دابەشكردنی بەرپرسیاریەتییە داراییەكان لە سیستەمی فیدڕاڵیدا؛ ئێراق بە نموونە

“پوختە”

توێژینەوەکە لە چوارچێوەیەکی تیۆریدا سیستەمی فیدراڵیدا چەمکی فیدراڵیزمی دارایی دەناسێنێت و باس لە  بنەماکانی فیدڕاڵیزمی دارایی دەکات، لە سیستەمە فیدراڵییەکان کە لە سەر ئاستی وڵاتانی جیاواز لە نمونەی وڵاتە پێشکەوتوو سەرکەوتووەکانی سیستەمی فیدراڵیزم، کە لە ئێستادا لە جیهاندا ٢٨ وڵاتی فیدراڵی هەیە کە دەکاتە ٤٠% ی ژمارەی دانیشتووانی جیهان بەهۆی ئەوەی کە سیستەمی فیدراڵی سیستەمێکی گشتگیر و فراوانە، دەتوانێت سەرجەم جیاوازیەکان کۆبکاتەوە هەروەها فیدراڵیزم تەنها یەکگرتنێکی سیاسی نیە، بەڵکو یەکگرتنێکی ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتووریشە نمونەی سەرکەوتووی فیدراڵیزم وەکو وڵاتی “ئەمەریکا، سویسرا، ئوستوراڵیا، نەمسا، هندستان، بەلجیکا، ئیسپانیا…هتد”، هەروەها مۆدێلە جیاوازەکانی فیدڕاڵیزمی دارایی دەناسێنین، کە پێکهاتووە لە ئاستە جیاوازەکانی پێکهێنەرەکانی سیستەمی فیدراڵی “حکومەتی ناوەندی، هەرێم یان ویلایەت، پارێزگاکان”، لەگەڵ ئەوەشدا مۆدێلی فیدراڵیزمی دارایی ئێراق باس دەکەین و دابەشکردنی بەرپرسیارێتیی داراییەکان لە ئێراق بەپێی دەستوور لێکدەدەینەوە و کە لە ئێستادا ناکۆکیە داراییەکان لە نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و ئێراقدا بۆتە هۆکاری ململانێ و ئاستەنگی گەورە لە جێبەجێکردن و پیادەکردنی سیستەمی فیدراڵی لە ئێراق کە زۆرترین ناکۆکی لەسەر داهاتە جیاوازەکان لە داهاتی باج و گومرگەکان، داهاتی سامانی سرووشتی نەوت و گاز، هەروەها مەسەلەی بودجە و موچەی فەرمانبەرانی هەرێم.

لێکۆڵینەوەکە ئاماژە بەوە دەکات کە سەرچاوەی سەرەکی ناکۆکییەکان ناڕوونی لە ماددە دەستوورییەکان، نەبوونی میکانیزمی دادپەروەرانە بۆ دابەشکردنی داهاتی نەوت و نانەوتی و، کێشەی گەندەڵی لە سیستەمی داراییدایە. هەروەها باس لە ئاڵەنگارییەکانی دارایی دەکات کە لەوانە دابەشکردنی داهاتی نەوت، قەیرانی بودجە و مووچەی فەرمانبەران، کەمی شەفافییەت و نەبوونی یاسایەکی یەکگرتوو بۆ بەڕێوەبردنی سەرچاوە سرووشتییەکان. توێژینەوەکە دەگاتە ئەو دەرئەنجامەی کە سیستەمی فیدڕاڵی ئێراق بەشێوەیەکی سرووشتی دروست نەبووە و هەژموونی دەرەکی کاریگەری لەسەر هەبووە. لاوازی دەوڵەت، نەبوونی شەفافییەت، کاریگەری هێزە دەرەکییەکان و بەردەوامی کێشە نەتەوەیی و تائیفییەکان ڕێگرن لەبەردەم جێبەجێکردنی سیستەمێکی کارای فیدڕاڵی لە ئێراقدا. هەروەها، سەرەڕای دەوڵەمەندی سرووشتی ئێراق، سیستەمەکە نەیتوانیوە دادپەروەری و یەکسانی لە دابەشکردنی داراییدا دابین بکات.

ووشە سەرەكییەكان:- “سیستەمی فیدڕاڵی، بەرپرسیارێتی دارایی، داهاتەکان، حكومەتی فیدراڵی ئێراق ، حکومەتی هەرێمی کوردستان”

“پێشەكی”

