ڕەهەندەكانی پەیوەندی نێوان ئێراق و چین

“پێشەكی”

چین بە یەكێك لە وڵاتە زلهێزەكانی جیهان دادەنرێت و لە ئاستی نێودەوڵەتی و لەناو سیستەمی نوێی جیهانیدا خاوەن سەنگ و قورسایی و خۆیەتی، ئەم وڵاتە زەبەلاحە لە ڕووی ژمارەی دانیشتوان و ڕووبەر و سەرچاوە مرۆیی و پێشكەوتنە تەكنەلۆژیاكانییەوە سەرنجی جیهانی بەلای خۆیدا ڕاكێشاوە. لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم بە گرتنەبەری سیاسەتی پەرەپێدانی ئابووری و ژێرخانی توانی وەك هێزێكی نوێی ئابووری پێگەی خۆی لەجیهاندا نیشانە بكات.  ئێراقیش وەك یەكێك لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بە شارستانییەتە دێرینەكەیی و پێگە جوگرافیا گرنگەكەی و دەوڵەمەندی بە سامانی سرووشتی و وزە، سەرنجی زلهێزێكی وەك چینی بەلای خۆیدا ڕاكێشاوە، ئەگەرچی پەیوەندی نێوان ئەم دووڵاتە ڕەگێكی مێژوویی و شارستانی قوڵی هەیە، چوون هەردوو وڵات خاوەن ژیاری مرۆڤایەتی دێرینن و سەرەتاكانی دەركەوتنی پەیوەندییەكەیان دەگەڕێتەوە بۆ ڕێگای ئاورێشمی كۆن. بەدی لە ئێستادا چەندین هۆكار هەیە بۆ پێكەوە بەستنی ئەم دوو وڵاتە لە چەندین ڕەهەندی جیاوازەوە. هەروەك لەم تویژینەوەیەدا ئاماژە بە ڕەهەندەكانی پەیوەندییەكانی نێوان ئێراق و چین دەكەین لە چەند دەلاقەیەكەوە گرنگی و كاریگەری پەیوەندییەكەیان بەدەردەخەین.

“پێگەی چین و چەردەیەك لە مێژووی پەیوەندییەكانی نێوان ئێراق و چین”

لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا چین وەك گەورە زلهێزێكی پیشەسازی دەركەوت بە گەشەكردنێكی تەواوە، كە هەموو هێزە ئابوورییەكانی جیهانی تێپەڕاند، جگەلە ئەمەریكا، نەك هەر ئەوە بەڵكو ئێستا چین كلیلی حەوزی ئۆقیانووسی ئارامە، بەم گەشەكردنە خێرایە هەموو پێداویستییەكانی خۆی تەواو كردووە و بووەبە هاوردەكارێكی لە سەدا سەدی هەموو كەرەستە خاوەكان. (جۆرج فریدمان، 2013، ل109). ئێستا چین دووەم گەورەترین ئابووری جیهان و گەورەترین وڵاتی پیشەسازی و بازرگانی و گەورەترین خاوەن دراوی یەدەكی بیانییە لە جیهاندا. بەشداری چین لەگەشەی ئابووری جیهانیدا ساڵانێكە لەسەر یەك (%30) تێپەڕاندوە. ئەمەش وایكردووە ئەو وڵاتە ببێتە هێزێكی سەرەكی و سەرچاوەیەكی گرنگی گەشەی ئابووری جیهانی و كاریگەرییەكی گەورەی هەیە لەسەر جیهان. (د. احمد فاروق عباس، 2019، ص550). نەك هەر ئەوە بەڵكو پێگەیەكی بەهێزی هەیە لە سیستەمی نێودەوڵەتیدا وەك زلهێزێكی جیهانی و خاوەن بەرژەوەندی لەسەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتیدا. هەروەها كاردەكات بۆ بەردەوامیدا بە پەرەپێدانی توانا ئابووریی و سیاسییەكانی بە ستراتیژییەكی ڕوون بۆ بەدیهێنانی ئامانجە ستراتیژییە دوورمەوداكانی لە ڕێگەی سیاسەتی دەرەوە بەرامبەر وڵاتانی جوگرافی جیاواز لە وڵاتانی درهاوسێ و دەوروبەری و وڵاتانی هەرێمی و جیهانی. هەربۆیە گومان لەوەدا نییە، كە جیهان شایەدحاڵی ئەو گۆڕانكاری و بەروپێشچوون و دەسكەوتانەیە كە چین بەدەستی هێناوە، لە بوارەكانی گەشەپێدانی ئابووری و سیاسی و سەربازی و تەكنەلۆژیادا. خۆ ئەگەر خاوەن دیدگایەكی ئابووری بەهێز و ستراتیژی سیاسەتێكی هەرێمی و نێودەوڵەتی نەبوایە، نەیدەتوانی ببێتە تەوەری كاندیدێكی بەهێزی هەژموونداری وڵاتانی جیهان. (د. شذا رضا عبدالمجید، 2024، ص385). بەگشتی فەلسەفەی ئابووری و پەیوەندییەكانی چین لەگەڵ هاوڵاتیانی خۆی و جیهاندا، لەسەر دوو بنەما كاردەكات و دوو پەیام لەخۆ دەگرێت، یەكێك بۆ هاوڵاتیانی خۆی و ئەویتر بۆ دەرەوەی خۆی. پەیامی یەكەمی:- بۆ هاوڵاتیانی چین و میللەتە سەر و ملیار كەسییەكەتی كە بە گرێبەستەكەی نێوان حكومەتی چین و خەڵكەكەی ناسراوە، ئەویش ئەوەیە:- (ئێمە گوزەرانتان باشتر دەكەین، ئێوەش بەگوێمان بكەن و فەرمانەكانمان جێبەجێ بكەن). پەیامی دووەمی چین بۆ جیهانە كە بە گرێبەستە گەورەكەی چین لەگەڵ جیهاندا ناسراوە ئەوەیە:- (ئێمە شت و مەك بە هەرزان دروست دەكەین، ئێوەش بە هەرزان لێمانی بكڕن). (تیم مارشاڵ، 2017، ل65-66). ڕەنگە هەر ئەمەش فاكتەری گەشەكردنی پەیوەندییەكانی نێوان چین و وڵاتانی جیهان بێت، كە لە هەندێك وڵات پەیوەندییە بازرگانییەكە بەشێوەیەك پەرەی پێدراوە، پەلی هایشتووە بۆ پەیوەندی سیاسی و ئابووری و ڕۆشنبیری و كولتووری. هەروەك پەیوەندی نێوان ئێراق و چین بە نموونە كە وابەستەی چەندین فاكتەری میژووی و جوگرافی و ئابووری و بازرگانی و سیاسی و سەربازی و كولتوورییە. وەك لە خوارەوە ئاماژە بە گرنگترین ئەو فاكتەرانە دەدەین كاریگەریان لەسەر پەیوەندی نێوان ئێراق و چین هەیە:-

