“ئایندەی ئابووری ئەمریکا، دوای هەنگاوەکانی چین و ڕووسیا بۆ تێکدانی باڵادەستی دۆلار، لە بازاڕەکانی نەوتدا”
– چارەنووسی دۆلار و ئابووری ئەمریکا بەرەوکوێ؟
–زیانەکانی گۆڕینی دۆلار بۆ دراوێکی تر، لەکاتی کڕین و فرۆشتنی نەوت بۆ ئەمریکا و سوودەکانی بۆ نەیارەکانی بەتایبەت (ڕووسیا و چین) چییە؟
– بۆچی نەوت بەدۆلار دەفرۆشرێت؟
– ئایا ئەنجامەکەی جەنگێکی جیهانی وێرانکەر بەدوای خۆیدا ناهێنێت؟ چونکە چارەنووسی ئابووری ئەمریکا بەستراوە بە فرۆشتنی نەوت بەدۆلارەوە؟
بەرزی بەهای دۆلاری ئەمریکی بەستراوەتەوە بە فرۆشتنی نەوت لەبازاڕەکانی جیهان بەدۆلارەوە، چونکە ڕۆژانە بە گوژمەی پێنج ملیار دۆلار مامەڵەی نەوتی بەدۆلار دەکرێت لە جیهان و، ئەم مامەڵە وایکردووە کە بەهای دۆلار بەم شێوە بەرز و بێ ڕکابەر بێت. هەموو دراوی وڵاتانی جیهانی لەبەرانبەر بەهاکەیدا یەدەگی ئاڵتوون هەیە، ئەو یەدەگە بڕیار لەبەرزوونزمی بەهاکەی دەدات، بەڵام دۆلاری ئەمریکی هیچ بڕە ئاڵتونێک لەبەرانبەری وەک یەدەگ نییە و لەساڵی ١٩٧٦ وە بەهاکەی لەئاڵتونەوە گۆڕا بۆ نەوت و، بەهای دۆلاری بەرزکرده‌وە و بێ ڕکابەری کرد لەبازاڕی نەوت، لەئێستادا (چین و ڕووسیا)هەنگاوەکانیان دەست پێکردووە، سەرەتا لە فرۆشتنی غازە و هەنگاویان ناوە، قۆناغی دواتر نەوت دەبێت، گۆڕینی دۆلار بە دراوێکی تر پەیوەستە بەئاستی تووندبونەوەی ململانێکان.
چین لە مێژە پێگەی دراوی (رێنمینب)ی خۆی لە خشتەی خوولی جیهانی دراوەکاندا بە ڕەنگدانەوەی گرنگی جیۆپۆلەتیکی و ئابووری خۆی لەسەر شانۆی جیهان دەزانێت، ئاسۆی درێژخایەن بۆ کۆتایی هاتنی هەژموونی دۆلاری ئەمریکی لە بازاڕەکانی نەوت و گاز جیهانیدا، هەفتەی ڕابردوو هەنگاوێکی دیکەی بەرەو بەدیهێنانی نا، بە ڕاگەیاندنی ئەوەی کە کۆمپانیا زەبەلاحەکانی (ڕووسیا و چین)ی هایدرۆکاربۆن، گازپرۆم و کۆمپانیای نیشتمانی نەوتی چین (CNPC) ڕێککەوتوون لەسەر گۆڕینی پارەدان بۆ دابینکردنی غاز بە ڕوبڵ، (RUB)و رێنمینبی (RMB) لەبری دۆلار. لە قۆناغی یەکەمی سیستەمی نوێی پارەدان، ئەمە بۆ دابینکردنی غازی ڕووسیا بۆ چین لە ڕێگەی ڕێڕەوی بۆری ڕۆژهەڵاتی “هێزی سیبیریا” کە کۆی گشتی لانیکەم 38 ملیار مەتر سێجا غاز لە ساڵێکدا (bcm/y) دەگرێتەوە، دوای ئەوەش فراوانکردنی زیاتری پلانی نوێی پارەدان دەخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە، جێگای خۆیەتی لەم خاڵەدا؛ ئاماژە بەوە بکەین کە هەرچەندە سزا نێودەوڵەتییە بەردەوامەکانی سەر ڕووسیا، بەهۆی داگیرکردنی “ئۆکرانیا” لە مانگی شوباتدا پاڵنەرێکی کۆتایی بۆ ئەم گۆڕانکارییە گرنگە لە میتۆدۆلۆژیای پارەدان دابینکردووە، بەڵام ستراتیژییەکی سەرەکی “چین” بووە لە لانیکەم ساڵی ٢٠١٠ەوە بۆ تەحەدای، پێگەی دۆلاری ئەمریکی وەک دراوی یەدەگی دیفاکتۆی جیهان. چین لە مێژە پێگەی دراوی (رێنمینب)ی خۆی لە خشتەی خولی جیهانی دراوەکاندا بە ڕەنگدانەوەی گرنگی جیۆپۆلەتیکی و ئابووری خۆی لەسەر شانۆی جیهان دەزانێت.
