هەروەها لە سستەمی سیاسی نوێدا زۆربەی جار(سستمی حزبی) وەک خەسڵەتێکی دیموکراسیەت لە دەسەڵاتی حوکمرانیدا دەبێتە پێوەر بۆ ئاستی هوشیاری کۆمەڵگا، واتە؛ ئایا حزبێکی لیبراڵی بێت، یان دەسەڵاتداری، یان تۆتالیتر(شمولی)یان فرە حزبی، یان تاک حزبی بێت، لە هەر جۆرێک لە ئایدۆلۆژیاو رێبازی فکری ئەو حزبانەدا رەنگی دابێتەوە، ئەوە ئاستی هوشیاری ئە کۆمەڵگایەی پێ دیاری دەکرێت، چونکه دواجار ئەوانەی لە چوار دەووری ئەو حزبانەن کە یەک ئامانج کۆیانی کردۆتەوە کرۆکی پێکهاتەی ناو کۆمەڵگان.
هەمیشە ئەم پەیوەندییەی نێوان (سستمی سیاسی و حزبایەتی) لە سستمی نوێی سیاسیدا پێکەوە گرێدارونەتەوە، بە تایبەتی لە وڵاتە تازە گەشەکردوەکاندا، دەکرێت ئەوەندە بڵێین؛ پارتە سیاسیەکان هەمیشە لە هەوڵی ئەوەدان کە زیاترین بنکەی جەماوەری و خەڵک لە دەوری خۆیان کۆبکەنەوە و، بە پێی ئەو بەرنامە سیاسی و فکری و یان ئایدۆلۆژییەی حزبەکان گرتوویانەتە بەر، بە ئامانجی گەشتنیان بەدەسەلاتی حوکمرانی، ئاشکراشە ئەم میکانیزمە و چالاکیانەش لەوڵاتانەی سیستمی حوکمرانی تێیدا دیموکراتی و فرە حزبی و پەرلەمانین، زۆربەشیان بە ئاشکرا ئەو پەیمان و بەڵێنانە بە خەڵکی خۆیان دەدەن؛ کە لە کاتی گەشتنیان بە دەسەڵات و حوکمرانی ئەوا ئازادییەکان و دادپەروەری و یەکسانی و دیموکراسیەت بۆ گەل فەراهام دەکه‌ن !.
زۆربەی حزبە سیاسییەکان لە ناوەرۆکی بەرنامەو پەیرەوی ناوخۆیاندا هاوشێوەی یەکترن لە گەیاندنی پەیامی ئازادی و دیموکراسییەت و دادپەروەری …هتد، بەڵام لەم باسەماندا زیاتر جەخت لەسەر (پارتە سۆشیالست دیموکراتەکان) دەکەین کە زۆربەی جاریش بە (پارتی کۆمەڵایەتی دیموکراتی ) ناو دەبرێن، لێرەدا باس لە چۆنیەتی سەرهەڵدانی یا دروستبوونی و مێژوی (پارتە سۆشیالست دیموکراتەکان ) ناکەین، چونکە خۆی بۆ خۆی ئەوە بابەتێک نیە تا لە چەند پەرەیەک، یان چەند دێرێک بگرە لە چەند پەرتوکێکیشدا جێگای بکرێتەوە! لە بەر ئەوەی بابەتێکە چەند رەهەندێکی فراوانی فکری سیاسی و ئایدۆلۆژی و ئابووری کۆمەڵایەتی و بگرە فەلسەفی هەیە و، چەندین کێشە و ململانێی توێژینەوەو قوتابخانەی فکری زۆری لێ پەیدا بووە و جیا بۆتەوە، بەڵام دەکرێت زۆر بە سادە و ساکاری وەک دەستەواژە یا زارەوەی (سۆشیالستی ) ئەوەندە بڵێین کە (سۆشیالستی ) واتە خەڵک یا چین و توێژەکانی کۆمەڵگا لە جۆری موڵکداری و فاکتەرەکانی یا هۆیەکانی بەرهەمهێنان هاوبەشیان پێ بکرێت، وەک (پیشەسازی و کشتوکاڵی و بەرهەم و داهاتەکانی دیکەی وڵات، بەو شێوازە گەل لە رێگەی حکومەتەوە دەبنە خاوەنی داهات و بەرهەمەکان، ئەڵبەتە ئەمە تەنها وەک (پره‌نسیبی سۆشیالست) لە دێرێکدا چڕ دەکەینەوە لەبەر ئەوەی (سۆشیالستی ) وەک شێوازێکی لاستیکی (مطاطي) هەیە، هۆکارەکەشی دەگەرێتەوە بۆ بوونی فرە قوتابخانەی فکری و ئایدلۆژی (سۆشیالستی) پاشان بە گەلێک قۆناغی جیاواز و مێژووی دوور و درێژدا تێپەریووە و لە رووی پراکتیکی و پراکتیزەکردنیدا لە