هۆكاری مێژوویی:- چین لانكەی شارستانییەتێكی كۆنە و ئێراقیش بە ڕەوڕەوەی دەستپێكی سەرهەڵدانی شارستانییەت دادەنرێت، هەردوو وڵات بەشدارییەكی بەرچاویان لە پێكهێنانی مێژووی شارستانییەتی مرۆڤیایەتیدا گێڕاوە. چین و ئێراق پەیوەندییەكی نەریتی و مێژوویی هاوبەشیان هەیە كە ڕەگ و ڕیشەكەی لە مێژووە قوڵەكەیانەوە سەری هەڵداوە. باوباپیران پێش (2000) ساڵ لەمەوبەر ڕێگای ئاورێشمی دێرینیان بەكارهێناوە بۆ ئاڵوگۆڕی دۆستانەی شمەك و بازرگانی، ئێراق مروارییەكی درەوشاوەی سەر ڕێگەكە بوو. لەماوەی مێژوویاندا چین و ئێراق پێكەوە ڕووحی ڕێگای ئاورێشمیان بوونیادناوە و لەسەر بنەمای ئاشتی و دۆستایەتی و كرانەوە و لێبوردەیی و سوود گۆڕكێ و بەدەستهێنانی بەرژەوەندی هاوبەش. (تسوي وي، 2023، ص3). هەروەها پەیوەندی مێژوویی نێوان چین و ئێراق لە سەردەمی ئیسلامدا گەشەكردنی بەخۆوە بینی بە تایبەت كاتێك بەغداد پایتەختی دەسەڵاتی خەلافەتی عەباسییەكان بوو لە سەدەكانی ناوەڕاستدا. پایتەختەكە نوێنەرایەتی شاری زانست و هونەر و بازرگانی و جوانی تەلارسازی و پیشاندنی شارستانییەتی ئیسلامی دەكرد. ئەو كات ئێراق وێنای سەرچاوەی ئیلهام و لێدانی دڵی جیهان و پردی پێكەوەگرێدانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا بوو. لە ڕێگەی بازرگانی ئەوەی ناوی لێنرابوو (ڕێگای ئاورێشم و ڕێگای عطور(بۆن)لە ڕێگای وشكانی و دەریاییەوە). ئەمە دەرفەتێكی گرنگ بوو، لەبەردەم دروستبوونی پەیوەندییەكی قوڵی مێژوویی و شارستانی لە  نێوان ئێراق و چیندا. (د. لاولینغ لینغ، 2022، ص300). لە مێژووی هاوچەرخیشدا پەیوەندی نێوان ئێراق و چین لە كۆتایی پەنجاكانی سەدەی ڕابردووەوە دەستی پێكرد زۆرتر پەیوەندی نێوان هەردوو وڵات لەسەر بنەمای ئابووری و بازرگانی بوونیانانەوە بووە.

هۆكاری جوگرافی:- چین ناتوانێت لەبەرامبەر دەرفەتە ئومێدبەخشەكانی هەڵكەوتەی جوگرافی ئێراقدا لە بێدەنگیدا بمێنێتەوە، چوون ئێراق پێگەیەكی جیۆپۆلەتیكی ناوازەی هەیە و دەكەوێتە ناو دڵی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەردوو كیشوەری ئاسیا و ئەوروپا پێكەوە گرێدەدات. ئەمەش گرنگیەكی جیۆستراتیژی بەرچاو بە چین دەبەخشێت لە هەماهەنگی نێودەوڵەتیدا. هەر ئەمەشە سەرنجی چینی بەلای خۆیدا ڕاكێشاوە. بەلای چینەوە ئەو ناوچەیەی ئێراقی تێدا هەڵكەوتووە وەك بەشێك لە وڵاتانی (دیالۆگی فراوانكراو-كراوە) دەیبینێت، كە وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەخۆ دەگرێت.

