕۆڵی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی دەبێت.

٣) نەبوونی ڕۆشنبیریی تایبەت بە ئەرک و مافی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی: ئەم بابەتە هەر دوو لایەنی دەسەڵات و پارتەکانی ئۆپۆزیسیۆن دەگرێتەوە. لایەنە دەسەڵاتدارەکان وەک کەسانی ناپاک هەڵسوکەوتیان لەگەڵ ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی کردووە و ئەم فەرهەنگەیان لە ناو خەڵکدا بڵاو کردووەتەوە، کار و ڕەفتارەکانی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی بە جۆرێک لە جۆرەکان ئاوکردنە ناو ئاشی دوژمنانی کوردستانە و لەم بارەیەوە تەنانەت لە گوشار خستنەسەر کەسانی سەر بە گرووپەکانی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی خۆیان نەبواردووە، بۆ نموونە لە پاش هەڵبژاردنی پەرلەمانی ساڵی ٢٠٠٩ و سەرهەڵدانی بزووتنەوەی گۆڕان وەک هێزێکی کاریگەری ئۆپۆزیسیۆن نزیکەی ٢٠٠٠ کەس لە فەرمانبەرانی سەر بەو بزووتنەوەیە مووچەیان بڕدرا. ئەم جۆرە لە هەڵسوکەوت بەرامبەر بە ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی بەشێکە لە کۆنەستی دەسەڵاتی سیاسی، کە بەردەوام هێزە سیاسییەکانی دەرەوەی خۆی بە مەترسی وێنا دەکات، هەربۆیە پلاندانان بۆ لاوازکردنی ئەو لایەنانە لە ڕووی سیاسی، ئابووریی و کۆمەڵایەتی دەبێتە بەشێک لە بەرنامەی کاری دەسەڵاتی سیاسی.

هەروا لایەنەکانی دەسەڵات شێوازی دیکەی گوشار خستنەسەر ئۆپۆزیسیۆنی سیاسییان پەیڕەو کردووە، وەک هێرشکردنە سەر بارەگە حزبییەکانی ئەو لایەنانە لە ناوچە جۆراجۆرەکانی کوردستان و گرتن و ئازاردانی ئەندام و کادیرەکانیان و هتد.

لە لایەکی تریشەوە، لایەنەکانی ئۆپۆزیسیۆن کەلتوورێکی وایان لە ناو خەڵکدا وێنا کردووە کە ئۆپۆزیسیۆنبوون واتای ئەوەیە، کە بە هەموو شێوەیەک دژایەتی دەسەڵات بکەن و تەنانەت هەوڵی ڕووخاندنی دەسەڵاتیش بدەن بە شێوازێکی تووندوتیژ، کە نموونەی لە خۆپیشاندانەکانی ١٧/شوباتی/٢٠١١ لە سلێمانی بینرا. پەرەپێدانی ئەم جۆرە کەلتوورە لە ناو ئەدەبیاتی سیاسی کوردستان وایکردووە، کە هەر جۆرە نەرمی نواندن یا گفتوگۆی لایەنەکانی ئۆپۆزیسیۆن لەگەڵ دەسەڵات، لە لایەن لایەنگرانی ئەو حزبانە بە جۆرێک لە خیانەت و خۆ بەدەستەوەدان لە قەڵەم بدرێت. دەرەنجامی ئەم جۆرە پەروەردەیە و بڵاوکردنەوەی ئەم ڕۆشنبیرییە هەڵەیە وایکردووە، کە ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی لە کوردستان نەبێتە خاوەن هیچ بەرنامەیەکی دروست و لۆژیکی و بەرەو بزووتنەوەیەکی پۆپۆلیستی هەنگاو بنێت و عەقڵی خۆی تەسلیمی شەقام بکات.

٤) باڵادەستی حزب بەسەر کاروبارەکانی حکومەت؛ باڵادەستیی حزب بەسەر دامەزراوە حکومییەکان وایکردووە، کە ڕێگریی لەبەردەم گەشەکردنی ئەم دامەزراوانە دروست ببێت و حزب ببێتە باوکی حکومەت و بڕیارەکان لە ناو ژوورە حزبییەکاندا بدرێ و ئینجا بەسەر حکومەتدا بسەپێنرێت، ئەمەیش وایکردووە کارەکتەرە پەرلەمانییەکانی حزبەکان لە ناو دامەزراوەی پەرلەمان سەربەخۆیی کارکردن و ئازادیی بڕیاردانیان نەبێت، کە لە ئەنجامدا بە لاوازیی دەسەڵاتی یاسادانان کۆتایی دێت. هەروا سەبارەت بە دەسەڵاتەکانی تریش، دەتوانین وێنای هەمان شێواز بکەین کە حزب بە ڕێژەیەکی بەرچاو زاڵە بەسەر دەرکردنی هەموو بڕیارە گرنگ و ستراتیژییەکان، کە ئەمەیش دوا جار بە زیان لەسەر گەشەکردنی ئەو دامەزراوانە شکاوەتەوە و بووەتە هۆی لاوازیی دامەزراوەکانی دەوڵەت لە بەرامبەر حزبدا.