شوێن و جوگرافیای جیاواز، کە فکرو ئایدۆلۆژیای (سۆشیالست)یان پێدا تێپەریووە جیاوازبووە، چەمکی یا پره‌نسیبەکانی (سۆشیالستی) ریشەیەکی مێژوویی دوورو درێژێ هەیە و، دەگەرێتەوە بۆ شارستانیەتی کۆنی گریگەکان (یونان) بگرە لە کتێبەکانی ئەفلاتون و ئەرستۆوە پیایدا دێت تا (سەدەکانی نوێ) ، وەک ئەوە نا کە باس لە( سۆشیالست) کرابێت بەڵکو وەک پره‌نسیب باس لە (دادوەری کۆمەڵایەتی و یەکسانی ئازادییەکان) کراوە، بەڵام لە ناوەراستەکانی سەدەی نۆزدەدا بنەماکانی (حزبی سۆشیالستی دیموکراتی) لە ئەڵمانیا یەکەم بزوتنەوە و رێکخراوی سیاسی بوو کە ناوی (یەکگرتوی گشتی کرێکارانی ئەڵمانیا ) بە سەرکرادیەتی (فردیناند لاسال) سەریهەڵدا ، ئەکرێت ئەوە بە سەرەتای یەکەم بزوتنەوە ناوزەند بکرێت و بووە تۆ و و ناوک و کرۆکی ( سۆشیالست) لەوێوە تا دەگاتە (کارل مارکس و، لینین، روزا لوکسمبورگ و، روبرت ئۆین و، سان سیمۆن و، چارلس فوریە …هتد) پاش ئەوانەش چەندین قوتابخانە و پەیمانگای فکری دامەزراو دروستبوون شیکاری و توێژینەوە و رەخنە و لایەنگرو نەیار لەسەر (سۆشیالستی) سەریانهەڵدا و باسیان لێوەکراو دروستبوون وەک پەیمانگای (توێژینەوەی کۆمەڵایەتی ) لەزانکۆی فرانکفۆرتی ئەڵمانیا و دوا جەنگی جیهانی یەکەم لە ساڵانی (1923-1924 ) لە (بەشی دووەم دوای ئەم بەشە باسیان دەکەم) پاشان بووە قوتابخانەیەکی رەخنە گەرایی وەک فەلسەفە و ئایدۆلۆژیا و رێبازی( سۆشیالستی) یا روونتر بڵێین؛ وەک قوتابخانەیەک لە رەخنەسازی لە شێوازی (سۆشیالستی) و لەسەربنەمای پره‌نسیبەکانی (ماتریالزمی میژویی) و بنەمای فکری مارکسی و( ئابووری سیاسی) کێشە ئابوورییە نەخشەکێشراوەکان و، ئەرکی پرۆلیتاریا و زانستی کۆمەڵایەتی، مێژووی (مەزاهبەکان)، حزبە سۆشیالستەکان، ریفۆرمی کۆمەڵایەتی و …هتد.
ئەکرێت لەو قوتابخانەیەوە هەوێنی ئاراستە و (مەزاهبی) پارتە سیاسییەکان لە ململانێی ئایدۆلۆژیای سۆشیالستی دەستیان پێ کردبێت هەر یەک لەو فەیلەسوف و روناکبیرانە لە روانگەی پراکتیزە کردن و ئەزمونی رابووردوی پارتە سۆشیالستەکانی پێش خۆیان و کاتی خۆیان، واتە (قوتابخانەی فرانکفورتی) رەخنەو دیدگای جیاوازیان هەبوو، هەروەک ئاماژەمان پێدا رەهەندی سەرهەڵدان و دروستبوونی (پارتی سۆشیال دیموکراتەکان) بووهەر بەو ئاراستەیەی رۆڵی (سۆشیالست دیموکراتەکان ) لە رووی( رەخنەیان لە واقعی باری کۆمەڵایەتی و ئابووری) زیاتر بەرجەستە دەبۆوە لە گەشەکردنی سەرمایەداریدا، ئاشکرایە ئەوەش بە هۆی بوونی ئەو هەژموونە دەسەڵاتدارییانەی حزبە فاشی و تۆتالتارییەکانی ئەو سەردەمەی دوای جەنگی جیهانی یەکەم کە پەیدا بوون و، پەرەیان سەندبوو لە ئەوروپا. پاشانیش رەنگدانەوەی لە ئەقڵی تاک و باری سیاسی و ئابووری کۆمەڵگای ئەووپا، زۆر رۆناچینە سەر ناوەروکی جەدەلی فکری و رەخنە و ئاراستەی (قوتابخانەی فرانکفورتیەوە) چونکە ئەوە بۆ خۆی دەرگای گفتوگۆیەکی زۆر لە خۆی دەکاتەوە کە ئێستا باسەکەمان لەسەر ئەوە نیە.
