ڕیكلام (Advertising) پرۆسەی ناساندنی كاڵا یان خزمەتێكە بەئامانجی بەپەسەندزانینی بەرهەمەكە و هەوڵدان بۆ بڕەوپێدانی لەناو جەماوەردا، بەجۆرێك كە ڕێژەی سودلێوەرگرتن و بەكارهێنانی ئەو كاڵا و خزمەتە بەقازانج بۆ خاوەنەكەی بشكێتەوە، دەشێ ئەم چالاكییە ماددی بێت (بۆنمونە فرۆشتنی كاڵایەك یان پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەك)، یاخود تەنها لەپێناو خزمەت بەكۆمەڵگایەك یان كۆی جیهاندا بێت (وەك ڕیكلام بۆ خۆپارێزی لە توشبوون بە ڤایرۆسێكی نوێ یان چۆنییەتی خۆپاراستن لە ڕووداوە مەترسیدارەكان).
تائێستا پێناسی جۆراوجۆر بۆ ڕیكلام كراوە، دەتوانین بڵێین “بەكارهێنانی كۆمەڵێك ئامڕازە بۆ ناساندنی كاڵایەكی بازرگانی یاخود پیشەسازی بەمەبەستی بڕەودان بەبەرهەمەكە”
بەپێی بۆچوونێكیتر ڕیكلام “پرۆسەیەكی پەیوەندییە، تیایدا كاری پەخش و بڵاوكردنەوەی ڕیكلام بۆ دروستكردنی كاریگەری لەسەر وەرگر ئەنجام دەدرێت كە ئامانجەكەشی بازرگانییە”
لە بڕگەی حەوتەمی ماددەی یەكەمی (یاسای رێكخستنی رێكلامی بازرگانی لە هەرێمی كوردستان، ژمارە (4)ی ساڵی (2019ز)دا، بەجۆرە پێناسی كردووە ڕیكلامی “بازرگانی خزمەتگوزارییەكە لەڕێی بەكارهێنانی ئامڕازەكانی میدیا و ئامڕازەكانی پەیوەندیكردن و هەر شێوازێك لە شێوازەكانی ڕاگەیاندن و هۆیەكانی گواستنەوەی زەمینی و ئاوی و ئاسمانی و لەڕێگەی تابلۆ و دیوار و سكرین، بەئامانجی ڕەواجدان بەكاڵا یان خزمەتگوزاری یان بەرهەم، بەمەبەستی هاندانی بەكاربەر بۆ كڕینی یان بەكارهێنانی.
خەسڵەتەكانی ڕیكلامی سەركەوتوو، بوونی كۆمەڵێك تایبەتمەندییە وەك: ڕاشكاو و ئاقڵانە بێت تا كاریگەرییەكی خێرای لەسەر وەرگر هەبێت. هونەرمەندانە بێت، تان سەرنجی بەكاربەر رابكێشێت…بەزمانی كڕیار بێت تا دڵنیای بكاتەوە ئەو خزمەت و كاڵایەیە كە دڵخوازییەتی.
بایەخ و گرنگی ڕیكلام بەهۆی گەشەسەندنی میدیا و بەتایبەت تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە، ڕۆژبەرۆژ بەئەندازەیەكی بەرچاو لە گەشەدایە، چونكە پەیوەندی و بەرژەوەندییەكی هاوبەش لەنێوان هەردوولادا هەیە، ڕیكلام پێویستی زۆری بە میدیا هەیە بۆ ناساندنی بەرهەم و خزمەتگوزاریی، هەروەها خودی میدیاكانیش وابەستەن بە پەیداكردن و بڵاوكردنەوەی ڕیكلامەوە، فاكتەرەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی: ڕیكلام سەرچاوەی داهاتێكی گەورەیە بۆ ئامرازە جۆراوجۆرەكانی بڵاوكردنەوە.
لە هەرێمی كوردستان، سودوەرگرتن لە ئامڕازەكانی میدیا بەئامانجی بڕەودان بە كاڵا و خزمەتگوزارییەكان، ڕۆژبەڕۆژ لە هەڵكشاندایە، هاتنەئارای سۆشیالمیدیاش كە دەرفەتی بۆ هەر بەكارهێنەرێك ڕەخساندووە لە ڕێگەی ئەكاونت و پەیجەوە ڕیكلام بۆ بازاڕگەریی و فرۆشتنی كاڵا و خزمەتگوزاری بكات، هێندەیتر بازاڕی ڕیكلامی گەرمتر كردووە.
