ئەنفالیش وەك هەر یەكێكی دیكە لەو كارەساتانەی كە لە میژووی نوێی كوردا بونیان هەیە نەتوانراوە بخرێتە چوارچێوەی خویندنەوەی زانستیەوە. ئەمەش بەشێكی دەكرێت بۆ ئەوە بگەرێتەوە كە قەدەری ئێمەی كورد وایە توانای زانستی و ئاستی وشیاریمان لەو ئاستەدا نیە بتوانن خوێندنەوەی هەمەلایەن و فراوانمان ببێت بۆ پێدراوەكانمان و بەشێكیشی بۆ ئەو نوخبە سیاسی و ئیدارییە دەگەڕێتەوە كە ئیدارەی كوردستان دەكەن، ناتوانن لە دەرەوەی خولگەی بیركردنەوەی تەقلیدی خۆیانەوە وێنای شتێكی نوێ بكەن. بۆیە رووداوە گەورەكانی كوردستانیان هێندەی بە ئاراستەی شەری ئایدۆلۆژی نێوان تەوژمە ئایدۆلۆژیەكاندا برد بەرەو ئاراستەی خوێندنەوەی زانستی و گشتگیر و هەمەلایەندا نەبرد.
ئەنفال و ئەزموونی ئەوانی دی
ئەنفالیش وەك هەریەكێ لەو كۆمەڵكوژییانەی لە سەردەمی نوێدا ڕوویداوە، لەوانە (كوشتاری ئەرمەنەكان لەسەردەستی عوسمانیەكان، كوشتاری جوەكان و سلاڤ و شوعی و غەجەر و هاورەگەزبازەكان لەسەردەستی نازیەكان و ئۆكرانیەكان لەسەردەستی ستالین و كوكوژی كەمبودیا و هۆزی توتسی رواندا) كە جگە لە كوشتنی جوەكان ئەوانی دیكە نەتوانراوە خوێندنەوەی ئابوری و كۆمەڵناسی و هزری و رامیاریەوە …هتد-یان بۆ بكرێت، بەهەمان شیوە بۆ ئەنفالیش نەكراوە.
بۆیە دەكرا لە پرسی ئەنفالدا سود لە ئەزمونی رۆژئاواییەكان بە گشتی و جوەكان بەتایبەت وەربگیرێت بۆ هێشتنەوەی ئەو پرسە لە كایەیەكی زیندودا و سود لێوەرگرتنی لە بواری سیاسیدا بەهەمان شیوە بۆ خزمەتكردنی قوربانییەكانی لەڕووی كۆمەڵایەتی و دەرونییەوەو ئابوریەوەو هێشتنەوەی وەك كارەساتیكی مێژویی گەورەی مرۆیی نەك بە تەنها لە جوغزی كورددا، چونكە ئەگەر ئەنفال كەیسێكی كوردی روت بێت ستەممان لەو بەشە مرۆییەی مرۆڤ كردووە كە لەسەرو نەتەوەو ئایین و ئایدۆلۆژیاوەیە. هەروەك ئەم هەنگاوە بۆ هۆڵۆكۆست نراوەو و تەنها لە چوارچیوەی تەحقیری مەسیحیەك بۆ جولەكەیەكدا نەهێڵراوەتەوە (وەك باومان پێی وایە ئەگەر بەم شێوەیە بێت لە گەورەیی كارەساتەكە كەمكراوەتەوە)بەشیوەیەك ئەو رەگەزەی پێی دەگوترێـت ئایین لە هۆڵۆكۆستدا هێندە بچوككراوەتەوە كە مەسیحیەك وا دەبینێت هۆڵۆكوست لە دژی ئەو ئەنجامدراوە.
بۆ ئەوەی درک بە ئەنفال بکەین
بۆ ئەوەی بتوانین دركی ئەنفال بكەین دەبیت پێدراوە كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی و ئایینی و رۆشنبیرەكانی كۆمەڵگای ئێراقی بە هەند وەربگرین، دەبێت حاڵەتی دەرونی و باكگراوندی ئەخلاقی و بونیاتی فیكری سەدام حوسەین و سەركردەكانی حزبی بەعس رەچاو بكەین. دەبێت بتوانین لە چوارچێوەی مۆدیرنەو هزری سەردەمدا ئەم دراوە شی بكەینەوە. دەبێت لە بابەتی رەگەزپەرستی وەك حاڵەتێكی ئەنسرۆپۆلۆژی تێبگەین.