چین ئێراق بە یەكێك لە وڵاتانی ڕۆژئاوای ئاسیا  و لە پۆلێنی هەژموونی بەرژەوەندییەكانی خۆیدا دەبینێت. هەربۆیە لە ستراتیژیەتی چیندا ڕۆژئاوای ئاسیا و باكوری ئەفەریقا، وەك ئەلتەرناتیڤێك بۆ دەستەواژەی (ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست) وێنادەكات. سەرەڕای هەستیاری جیۆپۆلەتیك و ئاڵۆزییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام لە دیدی چیندا وڵاتانی ناوچەكە بۆ دوو مۆدێلی جوگرافی دابەشدەكات لەسەر بنەمای دوو پێوەری سیاسی و ئابووری:-

مۆدێلی یەكەم:- ئەو وڵاتانەی قورسایی ئابووریان لە ناوچەكەدا هەیە، لە دیدی چیندا بریتین لە وڵاتانی (ئێراق، ئێران، ئەنجوومەنی هاریكاری كەنداو).

مۆدێلی دووەم:- ڕەنگدانەوە لەسەر بنەمای ئەو ڵاتانەی كاریگەری سیاسی بەرچاویان هەیە لە ناوچەكەدا، چین ئەمە سنووردار دەكات لە وڵاتانی بەهێزی خاوەن پێگەی هەرێمی وەك:- (توركیا، ئێران، ئیسرائیل)، لەم دوایانەشدا سعودیەشی بۆ زیاد كرد. بە لەبەرچاوگرتنی كاریگەری ئەم وڵاتانە وەك هەژمونداری خاوەن هێزی هەرێمی گرنگ بۆ چین. (كرار أنور البدیري، 2024، ص3)

هۆكاری سیاسی و سەربازی:- چین وەک ئەندامێکی هەمیشەیی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی و زلهێزێکی سیاسی گەورەی جیهانی، لە ڕابردوودا پەیوەندیەكی سیاسی و فیكری لەگەڵ ئێراقدا هەبوو وەك ئەوەی هەردوو وڵات پەیرەوی سیستەمی سۆسیالیزمیان دەكرد سەر بە بلۆكی سۆسیالیزمی ڕۆژهەڵاتی بوون. پەیوەندی و هەماهەنگی سیاسیان هەبوو. بە نموونە لە ساڵی (2003)، چین توانی تیشک بخاتە سەر ڕەتکردنەوەی بەکارهێنانی هێز دژی ئێراق لە چوارچێوەی گەڕان بەدوای چەکی کۆمەڵکوژ و ڕێگریکردن لە زۆرێک لەو بڕیارانەی، کە ئەنجومەنی ئاسایش ویستی لەم ڕووەوە لە ژێر کاریگەری فشاری ئەمریکادا بیگرێتەبەر. (بەریتانیا، و چین) لە ساڵی (٢٠٠٣) ڤیتۆیان بەكارهێنا لەبەرامبەر بەکارهێنانی هێزی سەربازی بۆ داگیرکردنی ئێراق ئەو ڕێگایەیان ڕەتکردەوە. هەرچەندە هەڵوێستی چین لەسەر پرسی ئێراق لە قۆناغی پێش داگیرکاریدا بە بەراورد لەگەڵ ماوەی دوای داگیرکردندا یەکدەنگ نەبووە، بەڵام چین شانازیی بەوەوە دەکات کە بەردەوام بووە لە گرتنەبەری ڕێبازێکی ئاشتیانە و دەستوەردان لە کاروباری وڵاتانی دیکەی ڕەتكردەوە. ئەم فاكتەری ڕەهەندە سیاسییە، گرنگیەكەی لەوەدایە پێویستی پەرەپێدانی چڕی هاوکارییەکانی ئێراق و چین لە بواری سیاسیدا دەخاتەڕوو. لەم ڕووەوە چین پێی وایە ئاسۆی سیستەمێکی فرە جەمسەری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەندە بە دەستوەرنەدان و هاوکاری لەگەڵ وڵاتانی دیکە. چین پێی وایە ئەگەر ئەمریکا پەلە بکات لە چوونە دەرەوەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەوا ئێراق لە ڕێگەی ئاشتی و گەشەپێدانەوە سەقامگیر دەبێت، نەک لە ڕێگای سەپاندنی ئایدیای ڕۆژئاوایی (ئاشتی و دیموکراسی). (نزار اسماعیل الحیالي، 2003، ص132)  پێدەچێت ئەم پرۆسەیە چین ناچار بکات بەرژەوەندییەکانی خۆی لەم وڵاتەدا بپارێزێت. لە ئێستادا ئەوەی بەلای چینەوە گرنگە هەوڵدەدات هاوپەیمانییەكی ستراتیژی لەگەڵ ئێراق ببەستێت. سەرچاوەكانی بەدەستهێنانی و دابینكردنی نەوت و پڕۆژەكانی وەبەرهێنان لە وڵاتەكە بپارێزێت. هاوتەریب لەگەڵ ئەم سیاسەتە، پەكین زیاتر جەختی كردووه‌تەوە لەسەر پرسەكانی پەیوەست بە ئێراق. هەر بۆ نموونە لە ساڵی (2004)ەوە پێشنیاری كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكای لە ئێراق پێشكەش بەنەتەوە یەكگرتووەكان كردووه‌، بۆ سەربەخۆیی و بەهێزی كاریگەری ئێراق لەسەر ئاستی سیاسی لە ناوچەكە. (د. عامر هاشم عواد، 2023، ص38). چین چاوی لەسەر ئێراقە و پلانی هەیە بەرژەوەندییە بازرگانی و سیاسییەکانی بەرەو پێشەوە ببات. ئەوەی بەلای چینەوە گرنگە ئێراق بە خاوەن یەدەگێكی بەرفراوانی نەوت دادەنرێت و (پێنجەم گەورەترین وڵاتی یەدەگی جیهان)ە، ئەمەش پێگەیەكی جیۆپۆلەتیکی ستراتیژی بەو وڵاتە بەخشیووە، لەکاتێکدا چین پیلانی باڵادەستی خۆی لە بازرگانی ئۆراسیادا دادەڕێژێت لە نێو وڵاتانی نزیک بە ئێراق لە گەلانی دەریایی لە دەریای ناوەڕاستدا. پەکین چالاکانە پەیوەندی ئاشتی بوونیادناوە لەگەڵ وڵاتانی (میسر، ئیسرائیل، لوبنان، سوریا، تورکیا)دا یان پێشتر گرێبەستی فەرمی لەگەڵیان واژۆ کردووە. لەلایەكی ترەوە ئێراق و وڵاتانی کەنداو، نیعمەتێکە و خزمەت بە پڕۆژەی دەستپێشخەری (یەك پشتێن و یەك ڕێگا) دەكات. پەکین شوێنپێی خۆی قایم كردووە لە ناوچەكە و پردێكی پەیوەندی دۆزیوەتەوە لە نێوان هێڵەكانی کەشتیوانی بە درێژایی ئاسیای ناوەڕاست و ئێران. ئێستاش بەرژەوەندییە سیاسی و ئابوورییەكانی چین بە درێژایی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا تا دەریای ناوەڕاست بڵاوبووەتەوە. (شذي خلیل، مركز روابط للبحوث والدراسات الاستراتیجیة، 2021). ئەمە والە چین دەكات بیر لە پەیوەندییەكی سیاسی هاوسەنگ بكاتەوە بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی. لەو میانەیەدا بەگرنگەوە دەڕوانێتە پەرەپێدانی پاراستنی پەیوەندییە سیاسییەكانی لەگەڵ ئێراقدا، ڕەنگە ئەم دۆخە لە داهاتوودا خزمەت بە ستراتیژە دوورمەوداكانی ئەو وڵاتە بكات كە ئامانجی بەكارهێنانی ئێراقە وەك پردێك لە نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا بۆ گەیشتن بە دەریای ناوەڕاست.