ئێستا بەچەندین شێواز ئەنجام دەدرێت:
– ڕیكلامی خاوەن كاڵا لەڕێی ئەكاونت و پەیجەوە.
– بەكارهێنانی كەناڵەكانی ڕاگەیاندن.
– سودوەرگرتن لە شوێنە گشتییەكان (پارك، شەقام..).
لە بەكارهێنانی هەركام لەم شێوازانەدا، پێویستمان بە زانینی ڕێكارە یاساییەكانی ڕیكلام هەیە تا دووچاری لێپێچینەوە نەبینەوە.
ئەمڕۆ لە هەرێمی كوردستان، چوارچێوەی یاسایی بۆ ڕێكخستنی ڕیكلام و سزادانی هەر تاوان و پێشێلكارییەك دانراوە كە لەو بوارەدا ئەنجام بدرێت، لەم ڕوانگەیەوە خاوەن ڕیكلام و دەزگاكانی میدیاش ئەركی سەرشانیانە بۆ خۆپارێزی لە تاوان، بەرلە پرۆسەی ڕیكلام ئاگاداری ڕێوشوێنە یاساییەكان بن كە دواتر ئاماژەیان پێدەدەین.
“جۆرەكانی تاوان لە ڕیكلامدا”
بازاڕگەریی لە ڕێی ریكلامەوە، وێڕای بڕەودان بەكاڵا و ئاسانكاریی لە مامەڵە و هەڵكشانی ئاستی فرۆش، هەندێكجار بەهۆی بانگەشە بۆ فرۆشتنی ئامراز و كاڵا و خزمەتگوزاریی نەشیاو، تاوانی جۆراوجۆر ئەنجام دراوە.
ئەمڕۆ زۆرینەی وڵاتان یاسایان داڕشتووە بۆ دەستنیشانكردنی سنورەكانی ڕیكلام و دانانی سزا لەكاتی لەكاتی خراپ بەكارهێنانیدا. لە هەرێمی كوردستانیش، ئێستا یاسای ڕێكخستنی رێكلامی بازرگانی لە هەرێمی كوردستان، ژمارە (4)ی ساڵی (2019ز) بەركارە، لە ماددەی (3)دا كە تەرخانكراوە بۆ رێگەپێنەدراوەكان، تیایدا جەختی لەسەر ئەوە كردۆتەوە كە نابێ هیچ ڕیكلامێك لە پێچەوانەی ئەم مەسەلانەی خوارەوە بێت:
-ئادابی گشتی .
-سیستمی گشتی.
-ئاسایشی گشتی.
-تەندروستی گشتی.
-مافەكانی مرۆڤ.
هەروەها لە چەندین یاساشدا ئاماژە بە لەبەرچاوگرتنی (بەرژەوەندی گشتی). دەدرێت، گرفتی ئەم دەستەواژانە لەوەدایە كە زۆر لاستیكین، دەبوایە یاساكە بەوردی و بەپێی خاڵ سەرجەم تاوانەكانی دەستنیشان بكردایە، تا خاوەن ڕیكلام و میدیاكان بەرچاوڕوونیان هەبێت.
لێرەدا ئاماژە بەچەند بابەتێكی گرنگ دەدەین:
-ئادابی گشتی: پاراستنی ئاكار و ڕەوشتە جوانەكانی كۆمەڵگایە، هەر بابەتێكیش زیان بەو ئادابە جوانانە بگەیەنێت بە پێشێلی یاساكە دادەنرێت، وەك: پڕوپاگەندە بۆ هاوگەڕەزخوازی، بڵاوكردنەوەی وێنە و گرتەی ڤیدیۆیی نەشیاو لەناو ڕیكلامدا.
سیستەم و ئاسایشی گشتی: بڵاوكردنەوەی ڕیكلامێك كە سوكایەتی (نەك ڕەخنە) بە سیستەم بكات، یاخود ببێتەمایەی شەڕوئاشوب و كوشتوبڕ، بەپێی ئەم یاسایە بەتاوان دادەنرێت. (بۆنمونە ڕیكلام بۆ توندوتیژی).