٥) بەرزکردنەوەی ئاستی چاوەڕوانی هاووڵاتیان بەرامبەر بە ڕۆڵی ئۆپۆزیسیۆن؛ئەو لایەنە سیاسییانەی کوردستان کە لە دەسەڵاتدا نەبوون بۆ وەدەستهێنانی دەنگی زیاتر لە هەڵبژاردنەکاندا، ئاستی چاوەڕوانییەکانی خەڵکیان لە  ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی بۆ بەدیهێنانی خواستەکانی جەماوەر و چارەسەرکردنی گرفتەکانی وڵات بە جۆرێک بەرزکردووەتەوە، کە لە ئەگەری بە دەسەڵات گەیشتنی ئەو لایەنانە تەنانەت جێبەجێکردنی نیوەی ئەو خواستانەیش ئەستەمە. هەربۆیە، پاش هەر قۆناغێکی هەڵبژاردن خەڵک هەستی بە ناکارامەیی و بێتوانایی  ئۆپۆزیسیۆن دەکرد لە بەدیهێنانی خواستەکانیان ئەوەندە بێمتمانەییان بەرامبەر بەو لایەنانە زیاتر دەبوو، ئەمەیش وایکرد کە خەڵک بەرامبەر بە ڕۆڵ و کاریگەریی ئەو لایەنانە تووشی نائومیدی ببن، هەربۆیە دەبینین لە دوا هەڵبژاردندا دەنگی ئەو لایەنانە بە ڕێژەیەکی بەرچاو کەمی کردووە. لە خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان لە ساڵی ٢٠٠٩ ژمارەی کورسییەکانی هەر سێ لایەنی گۆڕان، یەکگرتوو و کۆمەڵی ئیسلامی (٤١) کورسی بوو، کە لە هەڵبژاردنی خولی پێنجەم لە ساڵی ٢٠١٩ ژمارەی کورسییەکانی ئەو سێ لایەنە گەیشتە (٢٤) کورسی. دەتوانین یەکێک لە گرنگترین هۆکارەکانی ئەم کەمبوونەوەیەی کورسییەکانی ئۆپۆزیسیۆن بۆ ئەو بەڵێن و دروشمە قەبانە بگەڕێنینەوە، کە ئەو لایەنانە پێشتر بە خەڵکیان دابوو، بەڵام نەیانتوانی بەدیبهێنن، کە ئەمەیش دوا جار بووە هۆی نائومێدیی خەڵک لەو لایەنانە و هەڵوەرینی دەنگەکانیان.

٦) نەبوونی ستراتیژ و بەرنامەیەکی تۆکمە لە لایەن ئۆپۆزیسیۆن؛ ئەو لایەنە سیاسییانەی کە لە کوردستان لە قۆناغە جۆراوجۆرەکانی کاری سیاسی خۆیاندا کاریان کردووە، پتر لەوەی کە ستراتیژ و بەرنامەیەکی کرداریی و گونجاویان هەبێت بۆ چارەسەرکردنی کێشە و گرفتەکانی کوردستان، زیاتر لە چوارچێوەی هەندێ دروشمی بریقەداردا بانگەشەیان کردووە و بەڵێنی قەبەیان بە خەڵک داوە کە بۆیان جێبەجێنەکراوە. ئەمەیش یا بۆ کەمئەزموونی ئەو حزبانە دەگەڕێتەوە لە بواری حوکمڕانی و وڵاتداریدا، یا خود مەبەستیان ئەوە بووە بەو دروشمە قەبە و بریقەدارانە سەرنجی جەماوەر بۆ لای خۆیان ڕابکێشن و دەنگێکی زیاتر بە دەست بهێنن.