سیستەمی فیدڕاڵی لە سەدەی بیست و یەکدا لە زۆربەی وڵاتە پێشکەووتووەکانی جیهان پەیڕەو دەکرێت، کە ئاستێکی خۆشگوزەرانی و دادپەروەری و یەکسانی تێدا جێبەجێ کراوە بە ڕەچاوکردنی سیاسەتێکی دادپەروەر و یەکسان لە بواری دارایی دا، ئەم سیستەمە، کە لە وڵاتانی وەک ئەمریکا، سویسرا، ئوستورالیا، ئەڵمانیا و بەلجیکا سەرکەوتوو بووە، توانیویەتی چارەسەری فرەیی و جیاوازییەکان بکات و هاوکات ئاستی بژێوی کۆمەڵگا بەرز بکاتەوە، یەکێک لە هۆکارە گرنگەکانی دروستبوونی سیستەمی فیدراڵی بریتیە لە بەرژەوەندیە ئابووریەکان لە نێوان دەوڵەتی ناوەند و هەرێم و پارێزگاکان کە دەرفەتێکی زیاتر دەڕەخسێنێت بۆ گەشەسەندن وڕێکخستنی ئابووری و بابەتە داراییەکان، دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی ئێراق لە ساڵی ٢٠٠٣، گەلانی ئێراق بە هاوکاری نێودەوڵەتی توانیان سیستەمێکی نوێی حکومڕانی دابمەزرێنن. دەستووری ساڵی ٢٠٠٥ فیدڕاڵیزمی وەک چارەسەرێکی گونجاو بۆ کێشەکانی وڵات چەسپاند، لەوانە کێشەی نەتەوەیی، ئایینی، زمانەوانی و دارایی. ئەم هەنگاوە بە مەبەستی دۆزینەوەی هاوسەنگییەک لەنێوان پێکهاتە جیاوازەکانی کۆمەڵگای ئێراقی بوو. گۆڕانکاری لە سیستەمی سیاسی ئێراق لە مەرکەزییەتێکی تووندەوە بۆ سیستەمێکی فیدڕاڵی، دابەشکردنی دەسەڵات و بەرپرسیارێتییەکانی بەشێوەیەکی نامەرکەزی ڕێکخستووە. بەڵام تایبەتمەندی پێکهاتەی فیدڕاڵیزمی ئێراق جیاوازە، چونکە تەنها پێکهاتووە لە حکومەتی ناوەندی، یەک هەرێم “هەرێمی کوردستانی ئێراق” و، ١٩ پارێزگا. ئەم ڕێکخستنە نایەکسانە بووەتە سەرچاوەی ململانێی تووند لە نێوان حکومەتی ناوەندی و هەرێمی کوردستان، بەتایبەت سەبارەت بە بەڕێوەبردنی داهات و بەرپرسیارێتییە داراییەکان، سەرچاوە داراییەکانی ئێراق بەشێوەیەکی سەرەکی بریتین لە داهاتی نەوت، کانزاکان و، داهاتە نانەوتییەکان وەک باج و گومرگ. ئەم سەرچاوانە دەبنە هۆی دروستبوونی کێشەی جۆراوجۆر لە سیستەمی دارایی فیدڕاڵیدا، لەوانە چۆنیەتی دابەشکردنی داهات، بەڕێوەبردنی خەرجییەکان و، سەربەخۆیی دارایی هەرێمەکان.

کێشەی سەرەکی لە ئێراقی فیدڕاڵیدا لە ملمانێی نێوان دوو ئاراستەی سەرەکیدا دەردەکەوێت:- لە لایەکەوە، هەوڵی هەرێمی کوردستان بۆ بەدەستهێنانی سەربەخۆیی دارایی زیاتر و، لەلایەکی دیکەوە، هەوڵی حکومەتی ناوەندی بۆ بەهێزکردنی سیستەمێکی ناوەندی تووند. ئەم ملمانێیە ڕەنگدانەوەی بۆچوونە جیاوازەکانە سەبارەت بە چۆنیەتی جێبەجێکردنی بنەماکانی فیدڕاڵیزم لە ئێراقدا. دابەشکردنی دارایی و بەرپرسیارێتییە داراییەکان لە سیستەمێکی فیدڕاڵیدا گرنگییەکی تایبەتی هەیە لەبەر دوو هۆکاری سەرەکی:- یەکەم، توانادارکردنی حکومەتەکان بۆ ڕاپەڕاندنی ئەرکە یاسایی، جێبەجێکاری و دادوەرییەکانیان. دووەم، دابینکردنی میکانیزمی کاریگەر بۆ بەردەوامبوونی کارکردنی حکومەت لە ڕێکخستنی ئابووری و پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە گشتییەکان. بەرپرسیارێتی دارایی لە سیستەمێکی فیدڕاڵی سەرکەوتوودا پێویستی بە بودجەیەکی دروست، شەفافییەت لە دابەشکردنی داهات و، بەڕێوەبردنی کاریگەری خەرجییەکان هەیە. بەداخەوە، ئێراق دوای گواستنەوەی بۆ سیستەمی فیدڕاڵی لە ساڵی ٢٠٠٣، لە بەڕێوەبردنی ئەم ئەرکانەدا ڕووبەڕووی ئاستەنگی زۆر بووەتەوە. ناڕوونی و ئاڵۆزی لە لێکدانەوەی دەقە دەستووری و یاساییەکان، نەبوونی میکانیزمی کاریگەر بۆ هەماهەنگی نێوان ئاستە جیاوازەکانی حکومەت و، ململانێ سیاسییەکان، هەموو پرۆسەی بەڕێوەبردنی داراییان ئاڵۆزتر کردووە.

گرنگی توێژینەوەكە:- یەكێك لە ئاڵۆزترین پرسەكان لە سیستەمی فیدڕاڵیدا پرسی بەرپرسیارێتیە داراییەكانە لە نێوان پێكهێنەرەكانی سیستەمی فیدڕاڵی “دەوڵەتی فیدڕاڵی – هەرێمەكان – پارێزگاكان” كە ڕەنگە کاریگەری ڕاستەوخۆ و گرنگی هەبێت لەسەر پەیوەندیەکانی حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمەکان و پارێزگاکان، ئەم توێژینەوەیە گرنگی خۆی لەمانەی خوارەوە دەبینێتەوە لە سیستەمی فیدراڵی ئێراقدا:-

١-گرنگی ئام توێژینەوەیە لەوەدایە کە هەڵدەستێت بە دەستنیشانکردنی کێشە و ئالێنگاریەکان لە بەرپرسیارێتیە داراییەکان لە سیستەمی فیدراڵی ئێراق.