تەندروستی گشتی: هەر ڕیكلامێك بۆ شكاندنی شكۆی تەندروستی گشتی (بۆ نمونە هاندانی خەڵك بۆ پابەندنەبوون بە مەرج و ڕێنماییە تەندروستییەكان)، یاخود پڕوپاگەندە بۆ فرۆشتنی داودەرمانی (ساختە، بێ مۆڵەت، نەشیاو)، دەچێتەخانەی پێشێلی یاسای ڕیكلام.
مافەكانی مرۆڤ: جاڕنامەی جیهانی بۆ مافەكانی مرۆڤ (1948ز) و چەندین ڕێككەوتنامەیتری بواری مناڵان و ژنان و خاوەن پێداویستی تایبەت و چینوتوێژەكانیتر، بۆ پاراستنی ڕێزی مرۆڤ لەسەرئاستی جیهان هەن، زۆربەیان پەیوەندی ڕاستەوخۆیان بە مافە مرۆییەكانی گەلی كوردیشەوە هەیە، هەر ڕیكلامێك زیان بەو مافانە بگەیەنێت بە تاوان دادەنرێت (بۆنمونە: ڕیكلامێك سوكایەتی بە ژن یان خاوەن پێداویستی تایبەت تێدابێ).
هەروەها لەم پەرتوكەدا، چەندین تاوانی بڵاوكردنەوەمان تاوتوێ كردووە كە ئەنجامدانیان لە ناوەڕۆك و شێوازی ڕیكلامدا هەر بەپێشێلی یاسا دادەنرێت وەك: (جنێودان، ناوزڕاندن، بەزاندنی ژیانی تایبەت….)
ئامانجی سەرەكی لەم مەرجە یاساییانە بۆ ڕێكخستنی ڕیكلام، پاراستنی ڕێزی كۆمەڵگای كوردییە لەو مەترسییانەی كە بەهۆی خراپ بەكارهێنانی میدیاوە دێنەئارا.
“خۆپارێزی لە تاوانەكانی بواری ڕیكلام”
لە پرۆسەی بازاڕگەری لە ڕێگەی ئامرازەكانی میدیاوە، كۆمەڵێك ڕێوشوێن هەن كە بۆ پاراستنی ماف و خۆپارێزی لە پێشێلی یاسا جێگەی بایەخن.
جۆرێكی تاوان پەیوەندیدارە بە مامەڵەی خاوەن كاڵا و خزمەتگوزی و دەزگاكانی چاپوپەخش یا لایەنی ڕیكلامكار، ئەویش پابەندنەبوونە بە بەڵێنەكانیان بەیەكتر، بۆ نمونە خاوەن كاڵا دوای ڕیكلامەكە مافە داراییەكان نەدات بەلایەنی بەرامبەر، یاخود مافی خاوەن ڕیكلام پێشێل دەكرێت و وەك پێویست كارەكەی بۆ ئەنجام نەدرێت. لەم ڕوانگەیەوە، باشترین ڕێكار هەبوونی گرێبەستی یاساییە كە تیایدا ئەرك و مافەكانی لەسەر تۆمار كرابێت، تا لەساتی هەر پێشێلكارییەكدا، ببێتە بەڵگەیەكی گرنگ بەدەست خاوەن مافەوە لەبەردەم دادگادا.
بەگشتی لەكاتی ڕیكلامدا، پێویستە كۆمەڵێك خاڵ ڕەچاو بكرێن:
– ڕێزگرتن لە سنوری ئەو بابەتە گرنگانەی لە یاسای ڕیكلامدا ئاماژەیان پێدراوە، بۆ نمونە پێشێلی (ئاداب، بەرژەوەندی، سیستەم، ئاسایش، تەندروستی)ی گشتی و پرەنسیپەكانی مافەكانی مرۆڤ بە تاوان دادەنرێت.
– هەر ڕیكلامێك بەرلە بڵاوكردنەوە، مۆڵەتی لایەنی پەیوەندیداری بەرهەمەكەی هەبێت.
– ڕیكلام نابێ ئاستەنگ بۆ خزمەتگوزاریی گشتی دروست بكات، وەك دانانی ڕیكلام لەسەر شۆستەی ڕێبواران یا هاتوچۆی هاوڵاتیان.
– لەڕووی تیشك و ڕووناكییەوە شیاو بێت.
– لەبەرچاوگرتنی مافی تابلۆ و ڕیكلامی كەسانیتر، بۆ نمونە ڕیكلامێك نەبێتەمایەی حەشاردانی تابلۆ و ڕیكلامی كەس و لایەن و كۆمپانیاكانیتر.