لەگەڵ ئەوەشدا خواستی ئێراق لە چوارچێوەی پرۆسەی ستراتیژی و پەیوەندییەكانی لەگەڵ چیندا بە ئامانجی زیادكردنی هاوكارییەكانە لە ڕێگەی چوونە ناو هاوبەشێكی سەربازی و سیاسی و هاوكاری ستراتیژی و بەدەستهێنانی گرێبەست لە هەموو بوارەكاندا. بە نموونە لەسەر ئاستی سیاسی ئێراق هەوڵدەدات لە ستراتیژە سیاسییەكانیدا پشتیوانی چین بۆ پرۆسەی سیاسی بەدەست بهێنێت. هەروەها چین پشتگیری و هاوكاری ئێراق بكات لە پاراستنی یەكێتی سەقامگیریەكەیدا. هەوڵەكانی لەپیناو ئەوەدایە بچێتە ناو مۆدێلی چینەوە لە زامنكردنی بوونیادنانی پشتێنەی ئابووریدا. (د. حیدر علي حسین، 2025، ص4). هەرچی پەیوەندییە سەربازییەکانی نێوان ئێراق و چینە، خۆی لە دابینكردنی کەرەستەی سەربازی بۆ ئێراقدا دەبینێتەوە، لەوانە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و چەکی پێشکەوتوو. ئێراق پشتی بە تەکنەلۆژیای سەربازی چین بەستووە بۆ بەرزکردنەوەی تواناکانی بەرگری. لەبواری ڕاهێنانی سەربازیدا چین جگەلە پێداویستییە سەربازییەکان، بەرنامەی ڕاهێنانی بۆ سوپای ئێراق دابین کردووە بۆ ئەوەی بتوانێت تەکنەلۆژیای سەربازیی سەردەمیانە بەکاربهێنێت. لەبواری هاوکاری دژی تیرۆردا، چین هاوبەشێکی گرنگی ئێراق بووە لە شەڕی دژ بە تیرۆر، پاڵپشتی هەوڵەکانی ئێراقی کردووە بۆ گەیشتن بە سەقامگیری و ئاسایش. (علي سلمان العقابي، وكالة اجنادین). ئێراق وا دەڕوانێت بۆ چین كە دەتوانێت پاڵپشتی چین، وەك یەكێك لە جەمسەرە گرنگەكان و وڵاتێكی زلهێزی جیهانی بەدەست بهێنێت لەڕووی سیاسی و سەربازی و ئابوورییەوە هەر لەو پێناوەشدا پەرە بە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەو وڵاتە دەدات. كەواتا پەیوەندی سیاسی نێوان چین و ئێراق پەیوەندییەكی سوود گۆڕكێیە هەر وڵاتە و لە پێناو هێنانەدی خواستەكانی و بەدەستهێنانی ئامانجەكانی خۆیدا پەرە بە پەیوەندیەكانی نێوانیان دەدات.