٢- نەبوونی ناڕوونی لە دەستوور و یاساکاندا کاریگەری نێگەتیڤی کردووەتە سەر  دابەشکردنی بەرپرسیاریەتە داراییەکان، کە دەبێتە هۆکاری ناسەقامگیری سیاسی و ناپاراستنی فرەیی و چارەسەرنەکردنی پرسەکانی کۆمەڵایەتی لە هەژاری و دواکەوتوویی.

٣- دروستبوونی گەشەسەندنی ئابووری و پێشکەوتنی وڵات لەزۆربەی بوارەکانی سیاسەتی گشتی.

٤- لێکۆڵینەوە لە چۆنێتی دابەشکردنی داهاتەکان و بەرپرسیاریەتییەکان لە پێناوی دابینکردنی ئاستی خزمەتگوزاری باش و دادپەروەری و یەکسانی لە نێوان هەرێم و حکومەتی ناوەند.

ئامانجی توێژینەوەكە:-

١- بۆ تێگەیشتن و ناساندنی چەمك و بنەما سەرەكییەكانی فیدڕالیزمی دارایی و مۆدێلە جیاوازەكانی دابەشكردنی بەرپرسیارێتییە داراییەكان، لێكۆڵینەوە لە كێشە و بەرپرسیارێتییە داراییەكان لە ئاستە جیاوازەكانی حكومەتی فیدڕاڵی.

٢- بۆ تێگەیشتن لە ئاڵنگارییەكان و دەرفەتەكان بە تایبەتی لە بواری ناهاوسەنگی دارایی لە چوارچێوەی یاسایی و ده‌ستووریدا لە سیستەمی فیدڕاڵی ئێراقدا، هاوسەنگ كردنی دارایی و ئابووری لە نێوان هەرێمە دەوڵەمەند و هەژارەكان.

٣- یەکێکیتر لە ئامانجی توێژینەوەکە تێگەیشتنە لە نانکۆکیە داراییەکان لە نێوان بەغداد و هەولێر لە سێکتەرەکانی “داهاتی نەوت و نانەوتی، کێشەی بودجە و موچەی فەرمانبەران و خاڵە گومرگیەکان و باج”.

٤- بۆ بەرچاو ڕوونی لە بەڕێوەچوونی پرۆسەی بەڕێوەبردنی سیاسەتی گشتی وڵات لە بواری داراییدا، پەرەپێدانی میكانیزمی شەفافییەت و لێپرسینەوە لە گەندەڵی دارایی، بەرچاو ڕوونیدان لە دروستكردنی مۆدێلێكی گونجاو كە تایبەتمەندیە “كۆمەڵایەتی، ئیتنیكی، تائیفی”یەكان لەبەرچاو بگرێت لە پێناو دابینكردنی خزمەتگوزاری و ئیدارەدانی حكومەتێكی فیدڕاڵی سەركەوتوو.

توێژینەوەکانی پێشتر:-

١- القەزایا العالیقة بین الحکومة الئتحادیة والاقلیم کوردستان، حول الدستوریة والقانونیة، لەلایەن توێژەر      “ م.م علی عباس عبید”، لە ساڵی “٢٠٢١”، مجلة العلوم السیاسیة.

٢- التنظیم الدستوری الفدرالیة المالیة فی الدستور جمهوریة العراق لعام ٢٠٠٥، بعث مقدم من قبل، لەلایەن توێژەر “م.معمد جبار تالب”، لە ساڵی “٢٠١٣”، مجلة رسالة الحقوق، السنة الخامیسة العدد الثالث ٢٠١٣.

٣- Analyzing the phenomenon of financial and administrative corruption in the Iraqi Economy، لەلایەن توێژەران “Arshed Abdul Ltif”، “Hussein breesam Habeeb”، لە ساڵی “2023, vol 10, no1”، International Academic Institute for science and technology.

كێشەی توێژینەوەكە:- سیستەمی فیدڕاڵی بۆ وڵاتی ئێراق ئەزمونێكی نوێیە، ناڕوونی زۆر هەیە لە ماددە و بڕگە ده‌ستوورییەكان و چۆنێـتی لێكدانەوەیان سەبارەت بە كێشە و بەرپرسیارێتییە داراییەكان لە نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی ناوەند، بە شێوەیەکی گشتی کێشەی توێژینەوەکە لەم پرسیارانەدا خۆی دەبینێتەوە:-

١- پرسیاری سەرەکی کێشەی توێژینەوەکە نەبوونی میكانیزمی دادپەروەرانە و كاریگەر بۆ دابەشكردنی داهات و بەرپرسیارێتیە داراییەكان لە دابەشكردنی داهاتی نەوت و نانەوتی، هەروەها هەستكردنی هەندێك لە پارێزگاكان بە پەراوێزخستن، نایەكسانی دارایی لە پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریەكان و لاوازی شەفافییەت و كێشەی گەندەڵی لە سیستەمی دارایی، ئەمەش بووەتە هۆكاری ناسەقامگیری سیاسی و لاوازی لە سیستەمی فیدڕاڵی لە ئێراق، ململانێ سیاسیە تووندەكان لە ئێراقدا بووەتە هۆكاری دروست نەبوونی هەماهەنگی لە بواری دامەزراوە داراییەكان بە تایبەت كێشەی مووچە و بودجەی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ناوەند.