پێویستە پێكهاتەی دەرونی و ئەخلاقی تەتبیقی و باری سوسایەتی كۆمەڵگای ئێراقی بخەینە بەر باس، چونكە گوزەری مێژویی هیچ كۆمەڵگایەك لەخۆیەوە نیە، بەڵكو ئیلهام لەو گۆڕانكارییە سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتیانەوە وەردەگریت كە ئەو گوزەرە لە ئەستۆ دەگرن. ژینگەی فیكری و رۆشنبیری و دەرونی كاریگەریان هەیە بۆ دیاریكردنی گوزەری كۆتایی. ئا لێرەوە لەناوبردنی بەكۆمەڵ وەك چەكێك بۆ گەشتنە ئامانجەكان بەكاردێت، ئەمەش بەتەنها لە ئیعتبارە سیاسی و ئابورییەكانەوە سەرچاوە ناگریت، بەڵكو پەیوەستە بەو چوارچێوە فیكری و رۆشنبیری و شارستانی و دەرونیەوە.
رۆژئاواییەكان بۆ تیگەشتن لە هۆلۆكۆست تەنها پشتیان بە شیكاری سیاسی نەبەست وەك ئەوەی تیكڕای خویندنەوەی ئیمە بۆ پرسی ئەنفال بریتیە لە پاراستنی هاوسەنگی نێوان دوو جەمسەری رۆژهەڵات و رۆژئاوا و ڕۆل نەبینی میدیای جیهانی لە ئاشكراكردنی حاڵەتەكەدا.
رۆژئاواییەكان بۆ موناقەشەكردنی هۆڵۆكۆست چونە بازنەیەكی بەرفراونترەوە، بەشیك لە توێژەرە ئەوروپیەكان لە رووی مێژووییەوە لە هۆڵۆكۆستیان توێژیەوە، بۆ نمونە (جۆرج موس)دەڵێت: “هیچ شتێكی میژووی ئەوروپا نامۆ نیە بە هۆلۆكوست”. ئەمەش لەو سۆنگەیەوە لە هەزارەی رابردوودا هیچ گەلێك هیندەی رۆژئاواییەكان كۆكوژییان ئەنجام نەداوە لە كۆكوژی سورپێستەكانی ئەمریكاوە تا بەكۆیلەكردنی رەشپێستەكانی ئەفریقاو ئەو هەموو كۆكوژییانەی لە داگیركاریەكانیاندا بەرامبەر بە گەلانی ژێردەستەیان ئەنجامدا، بەشێكی دیكە لەڕووی سۆسیۆلۆجیەوە كاری لەسەر هۆڵۆكۆست ئەنجامداوە، لەوانە زیگمۆن باومان لە تویژینەوەیەكدا بەناو نیشانی (Modernity and the Holocaust)بڵێت هیچ دژیەكیەك نابینم لەنێوان مۆدیرنەو هۆڵۆكۆستدا، هۆڵۆكۆستیش بەرجەستەی یەكێك لە ئیمكانیاتە جەوهەریەكانی مۆدێرنەی كردوە.
سیگمون باومان پێی وایە نابێت بە سادەیی و سەرپێییەوە پێمان وابێت هۆڵۆكۆست روداویك بوو لەسەر رێی مۆدیرنەدا، بەڵكو مۆدێرنە بارودۆخی پێویستی بۆ دیاردەی هۆڵۆكۆست رەخساند، هۆڵۆكۆست (مەشروعیەتی لە ماڵی مۆدیرنەوە وەرگرتوە)بە ڕای باومان پرانسیپی ئەقڵانیەت و كارامەیی تایبەتمەندی سەردەمی مۆدیرنەن، لەم روەشەوە لە هیچ خاڵێكی روداوی هۆلۆكۆستدا دژیەكی لەگەڵ ئەقڵانیەتدا نیە، چارەسەری كۆتایی لەڕووی لۆژیكیەوە بەرخوردی نابێت لەگەڵ لیهاتوییدا (گەشتنە ئامانج بەشێوەیەكی نمونەیی)، مۆدیرنە هۆلۆكۆستی نەخولقاند هێندەی زەمینەی لەباری بۆ فەراهەم كرد بۆ بیركردنەوەی سەرەتایی و گەشەپێدانی، هۆڵۆكۆست دەرهاویشتەی بیرۆكراتیەت بە شێوەو ئامانجەكانیەوە بوو. مۆدیرنە پەیوەستییەكی بەهێزی هەیە بە بەڵگەو سیستمی بیرۆكراتیەتەوە، ئەخلاقی بیرۆكراتی وا دەكات هۆلۆكۆست مومكن بیت.