ئاماژەیەکی سەرەتایی بۆ ئاواتەکانی چین بۆ RMB لە لوتکەی G20 لە لەندەن، لە نیسانی 2010دا دیار بوو کاتێک “ژۆو شیاوچوان” پارێزگاری ئەوکاتی بانکی گەلی چین (PBOC )، ئاڵای ئەو تێڕوانینەی کرد کە چینییەکان دەیانەوێت دراوێکی نوێی یەدەگی جیهانی لە شوێنێکدا جێگەی دۆلاری ئەمریکی بگرێتەوە، ئاماژەی بەوەشکرد، بەشداریکردنی RMB لە تێکەڵەی سەروەت و سامانی یەدەگی مافی وەرگرتنی تایبەتی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی (SDR) دەبێتە هەنگاوێکی سەرەکی لەم چوارچێوەیەدا. لەو کاتەدا لانیکەم ٧٥%ی داهاتی ڕۆژانەی ئەوکات ٤ تریلیۆن دۆلاری ئەمریکی لە بازاڕەکانی ئاڵوگۆڕی دراوی بیانی جیهانیدا (FX)، وەک لەلایەن بانکی یەکلاکردنەوەی نێودەوڵەتییەوە (BIS) دیاریکرابوو، لەلایەن دراوە نێودەوڵەتییەکانی چوار گەورە-وە حساب دەکرا : دۆلاری ئەمریکی (USD)، یۆرۆی ناوچەی یۆرۆ (EUR)، پاوەندی بەریتانی (GBP)، یێنی ژاپۆنی (JPY)، جگە لە زاڵبوون بەسەر گۆڕانکاری ڕۆژانەی بازاڕەکانی FX، دراوەکان لە SDR زاڵن لە پارەدان، یەدەگ، و ئەرکەکانی دراوی وەبەرهێنان لە ئابووری جیهانیدا. جەنجاڵییەکی گەورەی میدیا لە “چین” دوای بەشداریکردنی RMB لە تێکەڵەی SDR لە ئۆکتۆبەری 2016 ڕوویدا، کاتێک قورسایی لەسەدا 10.9ی پێدرا (دۆلار لەسەدا 41.9 پشکی هەبوو، لەسەدا 37.4 یۆرۆ، لەسەدا 11.3 پاوەند، و لەسەدا 9.4ی پاوەند). تا ساڵی 2022، پشکی RMB لە تێکەڵەی SDR بەرزبووەتەوە بۆ 12.28%، کە چین هێشتا بە ڕاستی ناگونجێت لەگەڵ بەرزبوونەوەی پێگەی زلهێزەکانی لە جیهاندا.