– هیچ ڕیكلامێك نابێ گرفت بۆ ڕیكلامە مرۆیی و تەندروستییەكان یا تابلۆی ڕێنیشاندەری شەقام و شوێنە گشتییەكان دروست بكات.
“بەدواداچوون بۆ تاوانەكانی ڕیكلام”
بەپێی یاسا، لەكاتی خراپ بەكارهێنانی شوێن و پەیامی ڕیكلامدا، دەشێ سكاڵا لەسەر خاوەن ڕیكلام تۆمار بكرێت، ئەو كەس و لایەنانەی مافی تۆماركردنی سكاڵاشیان هەیە، بەگشتی بریتین لە:
– كەس و لایەنە زیانلێكەوتووەكان.
– داواكاری گشتی یان دامەزراوە حكومی و خێرخوازییەكان لەو ساتانەدا مافی تۆماری سكاڵایان هەیە كە ڕیكلامێك زیانی گەیاندبێ بە دەستور و یاسا و ڕێنوێنییەكان، واتا پێشێلكردن و زیانگەیاندن بەو ماف و پرەنسیپانەی كە پاراستنیان لە ئەستۆی یاسادایە. بۆنمونە (ڕیكلام بۆ لادانی كۆمەڵایەتی وەك هاوڕەگەزخوازی یا تیرۆر و توندوتیژی، فرۆشتنی كاڵایەك كە دیاردەی تاوان زیاد بكات وەك چەكی بێ مۆڵەت،…). هەندێكجار شوێنی ڕیكلامێك نەشیاو بێ، بۆ نمونە ڕیكلام بۆ كاڵایەك لەناو قوتابخانەیەك كە ئەو كاڵایە بۆ خوێندكار شیاو نەبێت، یاخود قۆزستنەوەی گۆڕەپانی نەخۆشخانەیەك بۆ ڕیكلام بۆ دەرمان.
“بەرپرسیارێتی میدیاكان و ئاستی سزای پێشێلكارییەكان”
یاسای ڕیكلام لە هەرێمی كوردستان، چەند بەرپرسیارێتییەكی خستۆتە ئەستۆی میدیاكان و تۆڕەكۆمەڵایەتییەكان، بەكورتی لێرەدا ئاماژەیان پێدەدەین:
بەرپرسیارێتی كوالیتی و تەكنیكی: لە خاڵی (5)ی ماددەی (2)دا هاتووە:”ڕاددەی تیشكی ڕووناكی سەرشاشەكانی ڕیكلامی ئەلیكترۆنی سەرشەقامەكان لە ڕۆژدا لە (5000) لۆكس (لومنز/م2) زیاتر نەبێت و لە شەوانیشدا لە (200) لۆكس زیاتر (لومنز/م2) بێت.” ئەم مەرجەش بەئامانجی ڕێكخستنی تیشك و ڕەنگەكانی ڕیكلامە تا نەبێتەهۆی بێزاربوونی هاوڵاتیان، یاخود ڕووناكییەكەی زیان بە تابلۆ و ڕیكلامەكانیتر نەگەیەنێت.
بەرپرسیارێتی نیشتیمانی: میدیاكان ئەركی سەرشانیانە ڕیكلامی هۆشیاریی بۆ پرسە جۆراوجۆرەكانی تایبەت بەخزمەتی هاوڵاتیان بڵاوبكەنەوە، هەروەك لە خاڵی (6)ی ماددەی (2)ی یاساكەدا هاتووە:”دەبێ دامەزراوەكانی میدیا، ڕیكلامی هۆشیاری نیشتمانی، رۆشنبیری، تەندروستی، هاتووچۆ و ئەو ڕیكلامانەی كە تایبەتن بە پاراستنی مافی مرۆڤ و ژنان، بێ بەرامبەر بڵاوبكەنەوە، بۆ تەلەفزیۆنەكان لە (1 خولەك بۆ 4 خولەك) لە ماوەی (24) كاتژمێری پەخش، بۆ چاپكراوەكان بەپێی رێنماییەكانی وەزارەتە”.
بەرپرسیارێتی سزایی: ڕیكلامیش وەك هەر پەیامێكی میدیایی، ئەگەری ئەوەی هەیە بەئانقەست و بێ ئانقەست، ڕووبەڕووی دڕان و شێواندن و لابردن و سڕینەوە ببێتەوە.