هۆكاری ئابووری و بازرگانی:- ئێراق یەکێکە لە گرنگترین وڵاتە ئابوورییەکانی جێ سەرنجی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، چونکە هەرێمێکە کە دەتوانرێت هەژموونی ئەمریکای تێیدا كەمبكرێتەوە. هەروەها ئێراق وڵاتێکی ئومێدبەخشە بۆ بەرهەمهێنانی وزە، هەربۆیە چین بە کاركردنی لە کێڵگە نەوتییە زەبەلاحەکانی ئێراق، واتە كێڵگەكانی (غرب القرنة، الحلفاویة، الأحدب، نیسان)، ئەنجامدانی گرێبەستی دیکەی وەک کێڵگەکانی غازی (الحویزة، المنصوریة، پاڵاوگەی ستراتیژی فاو)، بە بەهێزیەوە هاتووەتە ناو ئەم بوارەوە. (مؤید طرفي، الوقع:- independentarabia، 2022). هەروەها چین یەکێکە لە گەورەترین هاوبەشە بازرگانییەکانی ئێراق و لەم دواییانەشدا پەکین هەوڵیداوە پەیوەندییەکانی لەگەڵ بەغدا زیاتر بکات بە چوونە ناو هاوبەشییە بازرگانییە گەورەکانەوە. ئێراق نوێنەرایەتی بازاڕێکی گەورەی کاڵا و پیشەسازی چینی دەکات. لە مانگی (ئایاری 2019)، (ژانگ تاو)، باڵیۆزی چین لە ئێراق ڕایگەیاند، قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان پەکین و بەغدا لە ساڵی (2018) گەیشتووەتە (30)ملیار دۆلار، ئاماژەی بەوەشکرد چین بە دووەم هاوبەشی بازرگانی ئێراق دادەنرێت. هەروەها بەغدا لە پلەی دووەمی دابینکردنی نەوتی چین و چوارەم گەورەترین هاوبەشی بازرگانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دادەنرێت. (د. موثنی العبیدي، مركز المستقبل الأبحاث والدراسات المتقدمة، 2019). ئەمە لەكاتێكدا نەوت بۆ خۆشگوزەرانی ئابووری ئێراق زۆر گرنگە، چونكە (65%)ی بەرهەمی ناوخۆیی و (100%)ی داهاتی هەناردەکردن و (90%)ی داهاتی حکومەتی ئێراق پێکدەهێنێت. (جون كالابرس، مركز راسام، 16أكتوبر2019). هەروەها پەیوەندییە ئابووریییەكانی چین لەگەڵ ئێراق گەشەكردنێكی بەرفراوانی بەخۆوە بینیووە، لە بوارەكانی (ئابووری و بازرگانی، تەكنەلۆژی، سەربازی، دیبلۆماسی، نەوت و وزە، ئاوەدانكرنەوە، پەرەپێدان و بوونیادنانی ژێرخان). هەروەك لەو خشتەیەی خوارەوەدا قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی و ئابووری چین لەگەڵ ئێراق پیشاندەدات لەماوەی نێوان ساڵانی (2014-2021) كە بەهاكەی بە ملیۆنان دۆلاری ساڵانەیە.

قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی و ئابووری نێوان چین و ئێراق، لە ماوەی ساڵانی (2014-2021) بە ملیۆن دۆلاری ساڵانە

المصدر:- د. نسرین ریاض شنشول، العلاقات الاقتصادیة العراقیة-الصینیة للمدة 2014-2021، مجلة تكریت للدراسات العلوم السیاسیة، عدد29، 2022، ص289-290

لەلایەكی ترەوە بە گوێرەی داتاكانی وەزارەتی بازرگانی نێودەوڵەتی لە ساڵی 2023 قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان ئێراق و چین (49.7)ملیار دۆلار بووە. لەو ژمارەیەش (14.3) ملیار دۆلار هەناردەی چین بووە بۆ ئێراق، (34.4) ملیار دۆلار هەناردەی ئێراق بووە بۆ چین.

هەروەها ئەوەی لە ماوەی (پێنج) ساڵی رابردوودا جێگەی سەرنجە بە لەبەرچاوگرتنی داتای بازرگانی نێوان چین و ئێراق ئەوەیە، كە هەناردەی چین بۆ ئێراق ساڵ لە دوای ساڵ لە بەرزبوونەوەدایە لەڕووی ناردنی كاڵاوشمەك و سەرمایەگوزاری و وەبەرهێنانەوە، قەبارەكەی گەیشتووەتە زیاتر لە (100)جۆر كاڵا، بەڵام هەناردەی ئێراق بۆ چین بەرزونزمی زۆری بەخۆوە بینییوە چونكە هەناردەی ئێراق هەمەجۆر نییە زیاتر لە (95%)ی هەناردەكەی نەوت بووە، هەروەك لە شێوەی (1)دا هاتووە.