کوردو ئەنفال و مۆدێرنە
گەلی كورد دەكرێت قوربانیەكی مۆدیرنە بێت، لەو روەوە حزب و دەوڵەتی نوێ دەرهاویشتەی ئەو سیستمەن. ئەو كەرەستانەی لە لەناوبردنی كورددا سودیان لێوەرگیراوە دەرهاویشتەی سەردەمی نوێن. ئەگەر بەرزبونەوەی تواناكانی مرۆڤ نەبوایە ئەو كۆكوژییە لەو كاتە پێوانەییەدا مومكن نەبوو. ئالێرەوە دەكرا ئێمەش لەو بازنەیەدا خوێندنەوەمان ببوایە، دەكرێ لە بازنەی بە ئالی بونی مرۆڤ لەسەردەمی مۆدیرنەدا بتوانن دركی ئەو سایكۆلۆجیەتە بكەین چۆن باوكێك دەتوانیت تا نیوەرۆ و لەكاتی دەوامی فەرمیدا منداڵێك زیندە بەچاڵ بكات و پاش دەوامیش لەگەڵ منداڵەكانی خۆیدا بچیتە گەشت و سەیران و نازیان بكێشێت؟ هەروەك ئەمە بۆ فرۆكەوانێكیش راستە كە لە دەمەو ئێوارەیەكدا هەزاران كەس بە گازی خنكێنەر دەكوژیت و شەو بە وێستگەیەك دەزانێت بۆ پشودان و تا بەیانی لەتاو ماندویەتی جەستەی خەوی لێدەكەویت بەبێ ئەوەی رۆحی هێندە ماندوو بوبێت خەو لەچاوی بزڕێت. دەكرێـ ئەو فەراغە رۆحی و مەعنەویەی مۆدیرنە دەیخولقێنێت یارمەتیدەرمان بێت بۆ تاوانەكانی سەردەمی نوێ.
کۆکوژی و شتی تر
بەشیكی دیكەش لە تویژەرەوە رۆژئاواییەكان كارەساتی هۆلۆكۆست دەبەستنەوە بە ئەقڵی زانستیەوە (جویتس ئالی و سۆزان هایم)باوەریان وایە كۆمەڵكوژی زادەی ئەفسانەی تایبەت بە رەگەز و زەوی نیە (مەبەست لەو رەگەزپەرستیەیە كە پێش سەردەمی مۆدیرنە لە باسی خولقی مرۆڤدا لە شێوەی ئەفسانەدا باسكراون)، بەڵكو پرۆسەیەكی بیركردنەوەی زانستی پێگەشتوە و پەیوەستە بە ئیعتباراتی ئابوری و سیاسەتی دانیشتوانەوە. (بیرلانج )كۆكوژی دەبەستیتەوە بە رۆشنگەریەوە.
بەدەر لەوەی خوێندنەوەی دەرونی بۆ سەركردەكان دەكرێت یارمەتیدەر بێت هەم بۆ تیگەشتن لە رابردوو كارەساتەكان و هەم بۆ پێشبینیكردنی هەڵسوكەوتی سەركردە زیندووەكان، ئەم بابەتەش پاش تیۆری شیكاری دەرونی سیگمۆن فرۆید پەیدابوو، بەشێكی دیكە بۆ بایۆگرافیا زیادبوو ئەویش بایۆگرافیای دەرونی بوو، ئەمەش بە واتای دەرككردن و تێگەشتن لەوەی كە لە ئەقڵی كەسێكدا وێنا دەكرێت لە ریگای پاڵنەرە نەستیەكان، ئارەزوكان، ململانێ ناوەكیەكانیەوە. بایۆگرافیای دەرونی لە خویندنەوەی كەسیەتی سەركردەكان و هەڵسوكەوتیاندا بایەخی ئەوتۆی هەیە تەنانەت بۆ خویندنەوەی ئەم بابەتە سەركردە میژوییەكانیش پێخویندراوەتەوە بۆ نمونە (هانز شانس)پێی وایە ئەوەی لە پشت ئۆتۆفۆن بسماركەوە هەبوو بۆ شكست پێهێنانی نەمسا خەیاڵی شەهوانیانەی ئەو بوە لە مومارەسەكردنی خوی نهێنی لەسەردەمی منداڵیدا.