بۆ سزادانی ئەو كەس و لایەنانەی دەبنەمایەی ئەم پێشێلكارییە، لە ماددەی (4)ی یاسای ڕیكلامدا، چەند ڕێكارێكی لێپرسینەوە و سزادانی بۆ پێشێلكاران دەستنیشان كردووە.
ئەگەر ڕیكلامیك پێشێلی ئەو پرەنسیپە نەتەوەیی و نیشتیمانی و جەماوەرییانە بێت كە لە خاڵەكانی (2،3)ی یاساكەدا هاتوون و لە تەوەرەی تاواندا ئاماژەمان پێداوە (واتا دژ بە ئاداب و سیستەم و بەرژەوەندی و ئاسایش و تەندروستی گشتی و مافەكانی مرۆڤ بن)، بەپشتبەستن بە خاڵی یەكەمی ماددەی (4) ئەم ڕێكارانە پراكتیزە دەكرێت:
1- راستەوخۆ بڵاوكردنەوەی ڕیكلامەكە رادەگیرێت.
2- دادخوازیكاری ڕیكلام، بەرهەمهێنی ڕیكلام و بڵاوكەرەوەی ڕیكلام، سزا دەدرێن بە غرامەكردن بە بڕێك كە لە (500.000) هەزار دینار كەمتر نەبێت و لە (15.000.000) ملیۆن زیاتر نەبێت.
هەر كەس و لایەنێكیش زیان بەڕیكلام بگەیەنن (بەمەرجێك سكاڵای یاسایی هەبێت)، بەپێی خاڵی دووەمی ماددەی (4) بەتاوان دادەنرێت، لەم خاڵەدا جەخت لەسەر ئەوە كراوەتەوە: هەر كەسێك بە مەبەست ڕیكلامێك لێبكاتەوە یان بیدڕێنێ یاخود بیشێوێنێت، سزا دەدرێت بە:
1- غرامەیەك كە لە (250.000) هەزار دینار كەمتر نەبێت و لە (1.000.000) ملیۆن دینار زیاتر نەبێت.
2- پابەندكردنی بە چاككردنەوە و دانانی ڕیكلامەكە وەك خۆی.
3- قەرەبووكردنەوەی زیانلێكەوتوو.
ئەمڕۆ لەسەر ئاستی جیهان كە ململانێی بازاڕگەریی بەهۆی میدیا و تۆڕەكۆمەڵایەتییەكانەوە، لە ئاستێكدایە كە یاسا بەتەنها ناتوانێ كۆنتڕۆڵی پرەنسیپە دروستەكانی ڕیكلام بكات، ئەركی سەرشانی خاوەن كاڵا و خزمەتگوزارییەكانە لەپێناو بونیادنانی كۆمەڵگایەكی تەندروست، خۆیان لە بانگەشە بۆ كاڵا و خزمەتگوزاریی نایاسایی و نامرۆڤانە بپارێزن.
هەروەها پێویستە جەماوەریش لەكاتی بینینی هەر ڕیكلامێكی نەشیاو، بەشێوازی ڕیپۆرتی ئەلیكترۆنی و ئاگاداركردنەوەی دامەزراوە یاساییەكان، هەوڵی پاراستنی ئاشتەوایی و جوانییەكانی كۆمەڵگا بدەن، بۆ نمونە ڕیكلام بۆ مامەڵە بە:(چەك، دەرمانی نایاسایی، ئامێری سیخوڕی، بەڵگەنامە و بڕوانامەی ساختە و تەزویر…) كە كۆی كۆمەڵگا دەخاتە مەترسییەوە، پێویستی بە هاریكاریی و هەماهەنگی بەردەوامی جەماوەر و دامەزراوە یاساییەكان و دەزگاكانی ئاسایش و پۆلیسە، تا ڕیكلام نەبێتە ئامرازێك بۆ زیانگەیاندن بە شكۆی مرۆڤ و ئاشتەوایی كۆمەڵگا.
میدیاكانیش پێویستە وەك ئەركێكی پیشەیی، هەر بانگەشە و ڕیكلامێك بۆ كاڵا و بابەتێكی زیانبەخش ببینن، بەدواداچوونێكی بنكۆڵكارییانەی بۆ ئەنجام بدەن لەپێناو هۆشیاركردنەوەی خەڵك و هاندانی داواكاری گشتیش بۆ ئەنجامدانی لێپرسینەوەی یاسایی.