٧) ئاستەنگی ئابووری؛ پاش سەر‌ڵدانی قەیرانی دارایی لە هەرێمی کوردستان بوودجەی دیاریکراو بۆ حزبە سیاسییەکان بڕدرا، کە ئەمەیش کاریگەریی نەرێنی هەبوو لەسەر کار و چالاکی ئەو حزبانە. هەرچەندە، ئەو بوودجەیەش بە ئاستێک نەبوو کە بەشی هەموو چالاکی ئەو حزبانە بکات. لە لایەکی ترەوە، لایەنەکانی دەسەڵات بە درێژایی ساڵانی حوکمرانی خۆیان توانیویانە ئیمتیازاتی دارایی و کارگێڕیی بەربڵاو بۆ ئەندام و لایەنگرانی خۆیان دەستەبەر بکەن، کە ئەمەیش بووەتە هۆی ئەوەی بتوانن خەڵکێکی زیاتر لە دەوری خۆیان کۆ بکەنەوە و دەرفەت لەبەردەم کاری لایەنەکانی ئۆپۆزیسیۆن کەمتر و بەرتەسکتر بکەنەوە.

٨) ململانێ و بێمتمانەیی لەنێوان لایەنەکانی ئۆپۆزیسیۆن؛ لایەنەکانی ئۆپۆزیسیۆن لە کوردستاندا لە قۆناغە جۆراوجۆرەکان، جۆرێک لە ململانێی شاراوە و ئاشکرا لە نێوانیاندا هەبووە و هەر لایەنێک هەوڵیداوە سەرکردایەتی بەرەی ئۆپۆزیسیۆن لە ئەستۆ بگرێت و لایەنەکانی تر پەراوێز بخات. سەرەڕای ئەوەیش هەر لایەنێک لەوانەیە گومانی ئەوەی هەبووبێت، لایەنەکەی تر لە ژێرەوە هاوکاریی دەسەڵات دەکات دژی حزبەکانی ئۆپۆزیسیۆن. بۆ نموونە، “ئەبوبەکر عەلی” سەرکردە لە یەکگرتووی ئیسلامی لەم بارەیەوە دەڵێت؛ “بزووتنەوەی گۆڕان خۆی وەک ئۆپۆزیسیۆنی ڕاستەقینە دەبینێت و ئەوانی تر پەراوێز دەخات، جگە لەوەی هەڵوێست دەگۆڕێت و جێگیر نییە”.

ئەم تێڕوانین و شێوازی کارکردنە لەناو لایەنەکانی  ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی وایکرد، کە زاراوەی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی ڕاستەقینە و ساختە لە ناو ئەدەبیاتی سیاسی کوردستاندا سەرهەڵبدات.

“ئایندەی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی لە هەرێمی کوردستان”

هەرچەندە ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی لە هەرێمی کوردستاندا مێژوویەکی دوور و درێژی نیە، بەڵام دەتوانین بێژین سەرەتاکانی ئۆپۆزیسیۆنێکی سیاسی جیدی و کارا لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان دەگەڕێتەوە، کە تێیدا بزووتنەوەی گۆڕان توانی (٢٥) کورسی پەرلەمانی بە دەست بهێنێ. هەرچەندە دواتر کار و چالاکییەکانی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی بە هۆی کەمئەزموونی ئەو لایەنانە و دەسەڵات تووشی هەندێ ئاستەنگ و گرفت هات، بەڵام ئەمە بەو واتایە نیە کە ئیدی دۆسیەی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی لە کوردستان بۆ هەمیشە داخراوە. ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی لە هەرێمی کوردستان وەک هەر دیاردە و ڕووداوێکی سیاسی هەوراز و نشێوی بە خۆیەوە بینیوە، بەڵام دەکرێت سیستەمێکی سیاسی باش و تەندروست بەوە پێناسە بکرێت، کە خاوەن ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی چالاک و یاسایی و ڕێپێدراو بێت، کە هەموو پاڵپشتی و گەرەنتییەکی دەستووری و سیاسی هەبێت. لە ماددەی (١٠١)ی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی کوردستان ساڵی ٢٠١٨ ئاماژە بە ئۆپۆزیسیۆنی پەرلەمانی کراوە و دەڵێت؛ “ئەو فراکسیۆنە پەرلەمانییانە دەگرێتەوە، کە بەشداری پێکهێنانی کابینەی حکومەتیان نەکردووە، یان لێی دەکشێنەوە و ئازادیی کاری پەرلەمانی و ئۆپۆزیسیۆنییان بۆ دەستەبەر دەکرێت”.