لە دوای ئەوانەی باسمان کرد دێینەوە سەر دروستبوونی (پارتە سیاسییەکان) لە نێویان (پارتی سۆشیالست دیموکرات)، زۆرێک لە پارتی سیاسی بە ئاراستەو ئایدۆلۆژیای جیاواز بە ناوی(پارتی سۆشیالستەوە) دروستبوون، هەندێکیان لە ناوەرۆکدا وەک ئاراستەیەکی چەپ مامەڵەیان دەکرد وەک ئەوەی حزبێکی مارکس-ی لینینی بن! هەرچەندە کرۆک و ریشەی (سۆشیالستی) لە فەلسەفەی مارکس-یەتەوە سەرچاوەی گرتبوو، بەڵام وەک ئاماژەمان پێدا ئەو قەوارە سیاسی و (فەلسەفییەی مارکسیەت) رووبەروی هەندێک رەخنە و یا هەندێکجار بە ناوی ریفۆرمەوە گۆرانکاری زۆریان تێدا دروستبوو، چی لە رووی فەلسەفییەوە یا ئابوورییەوە یا تێروانین شیکردنەوەی بارودۆخی چینی پرۆلیتاریا و کێشە و ململانێ و، خەباتیان لە کۆمەڵگای سەرمایەدارییەوە، هەندێک لەو (سۆشیالستانە) وەک بڵێی خۆیان بە میراتگری فەلسەفە، مارکسی هەژمار دەکرد بە هەندێک گۆرانکاریەوە، هەندێکی دیکەیان لە “حزبە سۆشیالستەکان” وەک (دەستەبژێر) لە چەمکی ئایدۆلۆژیای مارکس-ی بۆ خۆیان دارشتبوو کە لە گەڵ واقعی باری ئابووری، سیاسی و ئەقڵی کۆمەڵگاکەیاندا دەیان ویست بیگونجێنن (ئەمانە زیاتر لە وڵاتانی تازە پێگەشتووەکان و رۆژهەڵاتا) دەرکەوتن، هەندێک لەو حزبانەی دیکە کە هەر ناوی (سۆشیالست) یان لە خۆیان نابوو، یان دروستببوون فۆرمێکی نەتەوەییان هەبوو، هەندێکجار تا ئاستی شۆڤینییەت هەنگاویان نابوو، بۆ نمونە لە ئەوروپا بە تایبەتی( پارتی فاشی ئیتالی) و لە ئەڵمانیا (پارتی کرێکارانی سۆشیالستی نەتەوەیی) نازی ئەڵمانیا و لە ئەمریکای لاتین بە تایبەت لە فه‌نزوێلا (پارتی یەکێتی سۆشیالست)، لە وڵاتانی عەرەبیش وەک میسر(یەکێتی سۆشیالستی عەرەبی ) لە سەردەمی جه‌مال عه‌بدولناصر و حزبی (بەعسی سۆشیالستی عەرەبی ) لە ئێراق و سوریا سودان، ئەمانە سەرباری ئەوەی کە (حزبی سۆشیالستی) بوون، بەڵام لە رووی پره‌نسیبی سیاسی و فکرییانەوە نەتەوەیی بوون، جۆرێک لە (حزبە سۆشیالستەکانی) تر کە وەک ئاراستەی (حزبی سۆشیالستی شۆڕشگیر) دەناسران کە لە ناوەرۆکدا کۆمۆنیست بوون وەک یەکێتی سۆڤییەتی پێشوو، زۆرێکیش لە کۆمارەکانی هەر سۆڤییەتی جاران کۆمۆنیست بوون، بەڵام ناوی سۆشیالستییان هەبوو! نمونەی زۆری دیکە هەیە، بەڵام دواجار وەک لەسەرەتای ئەم باسەمدا ئاماژەم پێدا (سۆشیالست) وەک لاستیکێک رادەکێشرا بەو ئاراستەیەی حزبەکان بە پێی خواست و قۆناغی خەباتی سیاسی خۆیان بیانویستایە مامەڵەیان پێوە دەکرد.