٢- ناڕوونی لە دەقی دەستوور و یاساکان هەروەها جێبەجێ نەکردنیان بووەتە هۆکاری ئەوەی کە چۆن دابەشکردنی بەرپرسیارێتیە داراییەکان لە سیستەمی فیدراڵی ئێراقدا ناهاوسەنگی و تێکدانی هاوکاری و هەماهەنگی تێکدەدات؟

٣- بوونی ئه‌قڵییەتێکی زاڵی مەرکەزی کە باوەڕیان بە بنەماکانی سیستەمی فیدراڵی نیە لە دابەشکردنی بەرپرسیارێتیە داراییەکان وە ترسیان لە هەبوونی جیابوونەوەی هەرێم لە بەغداد.

گریمانەی توێژینەوە:- ئەم توێژینەوەیە لەسەر ئەم گریمانەیە ئەنجامدراوە:-

١- گریمانەی سەرەکی پەیڕەوكردنی سیاسەتی ئێستای حکومەتی ناوەند بە ئه‌قڵیەتی مەرکەزی تووند لە بواری سیاسی و ئیداری و سەربازی لە بەکارهێنانی دەسەڵاتەکانی بە شێوەیەکی تووند بۆ دابەشكردنی بەرپرسیارێتیە داراییەكان دەبێتە هۆی نەپاراستنی یەكگرتوویی نیشتمانی و سەرنەكەوتن و هەڵوەشاندنەوەی سیستەمی فیدڕاڵی لە ئێراق.

٢- گریمانەی لاوەکی لە بەرامبەردا پێشێلكردنی دەستوور و یاساكان ناڕوونی لە لێکدانەوەیان گرتنەبەری سیاسەتی جیاکاری و بەکارهێنانی دەسەڵاتی ماددی بۆ بەهێزکردنی گرووپێکی تائیفی باڵا لە دەسەڵات، کە دەبێتە هۆی نەبوونی شەفافییەت و دروستبوونی گەندەڵی و نادادپەروەری و دەرئەنجام  ململانێ ناوخۆییەکان زیاتر دەبن، کە لە ئێستادا هەوڵ و ئاڕاستەی دروستکردنی سیستەمێکیتری سیاسی و یاسایی دەدەن، کە ئەگەری دروستكردنی سیستەمێكی كۆنفیدڕاڵیە كە هەریەكە لە هەرێمی كوردستان و بە شێك لە پارێزگا سوننەكان داوای دەكەن.

ڕێبازی توێژینەوەكە:- ئەم توێژینەوەیە پشت دەبەستێت بە دەروازەی چۆنایەتی بە بەکار هێنانی كۆكردنەوەی داتاکان لە ڕێگای سەرچاوە زانستیە ئەکادیمییەکان لە هەریەکە لە کتێب، گۆڤار، نامەی ماستەر و دکتۆرا شیكردنەوە و لێکۆڵینەوەیان بە شێوەیەكی زانستی هەروەها سودمان لە ڕێبازی چاوپێکەوتن لەگەڵ سێ کەسایەتی پسپۆڕ لەو بوارەدا کردووە وەکو ئامرازێکی کۆکردنەوەی زانیاری لە دەروازەی چۆنایەتیدا. هەروەها کەڵک لە بەکارهێنانی  ڕێبازی وەسفی شیكاری وەرگیراوە، لە شیكردنەوەی چوارچێوەی تیۆری بۆ چەمكەكانی سیستەمی فیدراڵی و فیدرالیزمی دارایی، بۆ لێكۆڵینەوەی یاسایی و سیاسی بۆ تێگەیشتنی فراوان لە ئاڵنگاریەكان و دەرفەتەكان، هەروەها وەرگرتنی كەیسی ئێراق بۆ باشتر تێگەیشتن و ناساندنی دەرفەت و ئالێنگاریەکان لەبەڕێوەبردنی بەرپرسیارێتیە داراییەكان لە سیستەمی فیدڕاڵی لە ئێراقدا.

پێكهاتەی توێژینەوەكە:- ئەم توێژینەوەیە لە دووبەش پێك دێت و هەر بەشێك چەند تەوەرێك لەخۆی دەگرێت كە بریتین لە:-

بەشی یەكەم

تەوەری یەكەم:- چەمك و پێناسەی فیدڕالیزمی دارایی

تەوەری دووەم:- بنەماكانی فیدڕالیزمی دارایی

تەوەری سێیەم:- دابەشکردنی بەرپرسیارێتییە داراییەکان لە سیستمە فیدڕالیەكان

بەشی دووەم

تەوەری یەكەم:- مۆدێلەكانی دابەشكردنی بەرپرسیارێتیە داراییەكان.

تەوەری دووەم:- تایبەتمەندییەکانی مۆدێلی دابەشکردنی بەرپرسیارێتییە داراییەکان لە ئێراق بەپێی دەستوور.