گەشەکردنی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی لە هەرێمی کوردستان بە کۆمەڵێک پارامێترەوە گرێدراون وەک گۆڕانکاریی لە ڕەفتار و هەڵوێستەکانی هاووڵاتیان لە هەڵبژاردن، بنبڕکردنی گەندەڵی، چاکسازیی لە سیستەمی سیاسی و کارگێڕیی و ئابووریی هەرێمی کوردستان، پاڵپشتی بەهێزی دەستووری و یاسایی، دەستەبەرکردنی بوودجەیەکی دادپەروەرانە لە بوودجەی گشتی هەرێم بۆ پارت و قەوارە سیاسییەکان، بەرەو پێشچوونی ڕۆشنبیریی خەڵک و لایەنە سیاسییەکان دەربارەی چەمک و ئەرکەکانی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی و ئامادەیی دەسەڵاتی سیاسی بۆ دەستاودەستکردنی دەسەڵات لە ئەگەری سەرکەوتنی ئۆپۆزیسیۆن لە هەڵبژاردنەکاندا. ئەگەر ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی لە گۆڕەپانی سیاسی کوردستان بەهێز دەرکەوێت و بتوانێت بەڵێنەکانی خۆی بەرامبەر بە جەماوەر جێبەجێ بکات و چاکسازیی لە سیستەمی سیاسی، ئابووریی و کارگێڕیی هەرێمدا بچەسپێنێت و کار بکات بۆ بنبڕکردنی گەندەڵی و پەیڕەوکردنی بنەمای شەفافیەت لە پرسە ئابووریی و داراییەکان، ئەوا دەتوانێت متمانەی زیاتری هاووڵاتیان بە دەست بهێنێت.

هەرچەندە هەرێمی کوردستان هەر لە سەرەتای دامەزراندنییەوە خاوەن دوو حزبی بە هێزی وەک (پدک و ینک) بووە، بەڵام بە هۆی ئەوەی هەر دوو حزب لە ژینگەیەکی ئۆپۆزیسیۆنی سەربازییەوە هاتبوون و متمانە لەنێوانیاندا نەبوو و، جگە لەوەش هێشتا لە قۆناغی ڕزگاریی نیشتمانیدا بوون، هەربۆیە هیچکامیان ئامادەیی ئەوەیان تێدا نەبوو ببنە ئۆپۆزیسیۆن وەک ئەوەی لە هەندێ وڵاتی وەک ئەمەریکا و بریتانیادا دەیبینین، کە دوو حزبی گەورە ناوەناوە دەبنە دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن و بە شێوەیەکی ئاشتییانە دەستاودەستی دەسەڵات دەکەن. ئەگەر پدک و ینک لە سەرەتاوە بیانتوانیایە سیستەمێکی لەو جۆرە پیادە بکەن، ئەوا هەر لەو کاتەوە هەمیشە ئۆپۆزیسیۆنێکی سیاسی بەهێز لە ناو سیستەمی سیاسی کوردستاندا ئامادەیی دەبوو و، دەیتوانی ڕۆڵێکی گرنگ و کاریگەری هەبێت و ڕێگر بێت لە زۆر لەو کەموکورتیانەی کە بە درێژایی سێ دەیەی ڕابردوو لەم وڵاتەدا سەریهەڵداوە. بەو پێیەی کە هەر دوو لایەن لە دەسەڵاتدا بوون و ئۆپۆزیسیۆنێکی بەهێزیش بوونی نەبووە، هەر بۆیە چاوپۆشی لە هەموو کەموکووڕییەکانی دەسەڵات کراوە.

“کۆبەند”

لەم وتارەدا، تیشکمان خستەسەر چەندین لایەنی گرنگ وەک پێناسە و خەسڵەتەکان و بنەمای یاسایی کارکردنی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی و لە هەمان کاتدا ئاماژەمان بە قۆناغەکانی سەرهەڵدانی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی کرد لە هەرێمی کوردستان و ئاستەنگ و ئایندەی ئۆپۆزیسیۆنمان لە هەرێمی کوردستان خستەڕوو. ئەگەر دیموکراسی حوکمی زۆرینە بێت، ئەوا بە بێ بوونی ئۆپۆزیسیۆنێکی سیاسی بەهێز کە نوێنەرایەتی خەڵکی ناڕازیی و کەمینە دەکات، لەوانەیە حوکمی ڕەهای زۆرینە سەر بۆ تاکڕەوی و پێشێلکردنی مافی کەمینە بکێشێت. هەربۆیە، ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی بەدەر لەوەی کە باشترین ئامرازە بۆ ڕێگەگرتن لەم پێشێلکارییە، لە هەمان کاتدا دەبێتە هۆی پەرەپێدانی سیستەمی سیاسی و سەقامگیریی لە وڵات.