ئەم بوارە لە لایەن ئەمریكیەكانەوە بایەخی گەورەی پیدراوە تەنانەت یەكەیەكی هەواڵگری ناوەندی ئەمریكی پێك دیت لە یەكەی دەرونی ، پیكهینەرەكانی ئەم یەكەیە پزیشكانی دەرونی و زانایانی دەرونناسین و بۆ هەموو سەركردەكانی دنیا دۆسیەی تایبەتیان هەیە، جیراڵد پۆست كە یەكیكە لە گەورە دەرونناسە هەواڵگریەكانی ئەمریكا خویندنەوەی تایبەتی بۆ سەدام حوسەینیش هەبوە لەوانە (پیاویكە هەرگیز خەڵەتاندن نازانیت)هەر بەم ویناكردنەش بوو پۆست پێی وابوو كۆكردنەوەی هیز لەسەر سنورەكانی كوەیت لە لایەن ئێراقەوە مەبەستی ترساندنی كوەیتی لە پشتەوە نیە چونكە سەدام ئەوە نازانیت و بەڵكو كوەیت داگیر دەكات، بەڵام لە كوردستان بە تایبەت و ئێراقیش بە گشتی سود لەم بوارە وەرنەگیراوە بۆ تیگەشتن لە سەدام، تەنانەت پاش دەسگیركردنی سەدامیش سەركردە ئێراقیەكان ئامادە نەبوون دەرفەتی ئەوە بۆ پزیشكە دەرونیە ئێراقیەكان بڕەخسێنن سەدام ببینن تاوەكو لە كەسیەتی تێبگەن.
تێگەیشتن لە سەدام
تیگەشتن لە كەسیەتی و شیكاری دەرونی سەدام پێویستی بە لێكۆڵینەوە لە ژیانی تایبەتی و پەروەردەی سەدام هەیە. كاریگەری كۆمەڵگای ئێراقی و ئەو هەڵكشان و داكشانەی لەنیوان خێلە بەربەر و شارنشینیەكاندا لە ئێراقدا بونی هەیە چ رەنگدانەوەیەكی لەسەر كەسیەتی سەدام هەبوە.
ئەوەی جیرالدا پۆست لەمەر سەدام پیشبینیكردنی بۆ ئەوە كوەیت داگیردەكات بەوەی سەدام خەڵەتاندن نازانیت ئایا لە ریشە بەربەری و خێڵەكیەكەیەوە نەهاتوە كە خەڵەتاندن نازانن و ناشیانەویت ئەنجامی بدەن، چونكە بە ترسنۆكی دەزانن؟ لای خێڵەكیەكان دزەكان پیاو نین، چونكە ترسنۆكن و پەنا دەبەنە بە خەڵەتاندن، بەڵكو رێگرەكان پیاون، چونكە بە زەبری هیز كە خەسڵەتێكی پیاوانەیە پارە لە كەسانی تر وەردەگرن. ئایا هەبونی باوە پیارەیەكی توندوتیژی چ رەنگدانەوەیەكی بەسەر ژیانی تایبەتی و بیركردنەوەی سەدامەوە هەبوە؟ ئایا بێدەنگی بەرامبەر بەهێزەكان دڵڕەقی بەرامبەر بە لاوازەكان رەنگدانەوەی بەزیوی سەدام نیە لەبەرامبەر باوە پیارەیەكی دڵ رەق و زۆرداری ئەو بەرامبەر بە هاورێیەكی بیدەنگ؟
بەداخەوە تا ئیستاش ژیاننامەیەكی تەواو و ورد و باوەرپیكراو لەسەر سەدام لەبەردەستدا نیە ئەوەی هەیە یان سەنایە یان بە شەیتان كردن. لە كاتیكدا ئیمە پیویستمان بە شتیكی تر هەیە كە ئەویش سەدامی راستەقینەیە نەك سەدامی پاڵەوان و سەدامی دوژمن. تاوەكو بتوانین لێی تێبگەین وەك ئەوەی هەیە.