تەوەری سێیەم:- ناكۆكییە داراییەكان لە ئێراقدا.

“بەشی یەكەم؛ چوارچێوەی تیۆری”

تەوەری یەكەم:- چەمك و پێناسەی فیدڕالیزمی دارایی.

بەرپرسیارێتی دابەشکردنی دارایی لە سیستەمی فیدراڵیدا ئاماژەیە بۆ تەرخانکردنی سیستماتیکی ئەرکە داراییەکان  وەک دروستكردنی داهات، بەڕێوەبردنی خەرجییەکان و چاودێری دارایی- لە نێوان ئاستە جیاوازەکانی حکومەت “فیدراڵی، ناوچەیی و ناوخۆیی”. ئەم دابەشکردنە بە مەبەستی دڵنیابوونە لەوەی کە هەر ئاستێکی حکومی بە شێوەیەکی کارا سەرچاوە داراییەکانی بەڕێوەدەبات و لێپرسینەوە لە سیاسەتە داراییەکانی دەکات، لە هەمان کاتدا بە هاوکاری لەگەڵ ئاستەکانی دیکە کاردەکات بۆ پاراستنی سەقامگیری ئابووری گشتی و پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری گشتی بە شێوەیەکی دادپەروەرانە.

بەشە سەرەکییەکان بریتین لە:-

• دروستكردنی داهات:- هەر ئاستێکی حکومەت دەسەڵاتی تایبەتی باجدانی پێدەدرێت. بۆ نموونە، حکومەتی فیدراڵی لەوانەیە بەرپرسیار بێت لە باجی نیشتمانی “بۆ نموونە، باجی داهات و کۆمپانیاکان”، لە کاتێکدا حکومەتە ناوچەییەکان یان ناوخۆییەکان دەتوانن باجی موڵک و ماڵی یان فرۆشتن بەڕێوەببەن.
• بەرپرسیارێتی خەرجییەکان:- ئەرکەکانی خەرجکردنی گشتی دابەشکراون بەجۆرێک کە هەر ئاستێک مامەڵە لەگەڵ خزمەتگوزارییەکان بکات کە بە باشترین شێوە لەگەڵ قەبارە و شارەزاییەکەیدا دەگونجێت. حکومەتە نیشتمانییەکان بە شێوەیەکی گشتی کاروباری بەرگری و دەرەوە دەگرێتەوە؛ حکومەتەکانی هەرێم سەرنجیان لەسەر گەشەپێدانی ئابووری و خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکانە؛ حکومەتە ناوخۆییەکان خزمەتگوزارییە ڕاستەوخۆکانی وەک پەروەردە، پاکوخاوێنی و، ژێرخانی بەڕێوەدەبەن.
• لێپرسینەوە و شەفافییەتی دارایی:- سنووری ڕوونی بودجە وردبینی بەردەوام و میکانیزمی ڕاپۆرتکردنی شەفاف زۆر گرنگن بۆ دڵنیابوون لەوەی کە هەر ئاستێکی حکومەت سەرچاوەکانی بە وریاییەوە بەکاردەهێنێت و لێپرسینەوە لەگەڵ پێکهاتەکانی دەکات.
• گواستنەوەی نێوان حکومەتەکان:- میکانیزمەکان دادەنرێن بۆ دووبارە دابەشکردنەوەی سەرچاوە داراییەکان لە ناوچە دەوڵەمەندەکانەوە بۆ ئەوانەی توانای داهاتیان کەمترە، بەمەش گەشەپێدانی هاوسەنگ مسۆگەر دەکرێت و جیاوازییە ناوچەییەکان کەمدەکرێتەوە.

بە گشتی، بنەمای بەرپرسیارێتی دابەشکردنی دارایی پشتگیری لە کارکردنی کارا وەڵامدەرەوە و دادپەروەرانەی سیستەمێکی فیدراڵی دەکات بە هاوتەریبکردنی دەسەڵاتی دارایی لەگەڵ توانای کارگێڕی و پێداویستییە ناوخۆییەکان “خريسان، ٢٠١٥”. ئەم دابەشکردنە بە ئامانجی دڵنیا بوون لەوەی کە سەرچاوە داراییەکان بە شێوەیەکی کارا و دادپەروەرانە بەکاردەهێنرێن، لە هەمان کاتدا بەدیهێنانی هاوسەنگی لە نێوان حوکمڕانی ناوەندی و بەهێزکردنی ناوخۆییدا ئەنجام دەدرێت. واتە هەر ئاستێکی حکومەت بەرپرسیارێتی دارایی تایبەت لە ئەستۆ دەگرێت کە لەگەڵ توانا و پێداویستییەکانی خۆیدا بگونجێت، ئەمەش شەفافییەت و لێپرسینەوە لە بەڕێوەبردنی داراییدا بەرز دەکاتەوە و بەشدارە لە گەشەپێدانی هاوسەنگ لەسەر ئاستی هەموو وڵات “السيد، 2017”.

تەوەری دووەم:- بنەماكانی فیدڕالیزمی دارایی.