ئەم بیرۆکەیە، دیسانەوە سەریهەڵدایەوە دوای دوایین سزا نێودەوڵەتییەکان کە بەسەر ڕووسیادا سەپێندرا، دوای لەشکرکێشییەکەی بۆ سەر ئۆکرانیا. نزیکەی هەر کە ناسێنران، سەرۆکی ڕووسیا “ڤلادیمێر پوتین” فەرمانێکی واژۆ کرد، کە داوا لە کڕیارانی غازی (ڕووسیا)لە یەکێتی ئەورووپا (یەکێتی ئەوروپا)دەکات بە ڕوبڵ لە ڕێگەی میکانیزمێکی نوێی گۆڕینی دراوەوە پارە بدەن یان مەترسی ڕاگرتنی پێداویستییەکانیان لەسەرە. ئەم هەڕەشەیە نزیک بوو سەرکەوتوو بێت لە قۆستنەوەی هێڵەکانی هەڵەی ئێستا کە لە ڕێگەی هاوپەیمانی ناتۆ بە سەرۆکایەتی ئەمریکا دەڕوات، لە کاتێکدا بەکارهێنەرانی سەرەکی یەکێتی ئەورووپا لە غازی ڕووسیا خەریکی خۆڕاگری بوون بۆ ئەوەی بزانن چۆن داواکارییەکانی پوتین بۆ پێدانی ڕوبڵ ئارام بکەنەوە، بەبێ ئەوەی بە ئاشکرا هیچ سزایەک بشکێنن. لەو کاتەوە ڕووسیا بە سادەیی یاری لەگەڵ یەکێتی ئەوروپا کردووە، سەبارەت بە بەردەوامی دابینکردنی غاز، لەم دواییانەدا هەفتەی ڕابردوو بە لێدوانەکەی، کە دەستپێکردنەوەی دابینکردنی داگیرساندن/کوژاندنەوەی لە بۆری نۆرد ستریم، یەکێک لە ڕێگا سەرەکییەکانی دابینکردن بۆ ئەورووپا هەڵوەشاندەوە “دۆزینەوەی هەڵەیەک لە کاتی چاککردنەوەدا.” قەبارە و پانتایی ئەم هەڕەشە ناڕاستەوخۆیە، هەفتەی ڕابردوو جارێکی دیکە هێڵکاری کرایەوە کاتێک “پوتین” ووتی کە ڕەنگە ڕووسیا هەموو دابینکردنی وزە بۆ یەکێتی ئەوروپا ببڕێت ئەگەر سنووردارکردنی نرخەکان بەسەر هەناردەی نەوت و غازی ڕووسیادا بسەپێندرێت.
فراوانکردنی زیاتری دراوەکانی دیکە – بە شێوەیەکی واقیعی تەنها RMB – بۆ تێکدانی باڵادەستی لەسەر نرخی نەوت و هایدرۆکاربۆنەکانی تر بە دۆلاری ئەمریکی، هەروەها وابەستەی بەکارهێنانی دراوەکە لە وڵاتانی تردا، جگە لەوانەی پێشتر لە ژێر سزاکانی سەرکردایەتی ئەمریکادان. خۆشبەختانە، بۆ چین، سەرکردەیەکی دیکەی جیهانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ زیادکردن بۆ ئێران، کە پێشتر بازرگانی RMB و RUB بەکاردەهێنێت) سعودیە – زۆر ئامادەیی نیشانداوە بۆ فراوانکردنی کارەکانی لەگەڵ چین کە RMB زاڵن، لەنێویاندا وەک پارەدان بۆ دابینکردنی نەوت.
“محەمەد ئەلتوەیجری”، جێگری وەزیری ئابووری و پلاندانانی پێشووی سعودیە، لە کۆنفرانسێکی سعودیە و چیندا لە “جدە” ووتی “ئێمە زۆر ئامادەین بیر لە دابینکردنی بودجە لە رێنمینبی و بەرهەمە چینییەکانی دیکە بکەینەوە” ئاماژەی بەوەشکرد “چین بە دووری یەکێکە لە بازاڕە سەرەکییەکان بۆ هەمەچەشنکردنی بودجە، ئێمە هەروەها دەستمان دەگەیەنینە بازاڕە تەکنیکیەکانی دیکە لەڕووی دەرفەتی دارایی ناوازەوە، جێگیرکردنی تایبەت، بۆندەکانی پاندا و ئەوانی تر.”