(حزبە سۆشیالستەکان)هەر لەسەرەتای دروستبوونیانەوە پەرچە کردار بوون لە بەرامبەر سستمی ئابووری سەرمایەداری گوزەرانی چینی کرێکار و هۆکانی بەرهەم بەدەست چینی سەرمایەداری و قازانج و سامان و داهات ….هتد و، هەریەکەشیان بە پێی ئاستی گۆرانکارییە ئابوورییەکان و گەشەکردنی سەرمایەداری لە وڵاتەکانیان وەک کاردانەوەی ئەو دەسەڵاتە سەرمایەدارییە شرۆڤە و پراکتیزەکردنی رێبازو ئایدۆلۆژیای (سۆشیالستی) جیاوازیان هەبوو، ئاشکراشە (بزوتنەوەی سۆشیالستی) زیاتر لە دوا شۆرشی پیشەسازی لە ئەوروپاوە گەشەیکرد لە پێناو بەرگریکردن لە مافی کرێکاران و، دەستە بەرکردنی ئازادییەکان و دیموکراسیەت و دادپەروەری لە دابەشکردنی داهات لەرێی دەوڵەتەوە.
هەر لە رێگەی سەرهەڵدانی سەرەتای ئایدۆلۆژییەتی (سۆشیالست)یەوە باسی لە کێشەی چینایەتی ململانێی کرێکاران لە بەرامبەر سەرمایەداری و دەستەبەرکردنی خۆشگوزەرانی بۆ چینی کرێکاران و زەحمەتکێشان بزاڤی چینایەتی خۆیان پەرە پێدەدا، بەوەی کە پێویستە داهات و سامانی وڵات بە یەکسانی دابەشبکرێتەوە بەسەر هاووڵاتیاندا یان روونتر بڵێین؛ بەسەر چینی کرێکاراندا وەک ئەوەی دەوترا کە ئەوان خاوەنی راستەقینەی داهاتی بەرهەمی کارگە و مەزراکانن و، ئەو مافەیان لە لایەن دەسەڵاتدارانی سەرمایەدارییەوە لێ زەوتکراوە لە رێی خەباتی چینایەتی، وەک مافێکی رەوای چینی کرێکاران دەبێت بگەڕێنرێتەوە بۆ خاوەنی راستەقینەی کە پرۆلیتاریایە، دیارە ئەوەشیان جۆرێک بوو لە رێبازی سۆشیالستی و دواجار کۆمۆنیستەکان.
وەک ئاماژەمان پێدا؛ لە قۆناغیك لە قۆناغەکانی مێژوو بە تایبەتی کۆمەڵگای ئەوروپی ئاراستەی سۆشیالستەکان دەگۆڕان، ئەوە ئامانجی باسەکەمانە (سۆشیالستی دیموکراتییە)بە (دیموکراتی کۆمەڵایەتیش )ناو دەهێنرێن، ئەم ئاراستەیە یا چەمک و ئایدءلۆژیایە، وای دادەنا کە جۆرێک لە دادپەروەری لە نێوان چینەکانی کۆمەڵگا فەرهام بکرێت، ئەوە کاتێک رودەدات دەوڵەت کۆمەڵێک رێساو یاسا دابرێژێت، لەو رێگەیەوە بتوانرێت مافی کرێکاران بگەرێنرێتەوە و چارەسەری ئەو کەلەبەرانە بکات، بەوەی ناکرێت چینی سەرمایەداری لە ریشەوە دابماڵرێن لە سەرمایەکانیان، بەڵکو لە رێی هەندێک باج و رسوماتەوە لە سەرمایەکانیان بگەرێنرێتەوە بۆ خەزێنەی دەوڵەت و هەر لەو رێگەیەوە دەوڵەت دەتوانێت پرۆژەی دیکەی بنیات نانەوەی ژێرخانی ئابووری پێوە بەرێوەبەرێ و رۆڵی تێکەڵکردن یا هاوبەشیکردنی لە کۆمپانیاکان لە سەر بنیات نانی سەرخاندا بە سوودی هەردولایان بەکار بهێنن بەو شێوەیەش خۆشگوزەرانی بۆ کۆمەڵگا دەستە بەر دەکرێت و رێگەی کێبرکێی کۆمپانیاکان واڵابکات، کە دواجار بە سوودی دەوڵەت دەگەرێتەو لەو باجانەی وەریدەگرێت لە سەرمایەداران واتە (دەست تێوەردانی دەوڵەت)ئەمە جۆرێک لەو