لە سیستەمی فیدراڵیدا، بنەمای بەرپرسیارێتی دابەشکردنی دارایی بۆ ئەوە داڕێژراوە کە ئەرک و دەسەڵاتە داراییەکان بە ڕوونی لە نێوان ئاستە جیاوازەکانی حکومەتدا تەرخان دەکرێن لە نێوان حكومەتی فیدڕاڵی، هەرێمی و ناوخۆیی، لێپرسینەوە و پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریی دادپەروەرانە. ئەم بنەمایە جەخت لەوە دەکاتەوە کە:-

1. سەربەخۆیی و ڕوونی بەرپرسیارێتییە داراییەکان:- هەر ئاستێکی حکومەت دەبێت سەرچاوەی دارایی پێویستی هەبێت بۆ جێبەجێكردنی ئەركەكانی بەبێ هیچ گوشارێك، داهات و خەرجییە گشتیەکان دیاری دەکرێت، بۆ نموونەحکومەتی نیشتمانی بە شێوەیەکی گشتی سیاسەتی ئابووری گەورە، بەرگری نیشتمانی و کاروباری دەرەوە بەڕێوە دەبات، لە کاتێکدا حکومەتە ناوچەییەکان سەرنجیان لەسەر گەشەپێدانی ئابووری فراوانتر و خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکانە و حکومەتە ناوخۆییەکان بەرپرسیارن لە خزمەتگوزارییە گشتییە وەک پەروەردە، تەندروستی، ئاسایشی ناوخۆ، پاکوخاوێنی و ژێرخانی “Elazar, 1987”.

2. هەماهەنگی و هاوكاری:- ئەم بنەمایە ڕێگە بە حکومەتە ناوخۆییەکان دەدات کە سیاسەتەکان بەپێی پێداویستییەکانی کۆمەڵگا بگونجێنن لە هەمان کاتدا دڵنیابن لەوەی کە ئاستە باڵاکانی حکومەت پشتگیری و هەماهەنگی پێویست پێشکەش دەکەن. دابەشکردنێکی لەو جۆرە نەک هەر هاوكاری و بەڕێوەبردن بە باشی بەڕێوە دەچێت بەڵکو وەڵامدانەوە و داهێنان لە پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە گشتیەکاندا باشتر دەکات، پێویستە بنەمای تەواوكاری و هاوكاری بەبێ هیچ مەرجێكی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی بێت “واتس، ١٩٩٩”.

3. لێپرسینەوە و شەفافییەتی دارایی:- بۆ پاراستنی بەرپرسیارێتی دارایی، هەر ئاستێکی حکومەت دەبێت لە چوارچێوەی سنووردارکردنی بودجەی ڕوون و دیاریکراودا کاربکات و پابەند بێت بە ڕێوشوێنە تووندەکانی لێپرسینەوە. ڕاپۆرتی شەفاف و وردبینی بەردەوام یارمەتیدەرە بۆ دڵنیابوون لەوەی کە سەرچاوەکان بە شێوەیەکی کاریگەر بەکاردەهێنرێن، کەمترین بەفیڕۆدان و سنووردارکردنی گەندەڵی دەكرێت. “Elazar, 1987”.

4. گواستنەوە و یەکسانکردنی نێوان حکومەتەکان:- بە داننان بەوەی کە ناوچەکان ڕەنگە لە تواناکانی داهاتیاندا جیاواز بن، سیستەمی فیدراڵی زۆرجار میکانیزمەکانی گواستنەوەی نێوان حکومەتەکان لەخۆدەگرێت. ئەم گواستنەوەیانە زۆر گرنگن بۆ کەمکردنەوەی جیاوازییە ناوچەییەکان بە دووبارە تەرخانکردنەوەی سەرچاوەکان لە ناوچە دەوڵەمەندترەکانەوە بۆ ئەوانەی توانای دارایی کەمتریان هەیە، بەمەش گەشەپێدانی هاوسەنگی ناوچەیی و یەکسانی بەرەوپێش دەبات “واتس، ١٩٩٩”.

لەم پرسەدا ناهاوسەنگی ستونی لەنێو ئاستەكانی حكومەت دروست دەبێـت، هەروەها ناهاوسەنگی ئاسۆیی لە نێوان هەرێمەكان و پارێزگاكان دروست دەبێت، كە دیاردەیەكی باوە بەهۆی ژمارە و چڕی دانیشتوان، سنوری جوگرافی جیاوازیەكی گەورە لە نێوان سامان و داهاتەكان، ئەمەش وا دەكات كە ناهاوسەنگی ئاسۆیی و ستونی دروست ببێت لەسەر ئاستەكانی حكومەتی فیدڕاڵی ئەوەش حكومەتی فیدڕاڵی ناچار دەكات كە گواستنەوەی دارایی ئەنجام بدات بۆ كەمكردنەوەی جیاوازییەكان لە نێوان هەرێمەكان. ئەم سیاسەتە دەبێتە هۆی دروستكردی گرفت و ئاریشە چونكە زۆرجار گواستنەوەی مەرجداری دارایی دروست دەبێت، ئەمەش دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی دەسەڵاتی سەربەخۆیی دارایی هەرێمەكان. بە گشتی بنەمای بەرپرسیارێتی دابەشکردنی دارایی دڵنیای دەدات لەوەی دەسەڵاتە داراییەکان بە شێوەیەک دابەش دەکرێن کە پشتگیری لە هەردوو سەربەخۆیی ناوخۆیی و یەکگرتوویی نیشتمانی بکات. بە ڕوونی دیاریکردنی بەرپرسیارێتیەکان و دامەزراندنی چوارچێوەی لێپرسینەوە. سیستەمی فیدراڵی دەتوانێت پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری گشتی باشتر و باشترکردنی سەقامگیری ئابووری بەدەستبهێنێت “د. خریسان باسم 2010”.