شێوەی (1) قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان چین و ئێراق لەماوەی ساڵانی (2019-2023)

ئەمە جگەلەوەی وەبەرهێنانی چین لە ئێراقدا بەراورد بە وڵاتانی دراهاوسێی ئێراق لە ئاستێكی بەرزدایە هەرچەندە چین دوو ساڵ دوای وڵاتانی تر دەستی بە وەبەرهێنان كرد لە ئێراقدا، بەڵام لەڕووی سەرمایەگوزاری و ژمارەی پڕۆژەكانەوە پێش هەموو ڵاتان كەوتووە، شێوەی (2).

شێوەی (2)، وەبەرهێنان وسەرمایەگوزاری چین لە ئێراق و وڵاتانی درهاوسێی ئێراق پیشان دەدات لەماوەی ساڵانی (2005-2022).

هەروەك ئاڵوگۆڕی بازرگانی دوو قۆڵی نێوان ئێراق و چین ساڵ لەدوای ساڵ لەگەشەكردندایە بەنموونە لەبواری نەوت و وزەدا، هاوکاری نەوت و وزە بەردێکی بناغەی پەیوەندییەكانی نێوان ئێراق و چینە و ئێستا کۆمپانیا چینییەکان لە کارەکانی وزەدا لە ناوەڕاست و خوارەوی ئێراقدا بەشدارن. بەڵام گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە وەبەرهێنانی چینی لە ئێراقدا تەنها لەسەر گەڕان بەدوای نەوت و وزەدا نییە، بەڵکو لەسەر ژێرخانی وەک وێستگەی کارەبا و وێستگەی چیمەنتۆ و وێستگەی پاککردنەوەی ئاو و پڕۆژەی بیناسازی و..هتد چڕبووەتەوە. لە ئێستادا کۆمپانیا چینییەکان سەرقاڵی پڕۆژەی بیناسازی گەورە گەورەن لە ئێراقدا. لەوانە پرۆژەی شەنگەهای کارەبایی چین و  کەرەستەی بیناسازی و وێستگەی کارەبای ئاوی چین. کۆمپانیای سیتیک کۆنستراکشن وەک دابینکەری قەرز و بەڵێندەری ئەندازیاری، هەروەها دروستكردنی وێستگەیەكی کارەبایی خولی تێکەڵاو لە پارێزگای میسان. لە بواری وزەدا بەتایبەتی، کۆمپانیا نەوتییە نیشتمانییەکانی چین، ڕۆڵی پێشەنگیان هەبووە لەوەی کێڵگە نەوتییە گەورەکانی ئێراق بەڕێوەببەن. ئەمە جگەلە کۆمپانیا بازرگانییە چینییەکان مەیلیان نیشانداوە مەرجی دارایی تووندتر لە ڕکابەرەکانیان قبوڵ بکەن، و سوودیان لە هەوڵەکانیان وەرگرتووە بۆ دروستکردنی پەیوەندی لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارە ناوخۆییەکان و ئەدای جێبەجێکردنی پڕۆژەکانیان. (زهراء شريف زادة، مركز البیان للدراسات والتخطیط، 2021). كەواتا پەیوەندییە بازرگانی و ئابوورییەكانی نێوان ئێراق و چین هەمە لایەنەیە هەم لە بواری وەبەرهێنان لە نەوت و وزە و بوونیادنانەوە و هەمیش لە بواری بازرگانی و ئاڵوگۆڕی كاڵا و شمەكدایە.