هەروا پێویستە تێڕوانین و کولتووری سیاسی کۆمەڵگە و حزبە سیاسییەکان بەرەو ئەو ئاراستەیە بگۆڕدرێت، کە دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن لەژێری چەتری دەستووردا یەکتر قبووڵ بکەن و نە دەسەڵات ئۆپۆزیسیۆن وەک دوژمن سەیر بکات و نە ئۆپۆزیسیۆنیش باوەڕی وا بێت، کە تاکە ڕێگەی گەیشتن بە دەسەڵات تووندوتیژیی و بە دێوەزمەکردنی دەسەڵاتە، بەڵکوو ئەم دوو لایەنە دەبێ لە دیالۆگێکی شارستانی و سازێنەردا بن لەگەڵ یەکتردا.

وا باشە لە هەر ئەگەرێک بۆ هەمواری دەستووری ئێراقی، مافی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی لە بەندێکی تایبەتدا بچەسپیت و ئەمەش بە یاسا ڕێکبخرێت. هەروا سەبارەت بە یاسادانەری دەستووریی هەرێمی کوردستانیش، کە هێشتا دەستوورەکەی لە قۆناغی نووسیندایە، پێشنیار دەکەین ئەم مافە لە ناو دەقەکانی دەستووردا بچەسپێت. جگە لەمەش، لایەنەکانی ئۆپۆزیسیۆن وا باشە حکومەتی سێبەریان هەبێت وەک ئەوەی لە “به‌ریتانیا” هەیە و بە جیدی و کرداریی چاودێریی دەسەڵات بکەن.

سەرچاوەکان؛

١. د.طە عمر رشید، الاساس القانوني لحق المعارضة السیاسیة-العراق نموذجا-، ط ١، دار سردم للطباعة والنشر، السلیمانیة، ٢٠١١.

٢. سربست مصطفی رشید امیدي، المعارضة السیاسیة والضمانات الدستوریة لعملها، ط ١، مٶسسة موکریاني للبحوث والنشر، اربیل، ٢٠١١.

٣. یوسف محەمەد و ئەوانیتر، کوردستان و عێراق ململانێی ناوخۆیی و ئایندەی سیاسی: ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی لە هەرێمی کوردستانی عێراق (سەرهەڵدان و داهاتووی)، ژووری توێژینەوەی سیاسی بزووتنەوەی گۆڕان، سلێمانی، ٢٠١٤.

٤. ئازاد وەڵەدبەگی، فەرهەنگی سیاسیی نیگا، چاپی ٢، دەزگای توێژینەوە وبڵاوکردنەوەی موکریانی، هەولێر، ٢٠١١.

٥. یاسین صالح، ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی، چاپی ١، چاپخانەی ڕەنج، سلێمانی، ٢٠٠٩.

٦. داریوش آشوری، دانشنامە سیاسی، چاپ دوازدهم، انتشارات مروارید، تهران، ١٣٨٤.

٧. ئەحمەد شەبانی، فەهەنگی زانستی سیاسی، چاپی ١، ئینتشاراتی زانکۆی کوردستان، سنە، ١٣٨٩.

٨. سەلام عەبدولکەریم، گوتاری ئیسلامی و گرفتی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی، چاپی یەکەم، خانەی ڕەهەند، سلێمانی، ٢٠٠٩.

٩. علي جمعه الرواحنه، مرتكزات المعارضة السياسية وأحكامها في الفقه الإسلامي، دراسات، علوم الشريعة والقانون، المجلّد ٤٢، العدد ٣، ٢٠١٥.

١٠. د.خمیس دهام حمید، المعارضة في اقلیم کردستان-العراق و دورها في ترسیخ الدیمقراطیة، مجلە دراسات دولیة، العدد ٥٧، بغداد.

١١. د.عامر حسن فياض و علاء هادي الحطاب، مفهوم المعارضة السياسية في الفكر الانساني، مجلة التراث العلمي العربي فصلية، علمية، محكمة، العدد الثالث، ٢٠١٧.

١٢. جعفر حق پناه، اپوزيسيون و امنيت داخلي جمهوري اسلامي ايران، فصلنامه مطالعات راهبردی، پژوهشكده مطالعات راهبردی، تهران، شماره چهارم، تابستان ١٣٧٨.

١٣. سید علی محمودی، اپوزیسیون در نظام های دموکراتیک و استبدادی، لەسەر ئەم ماڵپەڕە ئەلیکترۆنییەی خوارەوە دەبینرێت:

http://www.drmahmoudi.com/home/fa-pdf/8902fa.pdf/last visited: 12/7/2019.

١٤. د. ماجد نجم عيدان الجبوري، دور المعارضة البرلمانية في بناء الدولة (تحليل وتقييم)، مجلة كلية القانون للعلوم القانونية والسیاسیة، جامعة کرکوک، المجلد ٥، العدد ١٨، ٢٠١٦.