تەوەری سێیەم:- دابەشکردنی بەرپرسیارێتییە داراییەکان لە سیستمە فیدڕالیەكان.

دابەشکردنی بەرپرسیارێتییە داراییەکان لە چوارچێوە و ئاستە جیاوازەکانی حكومەتی فیدڕاڵیدا کە بە شێوەیەکی گشتی ئاستی حکومەتی فیدڕاڵی ویلایەتەکان، پارێزگاکان، کانتۆنەکان، حکومەتی ناوخۆیی”شارەوانییەکان” بەپێی پێویستی و بنەمای دادپەروەری و دابەشكردنە داراییەكان ڕێكدەخرێن، ئەمانە ئەرکی کۆکردنەوەی داهات و خەرجییەکان ڕێک دەخەن و بەڕێوەی دەبەن بە شێوەی جیاواز، مەبەستی سەرەکییان پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری گشتی و سەقامگیری  و بەڕێوەبردنی کارگێڕی و داراییە لە سیستەمی فیدڕاڵیدا.  کێشەی بارگرانی و کێشەی وابەستەی سەرهەڵدەدات لە نێوان حکومەتی ناوەندی و هەرێمەکان، حکومەتی ناوەندی ئەرکی پارێزگاری نیشتیمانی و ئاسایشی گشتی لەسەرە کە بودجەیەکی گەورەی دەوێت بۆ نموونە لە ئەمریکا سێ شێواز هەیە:- “مەرکەز، هاوبەش، هەرێمەكان” “عزیز فوزییە 2010”. سەربەخۆی دارایی لە بنەما سەرەکییەکانی سیستەمی فیدڕاڵییە، هەرێمەکان خاوەنی بودجەی خۆیان بن کە لە باجە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆکان دەستیان دەکەوێت لە داهاتەکانی موڵک و ماڵە گشتییەکان، کرێی خزمەتگوزاریی، مامەڵەی بازرگانی و بانکەکان لە سنوری هەرێمدا. هەرێمەکان مافی خۆیانە بودجەی تایبەت بە خۆیان هەبێت کە لە داڕشتنی یاساکانی ئەنجوومەنە یاساییەکان ڕەزامەندی وەربگرن ئەمە سەرەڕای ئەوەی بەخشینی دەسەڵاتی باجەکان و زیادکردن و لادانیان لە ناو هەرێم، هەروەها دامەزراندنی بانکەکان بۆ قازانجی دارایی و مافی هەرێمە لە داهاتی پڕۆژە پیشەسازی، بازرگانی، کشتوکاڵی، ئاژەڵییەکان کە دەبێت داهات بۆ خەزێنەی هەرێم پێک بهێندرێت.

یەکێک لە گرنگترین مەرجەکانی سەربەخۆیی دارایی هەرێمەکان مافی بەستنی ڕێکەوتننامەی بازرگانی لەگەڵ لایەنە بیانییەکان هەیە بە مەرجی ئاگادارکردنەوەی لایەنە ئیتیحادییەکان، دابەشکردنی داهاتە داراییەکان لە حکومەتی ئیتیحادی دەبێت ڕەچاوی ڕووبەر و ژمارەی دانیشتوانی هەرێمەکان بکرێت، بە شێوەیەکی گشتی بودجەی هەرێمی فیدراڵی لەمانە پێکدێت:-  باجی خانووبەرە، باجی داهات، زەوی کشتووکاڵی، تۆماری خانووبەرە، داهاتی شارەوانییەکان، داهاتی بانکی بازرگانی، داهاتی پڕۆژە پیشەسازی و کشتووکاڵیەکان، سامانی سرووشتی “د. مولود محمد ٢٠٠٦”. لە هەمان کاتدا هاوبەشی و پاراستنی هاوسەنگی و یەکگرتووی لە نێوان حکومەتی فیدڕاڵ و حکومەتی کانتۆنەکان و هەرێمەکان، هەروەها لێپرسینەوە و چاودێری کردنی ئەو بوارە داراییانە بۆ پاراستنی سەقامگیری لە هەموو سێکتەرەکاندا. سێ جۆری جیاواز لە داهات هەیە:-

1- داهاتی سەرەکی:- بەدەستهێنانی داهات، کۆ کردنەوەی داهات بە گشتی حکومەتی ناوەند دەسەڵاتی بەسەر ئەو باجانەدا هەیە کە کاریگەری تەواوی هەیە لەسەر وڵات وەکو باجی داهات، باجی کۆمپانیا گەورەکان، باجی گومرکی کەواتە بەرپرسیارێتی حکومەتی ناوەندە ئەم باج و گومرکانە لە دەستی خۆیان بێت کە لە بوارەکانی بەرگری و سیاسەتی دەرەوە، بەرنامەکانی پێشکەوتنی خزمەتگوزاری گشتی و کۆمەڵایەتی خەرجی دەکات.