پلانانەی دەوڵەتە لە ڕووی ئابوورییەوە، لێرەوە قۆناغیکی نوێ لە هزری حزبە سیاسییە سۆشیالست دیموکراتەکان گەڵاڵە بوو، ئەویش (پلاندانی ئابووری لە لایەن دەوڵەتەوە) واتە؛ رێگری لە قۆرخکاری لە بازار و نرخدا بکرێت، هەندێک پێیان وابوو؛ ئەم رێباز و ئایدۆلۆژیەتە دواجار لە خزمەتی سەرمایەداریدا و، سەرمایەداران دەوڵەت دروستدەکەن دەوڵەتیش ئەوان دروستدەکات، وانەبێت ئەم ئاراستەیەش رەخنەی لەسەر نەبوبێت، بەڵکو هەندێ لە سۆشیالستەکان براویان وابوو؛ تاکە رێگای رزگاری (سۆشیالستی شۆرشگێرانەیە) کە گۆرینی ریشەیی لە ئەقڵی کۆمەڵگادا روودەدات، ئەم کێشە و ململانێیانە بەردەوام بوو، بەڵام تا دەهات (دیموکراسیەت) لە گەشەکردندا بوو، بە تایبەت لە ناو چینە مام ناوەندو رۆشنبیرەکانی کۆمەڵگا، کە پێیان وابوو؛ بەرژەوەندییە ئابوورییەکان لە رێگەی سۆشیالستی شۆڕشگێرییەوە بۆ دەوڵەت دەستنادات، لەگەڵ هەڵکشانی زیاتری ئاراستەی دیموکراسیەتدا حزبی سیاسی دیکە سەریان هەڵدەدا و داوای ئازادی و دادپەروەری و یەکسانییان دەکرد، هەر لە رێگەی ئەم حزبانەوە هەوڵی زیاتر دەدرا و ململانێی حزبی لە نێوان حزبەکانی دیکەدا بۆ گەشتن بە دەسەڵاتی حوکمرانی دەوڵەت وەک میتۆد کە بتوانرێت ئامانجەکانیانی تێدا بهێنرێتە دی، ئیدی لێرەوە کێبرکێی (حزبە سۆشیالست دیموکراتەکان )زەمینەی ململانێی سیاسیان بۆ هاتە پێشەوە کە لە رووی ئابووری و بە تایبەتی کۆمەڵایەتییەوە بەرنامەو پره‌نسیبەکانی ئابووری ئازاد و دادپەروەری کۆمەڵایەتی و یەکسانی ببێتە رەهەندێک بۆ گەشتنیان بە دەسەڵاتی حوکمرانی، تا دەهات (سۆشیالستی دیموکراتی) پێگەی خۆی زیاتر گەشەی پێدا لە کۆمەڵگای ئەوروپادا، وەک کۆمەڵگایەکی پیشەسازی گەشە سەندوو بیرو باوەر و رێبازی دەوڵەتی خۆشگوزەران و ئازادییەکان و دادپەروەری کۆمەڵایەتی و بازاری ئازاد و دیموکراسیەتی سیاسی و دیموکراسیەتی کۆمەڵایەتی هاوشانی یەکترن، (سۆشیالستی دیموکراتیەت )وەک رێبازو ئایدۆلۆژیایەک لە سنووری ئەوروپا و وڵاتە پیشەسازیەکان تێپەری، گەشتە زۆرێک لە وڵاتانی دیکەی جیهان بە تایبەتی رۆژهەڵات و، تێکەڵ بە زۆرێک لە بزوتنەوە و حزبە ئازادی خوازەکانی گەلان بو سەرباری ئەوەی هەندێکجار شێوازێکی تێکەڵ بە (سۆشیالستی شۆرشگێری)دەکرا بە پێی خواستی ئەو قۆناغەی ئەو حزب و بزوتنەوەی تێدا تێدەپەری، لەوانەیە فاکتەری دیکە هەبووبێتن وەک ئەوەی رێباز و ئایدۆلۆژیایەکی نوێ بۆ ئەو حزب و بزوتنەوانە کە هێشتا لە ژێر کاریگەری پاشماوەکانی خەباتی شۆرشگێری و، بزوتنەوەی چەکداری لەسەریان مابووبێتەوە، هەر ئەوەش بوو وایکرد لە زۆر شوێن (سۆشیالستی شۆرشگێری لە سۆشیالستی دیموکراتی)بە ئەستەم لە یەکتری جیا بکرانایەتەوە لە روی پراکتیزە کردنی پەیرە و پرۆگرام و پره‌نسیبی حزبەکاندا.