ئایا رەنگدانەوەی خەیروڵا تولفاح كە ئەفسەریكی دۆستی رەشید عالی گەیلانی بوو لەژێر كاریگەری هیتلەر و نازیەكاندا بوو و كاریان دەكرد بۆ پاڵپشتی دەوڵەتانی میحوەر چی بوە بەسەر كەسیەتی سەدام و تاوانەكانیەوە؟ ئەمە لە كاتێكدایە تولفاح خاڵی سەدام بوەو بەشێكی تەمەنیشی لەژێر دەستی ئەودا بەسەربردوەو هاورێكانی تولفاح تێكەڵی تەواویان لەگەڵ سەدامدا هەبوە، بەدەر لەوە ئایا رەگەزپەرستی چ رۆڵێكی هەیە لە تاوانەكانی سەدام بەرامبەر بە كورد بەتایبەتی؟ ئایا ئەو رەگەزپەرستییەی لە سەردەمی نوێدا هەیە هەمان ئەو رەگەزپەرستییەیە كە لە كۆندا هەبوە؟ وەك شتراویس جەختی لەسەر دەكاتەوە یان جیاوازە لە رەگەزپەرستی مێژویی و بابەتێكی نوێیە. ستەمكاری سەدام چەندی دریژكراوەی هەبونی ئیستبداد و ستەمكاریە لە رۆژهەڵاتدا، چونكە سەرنجدانیكی سادەش بێت دەتوانرێت بوترێت سیستمە رۆژهەڵاتییەكان سەرەرای جیاوازی ناوە فەرمیەكانیان، جیاوازییەكی ئەوتۆ لە نێوانیاندا نیە. سەرەرای هەبونی پەرلەمان و دادگاكان، بەڵام كاری ئەمانەش بوەتە رەوایەتیدان بە توندوتیژی و جوانكردنی وێنای لەناوبردن و مومامەرەسەكردنی توندوتیژی بە پاساوی پاراستنی ئاسایشی ووڵات و برینی دەستی دەرەكی.
ئیستبدادی ئێراقی و ڕۆژهەڵاتی
دەكرێت بۆ دوزینەوە ریشەكانی ئیستبدادی ئێراقی سود لە ریشەكانی ئیستبدادی رۆژهەڵاتی وەربگرین چونكەریشەكانی ئیستبداد لە رۆژهەڵاتدا لە هەناویدا لە یەك دەچن، بەڵام شیوەی دەرەوەیاندا جیاوازن، لە كاتی مومارەسەكردن و شیوەی مومارەسەكردندا جیاوازن بەشێوەیەك ئەم دیاردەیە بەردەوامە هەست بكەیت لە بۆماوەی مرۆڤەكانی ناوچەكەدا بونی هەیە.
بەردەوامی تاكرەوی و ستەمكاری لەم ناوچەیەدا وای كردوە كە هەم دەسەڵات و هەم نەیارەكانی كار لەسەر ئەوە بكەن مومارەسە كردنی توندوتیژی و تاكرەوی تیۆرایزە بكەن و بەشیوەیەك پاساوەكانی هەبونی توندوتیژی زۆر بەهیزترن لە نەستی مرۆڤی ناوچەكەدا لە بەڵگەكانی دوور كەوتنەوە لە ئیستبداد و تاك رەوی و توندوتیژی . دەكریت بپرسین ئایا میسۆلۆجیاو ئەفسانەكان و پاشان ئایینەكان و دواتریش هزری سیاسی هاوچەرخ و رۆشنبیری و ویژەو و میژوو چ رۆڵێكیان هەیە لە خولقاندنی ئەم ئیستبدادەدا.
ئالیرەوە دەكریت دەیان بواری دیكەش هەبن بكریت سودیان لێوەربگیرێت بۆ شیكار كردنی ئەنفال لەوانە ئازادی توێژینەوەی زانستی، جیۆپۆلەتیك، ئابوری …هتد چونكە ئەنفال هیندەی پیویستی بە میتۆدی شیكار كردن هەیە هیندە پیویستی بە یادكردنەوەی تەقلیدی نیە.