هۆكاری كولتووری:- گومانی تێدا نییە كولتووری چینی، كولتوورێکی جیاواز و ناوازەیە و دەوڵەمەندە و لەسەر بنەمای بیری کۆنفۆشیۆس دامەزراوە. ڕەفتاری سیاسی و پەیوەندییە دەرەکیەكانی چین، لەسەر بنەمای میراتی كولتووری و مێژوویی خۆی دامەزراندوە.کۆنفۆشیۆسیزم پەیوەندی بە لایەنی ئەخلاقی مامەڵەکردنەوە هەیە. هەروەها لەسەر بنەمای ئاشتی و ئاسایش بوونیاد نراوە. ئەمەش سرووشتی ئاشتیانەی سیاسەتی دەرەوەی چین ڕوون دەکاتەوە. بەشێک لەم مامەڵەکردنانە زۆرجار هاوبەش و هاوکاتن لەگەڵ میراتی مێژوویی و كولتووری عەرەبی-ئیسلامی، ئەمەش ڕەگێكی مێژوویی هەیە. ئیسلام پێش ئەوەی بچێتە ناو ئەندەلوسەوە هاتووەتە ناو (چین) و یەکەم مزگەوتیش کە لە دەرەوەی نیمچە دوورگەی عەرەبیدا دروستکراوە لە چین بوو. ناساندن و فێرکردنی زمانی عەرەبی لە چین لە سەدەی (حەوت)ەمی زاینیەوە دەستی پێکردوە. لە ئێستادا چین پەیوەندییە كولتوورییەكانی لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی و ئێراقدا پەرەپێداوە، بە ئامانجی ئاشنابوون و تێكەڵبوونی كولتووری زیاتر لەنێوانیاندا، لە بوارەكانی هونەری و ڕۆشنبیری و پێدانی دەرفەتی خوێندن بۆ ئێراقیەكان لە چین جگەلە دامەزراندنی چەندین كۆلێژ و بنكەی فێركردنی زمانی چینی…هتد. (د. صالح عباس طائي، 2024، ص78)  هەر لە چوارچێوەی بواری كولتووریدا چین لە زۆر بواردا پاڵپشتی لە ئێراق دەکات، لەوانەش پەروەردە. هەروەك لە مانگی (ئایاری 2019)ەوە پەکین ڕێککەوتنێکی لەگەڵ وەزارەتی پەروەردەی ئێراق واژۆ کردوە بۆ دروستكردنی (3) هەزار قوتابخانە لە بەغدا و پارێزگاکانی دیکە. هەروەها چین بەڵێنیداوە خولی ڕاهێنان لە ئێراقدا بۆ مامۆستایان بکاتەوە. (د. موثنی العبیدي، مركز المستقبل الأبحاث والدراسات المتقدمة، 2019). ئەمە جگەلەوەی چین بەچڕی دەستی كرووە بە هەنگاونان بەرەو چالاك كردنی هێزی نەرم بەهەموو ئامرازەكانییەوە، لەسەر ئاستی كولتووری و ڕۆشنبیری. هەربۆیە چین هەوڵدەدات كولتوورە دەوڵەمەندەكەی لە سەر ئاستی جیهاندا بڵاوبكاتەوە، هەر لەو بوارەدا چین خاوەنی زیاتر لە (300) ناوەندی كولتووری و ڕۆشنبیرییە كە بەسەر زیاتر لە (88) وڵاتدا دابەشبوون، كە ئێراق یەكێكە لەو وڵاتانە، ئەو بەرهەمانەی لەم ناوەندانەوە پێشكەش دەكرێن لایەنە جۆراوجۆرەكانی كولتووری كۆنی چین دەخەنەڕوو لەگەڵ خولی فێركاری زمانی چینی. (نزار الفراوي، 2004، ص5)، ئەمە جیا لە ناساندنی چین و كولتوورەكەیی و خستنەڕووی لایەنە گەشتیاری و گرنگییە ئابووریی و بازرگانییەكەی. هەروەك چین لە پلانیدایە شوناسی دیبلۆماسیەتی كولتووری خۆی بە وڵاتاندا بڵاوبكاتەوە بۆ ئەوەی خۆی وەك مۆدێلێكی گەشەپێدانی بەدیل پیشان بدات، كە خاوەن كولتووری تایبەت بەخۆیەتی. لەگەڵ ئەوەشدا چین لەبواری كولتووریدا دەستی كردووه‌ بە وەبەرهێنان لە پیشەسازی فیلم بۆ باشتر گەیاندن و پشاندانی كولتوورەكەی بە جیهان. (Qin, Amy, and Audrey Carlsen, The New York Times, 2018‏). هەر لە ئێراقدا چەندین ناوەندی كولتووری و ڕۆشنبیری كردووەتەوە لە زانكۆ و دامەزراوەكانی تر، بە ئامانجی پەرەپێدان و دروستكردنی پردی پەیوەندی كولتووری و ڕۆشنبیری لەنێوان هەردوو وڵاتدا لەگەڵ پێشكەشكردنی پرۆگرامی خوێندن و  پێدانی دەرفەت بە خوێندكارانی ئێراق  لە چین (صباح جاسم، 2021، ص35) و ڕێكخستنی گەشتی زانستی و تەرفیهی بۆ ئەو وڵاتە.

“ئەنجام”

چین وەك زلهێزێكی جیهانی و خاوەن ئابوورییەكی بەهێز لەڕێگەی پەیوەندییە بازرگانییەكانیەوە لە هەوڵی ئەوەدایە پێگەی خۆی لە سیستەمی نوێی جیهانیدا قایم تر بكات. بە گرتنبەری هێزی نەرم و سیاسەتی ئاشتی پارێزی و لە ڕێگەی چەندین كەناڵی گرنگەوە پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ وڵاتانی جیهانیدا گڕێدەدات. پەیوەندی نێوان ئێراق و چین وابەستەیە بە چەندین فاكتەری وەك (جوگرافی و مێژوویی و سیاسی و ئابووری و بازرگانی و كولتووری)یەوە، لەسەر بنەمای بەرژوەندی هاوبەش پەیرە بە پەیوەندییەكانی دەدات لەگەڵ ئێراقدا. هەروەها چین لە ڕێگای هێزە ئابووری و توانستە بازرگانییەكەیەوە هەژموونی سیاسی خۆی پیشانی جیهان دەدات. بە پێچەوانەی وڵاتانی وەك ئەمریكا و ڕۆژئاواوە، كە لە ڕێگای سەربازی و هەڕەشە و تووندوتیژی و ترس و تۆقاندنەوە هەژموونی سیاسی خۆیان بەسەر وڵاتاندا دەسەپێنن.