بە سەرنجدان بەوەی کە زۆرینەی ڕەهای قەرزەکانی حکومەتی سعودیە (لەوانەش بۆند گەورە و ئاسانکارییەکانی قەرزی سەندیکاد)لە چەند ساڵی پێشوودا بە دۆلاری ئەمریکی تەرخان کراوە، دوورکەوتنەوە لە پارەدان بە دۆلار ڕێگە بە سعودیە دەدات نەرمی زیاتر لە پێکهاتەی دارایی گشتی خۆیدا هەبێت، هەرچەندە دوای ئەوە جێگۆڕکێیەکی سەرەتایی کە بەستراوەتەوە بە پەیوەندی دراوی دیفاکتۆی خۆی بە دراوی ئەمریکییەوە. لە چەند مانگی ڕابردوودا؛ بە دڵنیاییەوە گۆڕانکارییەکی زیاتری بەرچاو لەلایەن سعودیەوە بەرە و چین ڕوویداوە، لەم دواییانەدا واژۆکردنی یاداشتێکی لێکتێگەیشتنی فرەلایەنە بوو، لە مانگی ئابدا لە نێوان کۆمپانیای نەوتی سعودیە، پێشتر کۆمپانیای نەوتی عەرەبی ئەمریکی – (ئارامکۆ) و کۆمپانیای نەوت و کیمیایی چین (سینۆپێک). وەک سەرۆکی کۆمپانیای سینۆپێک، یو باوکای، خۆی ووتی “واژۆکردنی یاداشتنامەکە لاپەڕەیەکی نوێی هاوبەشیمان لە شانشینیدا دەناسێنێت. هەردوو کۆمپانیاکە دەست یەکدەگرن لە نوێکردنەوەی زیندوویی و تۆمارکردنی پێشکەوتنی نوێی دەستپێشخەری پشتێنە و ڕێگا [BRI] و [سعودیە] دیدگای 2030.” قەبارە و پانتایی یاداشتنامەکە زۆر گەورەیە، هاوکاری قووڵ و فراوان لە پاڵاوتنی و یەکخستنی پترۆکیمیایی، ئەندازیاری، دابینکردن و بیناسازی، خزمەتگوزارییەکانی کێڵگە نەوتییەکان، تەکنەلۆژیاکانی سەرەوە و خوارەوە، گرتنی کاربۆن و پرۆسەکانی هایدرۆجین دەگرێتەوە. شتێکی گرنگ بۆ پلانە درێژخایەنەکانی چین لە سعودیە، هەروەها دەرفەتەکان بۆ دروستکردنی ناوەندێکی گەورەی بەرهەمهێنان لە پارکە وزەی “شا سەلمان” دەگرێتەوە کە بوونی بەردەوام و لەسەر زەوی لەسەر خاکی سعودیە ژمارەیەکی بەرچاو لە کارمەندانی چینی دەگرێتەوە، نەک تەنها ئەوانەی پەیوەندی ڕاستەوخۆیان بە چالاکییەکانی نەوت، غاز، پترۆکیمیایی و هایدرۆکاربۆنەکانی ترەوە هەیە، بەڵکو سووپایەکی بچووک لە کارمەندانی ئاسایش بۆ ‘دڵنیابوون لە سەلامەتی وەبەرهێنانەکانی چین.
قۆناغی گواستنەوەی دۆلار بۆ دراوێکی تر، بەستراوەتەوە بە ئاستی ململانێکان و توانای چین و ڕووسیا و خۆ ئامادەکردن بۆ ئەنجامی گورزی ئەمریکا، گۆڕینی دۆلار بۆدراوێکی تر لەفرۆشتنی نەوت بۆ ئەمریکا، واتە کۆتای ئەمریکا و هەرەسی ئابووری و کەوتنە ژێر هەژموونی (ڕووسیا و چین) ئەمەش بەدڵنیاییەوە بۆ ئەمریکا جێگەی قبوڵکردن نییە و هەرچی هێزی ئابووری و سیاسی و سەربازی خۆی هەیە، دەیخاتەکار. چونکە بابەتەکە بۆئەمریکا واتە چارەنووس لەنێوان سەرکەوتن و دۆڕان لەم جەنگەی ئێستا دەستی پێکردووە. لەکاتی گۆڕینی دۆلار بۆدراوێکی تر، ڕاستەوخۆ بەهای دۆلاردادەبەزێت بۆ نزمترین ئاست و هەموو ئەوانەی خاوەن دۆلارن زیانیان پێدەگات، خودی ئەمریکا لەپێشی هەمووانەوە و چونکە زۆربەی دراوی ١٠٠ دۆلاری لەدەروەی ئەمریکایە، هەروەها ئەمریکا ژمارەیەکی زۆر قەواڵەی قەرز (سەنەداتی دەین)ی فرۆشتووە و بەشی زۆرای لای وڵاتی چین-ەو ئەمەش بەقازانجی چین دەگەڕێتەوە.