سەرچاوەكان؛

سەرچاوەكان بە زمانی كوردی:-

یەكەم:- كتیبەكان:-

1. تیم مارشاڵ، زیندانییەكانی جوگرافیا، وەرگێڕانی:- د. شێركۆ عەبدوڵڵا، چاپخانەی شڤان، چاپی یەكەم، سلێمانی، 2017.

2. جۆرج فریدمان، سەد ساڵی داهاتوو، وەرگێڕانی:- شێركۆ عەبدوڵڵا، چاپخانەی كەمال، چاپی یەكەم، سلێمانی، 2013.

سەرچاوە كان بە زمانی عەرەبی:-

یەكەم:- كتیبەكان:-

1. نزار اسماعیل الحیالي، دور حالف شیمال اطلسي بعدة انتهاء الحرب الباردة، مركز الامارات للدراسات والبحوث الاستراتیجیة، ابوظبي، طبعة الاول، 2003.

دووەم:- گۆڤار و ڕۆژنامەكان:-

1. د. احمد فاروق عباس، التجربة التنمویة في الصین الواقع والتحدیات، مجلة العلمیة للاقتصاد والتجارة، 2019.

2. د. شذا رضا عبدالمجید، تحدیات تحویل الصین إلی قوة عظمی في النظام الدولي، مجلة حمورابی للدراسات، عدد49، 2024.

3. د. صالح عباس طائي، السلوك الخارجي الصیني حیال العراق بعد عام 2003م، مجلة قضایا سیاسیة، العدد76، 2024.

4. د. عامر هاشم عواد، الیات التفعیل التعاون في العلاقات العراقیة الصینیة، مجلة كلیة القانون للعلوم القانونیة والسیاسیة، المجلد11، العدد40، 2023.

5. د. لاولینغ لینغ، العلاقات الصینیة العراقیة في ضوء مبادرة الحزام والطریق، مجلة رسالة المشرق، العدد37، 2022.

6. د. نسرین ریاض شنشول، العلاقات الاقتصادیة العراقیة-الصینیة للمدة 2014-2021، مجلة تكریت للدراسات العلوم السیاسیة، عدد29، 2022.

سێیەم:- سەنتەرەكانی لێكۆڵینەوە:-

1. د. حیدر علي حسین، الصین في الادراك العراقي المحددات وعناصر الفرصة الاستراتیجیة، مركز حمورابي، للبحوث والدراسات الإستراتیجیة، 2كانون الثاني2025.

2. تسوي وي سفیر جمهوریة الصین في العراق، العلاقات العراقیة-الصینیة في 65عاما التحدیات والفرص المستقبلیة، إصدارات مركز البیدر للدراسات والتخطیط، 2023.

3. كرار البدیري، العلاقات العراقیة الصینیة محصلة الماضي والحاضر ورهان المسقبل، شبكة نیریج، 6تشرین الأول 2024.

4. صباح جاسم، السیاسات الخارجیة الصینیة تحاه المنطقة العربیة العراقیة أنموذجا، معهد الخدمة الخارجیة، 2021.

5. نزار الفراوي، الثقافة والقوة الناعمة حروب أفكار في السیاسة الخارجیة، مركز برق للأبحاث والدراسات، 2004.

6. محمود بابان، التبادل التجاري وإستثمارات الصین في العراق فرصة ام خطر، Rudaw Research Center، 2024.

جون كالابرس، هل العلاقات الصينية العراقية مهيأة لـ “قفزة نوعية”؟، ترجمة وتحرير:- مركز راسام، 16أكتوبر2019، الموقع الكتروني:- https:-//shorturl.at/Xsbwu,

چوارەم:- سایت و ماڵپەڕەكانی ئینتەرنێت:-

1. د. موثنی العبیدي، لماذا يمثل العراق رهاناً صينياً في الحرب التجارية الأمريكية، مركز المستقبل الأبحاث والدراسات المتقدمة، 23مایو2019، الموقع الكتروني:- https:-//shorturl.at/UZtf8,

2. زهراء شريف زادة، قفزة واسعة في العلاقات العراقيَّة-الصينيَّة، مركز البیان للدراسات والتخطیط، 4/1/2021، الموقع الكتروني:- https:-//shorturl.at/ORZiY,

3. شذي خلیل، الاتفاقية مع الصين، رهنًا على النفط العراقي والعراق يجهل الشروط الحقيقية، مركز روابط للبحوث والدراسات الاستراتیجیة، 29مارس2021، الموقع الكتروني:- https:-//shorturl.at/Yr2v8,

4. علي سلمان العقابي، العلاقات العراقية-الصينية:- شراكة استراتيجية في السياسة والاقتصاد والتنمية، وكالة اجنادین، الموقع الكتروني:- https:-//shorturl.at/XQ6PO,

5. مؤید طرفي، تنامي العلاقات العراقية – الصينية يثير المخاوف الأميركية، الوقع:- independentarabia، 5دیسمبر2022، الموقع الكتروني:- https:-//shorturl.at/vRatP,

سەرچاوەكان بە زمانی ئینگلیزی:-

1. Qin, Amy, and Audrey Carlsen. “How China is rewriting its own script.” The New York Times (2018).