2- داهاتی لاوەکی:- مەبەستی سەرەکی ئەوەیە کە حکومەتی ویلایەتەکان، پارێزگاکان دەسەڵاتیان پێ دەدرێت باج و دەرامەت لە ناوخۆیی خۆیان بەدەست بهێنن وەکو باجی موڵک و ماڵ، داهاتی ناوخۆیی لە بوارە جیاوازەکان دوبارە خەرجکردنەوەی لە خزمەتگوزاریە گشتییەکان لە بوارەکانی پەروەردە، تەندروستی هتد…

3- داهاتی هاوبەش:- باجی هاوبەش:- هەندێک باج و ڕسومات لە لایەن هەردوو حکومەتی فیدڕاڵی و کانتۆن و پارێزگاکان کۆبکرێتەوە کە بە هاوبەشی بۆ نموونە/ باجی زیادکراو”م. حسین صبحی –  م.حسن زینب، 2018”

“بەشی دووەم”

تەوەری یەكەم:- مۆدێلەكانی دابەشكردنی بەرپرسیارێتیە داراییەكان.

بەپێی توێژینەوەکانی “د. خریسان، 2015، م. عزیز فوزیە،2010”

1- مۆدێلی ناوەندی “المركزي”:- تایبەتمەندی ئەم شێوازە داهاتەكان و بەرپرسیارێتییەكان لە دەسەڵاتی سەرەکی حکومەتی فیدراڵیدایە، بەم جۆرە مۆدیلە دەڵێن شێوازی هەرەمی كە حكومەتی فیدراڵی لەسەرەوەی هەرەمەكەدایە و داهاتی زۆربەی سەرچاوەکان لە لایەن حکومەتی فیدراڵییەوە کۆدەکرێتەوە و دابەش دەکرێت نموونە:- “ئوسترالیا – هیندستان – مەغریب”.

2- مۆدێلی ناناوەندی “اللامركزي”:- تایبەتمەندی ئەم شێوازە لە سیستەمی فیدڕاڵیدا، هەرێمەکان – ویلایەتەکان – پارێزگاكان خاوەن سەربەخۆیی دارایی زیاترن لە بواری كۆكردنەوەی بەشێكی زۆری داهاتەكانی خۆیان، دانانی سیاسەتی باج و خەرجیەكان كە حكومەتی فیدڕاڵی ناوەند  ڕۆڵێكی زۆر سنوردار و كەمی هەیە، بەم جۆرە مۆدێلە دەوترێت شێوازی دابەشكردنی تەواو واتە هەر ئاستێكی حكومەت سەربەخۆیی و دەسەڵاتی تەواوی هەیە لە داهات و خەرجیەكان، كە كەمترین بەریەككەوتن و تێكەڵاوی بوونی هەیە نموونەی وڵاتەكانی سیستەمی فیدڕاڵی پێشووی ئەمەریكا – سویسرا لە سەرەتای دامەزراندنیان، هەروەها سویسرا باترین نموونەیە بۆ پەیڕەو كردنی ئەم شێوازە.

3- مۆدێلی هاوبەش “المختلط”:- تایبەتمەندی ئەم شێوازە تێکەڵکردنی هەردوو مۆدێلی پێشووە، لەم شێوازەدا سندوقی هاوبەش بۆ داهاتە گشتییەكان دروست دەكرێت، دواتر بە میكانیزمێكی یەكسان و داد پەروەر دابەشدەكرێتەوە، هەندێک بەرپرسیارێتی دارایی بە شێوەی ناوەندی بەڕێوەدەبرێن، هەندێکی دیکە بە ناناوەندی، چەند سەرچاوەیەکی دارایی بە هاوبەشی لە نێوان حکومەتی فیدراڵی و هەرێمەکان دابەش دەکرێن، هەوڵ دەدرێت هاوسەنگی لە نێوان یەکگرتوویی دارایی و سەربەخۆیی هەرێمەکان دابین بکرێت نموونە:- “ئەڵمانیا – کەنەدا – بەرازیل – نێجیریا”.

4- مۆدێلی دابەشكردنی جوگرافی:- لە جۆرە مۆدێلەدا دابەشكردنی داهات و سەرچاوەكان بەپێی شوێنی جوگرافی دەبێت كە هەرێمەكان مافی تایبەتیان هەیە لەسەر سەرچاوە سرووشتی و داهاتەكانیان، حكومەتی فیدڕاڵی ڕێژەیەكی كەم و دیاری كراو لە هەرێمەكان وەردەگرێت بە مەبەستی هاوسەنگكردنی ئەو ناوچانەی سەرچاوەی دارایی كەمیان هەیە، دەتوانین ئەم مۆدێلە بە چوونیەك ببینین لەگەڵ سیستەمی مۆدێلی هاوبەش نموونە:- “سیستەمی فیدڕاڵی كەنەدا لەسەر ئاستی جیهان، سیستەمی فیدڕاڵی ئێراق ئەم شێوازە پەیڕەو دەكەن بەپێی دەستوور.

هەر یەک لەم مۆدێلانە خاڵی بەهێز و لاوازی خۆی هەیە و هەڵبژاردنی مۆدێلی گونجاو بۆ هەر وڵاتێک پەیوەندی بە مێژووی سیاسی، پێکهاتەی کۆمەڵایەتی، ڕۆشنبیری، گەشەی ئابووری و تێگەیشتنێكی قووڵ و پەیوەندی نێوان پێکهاتە جیاوازەکانی ئەو وڵاتەوە هەیە.

تەوەری دووەم:- تایبەتمەندییەکانی مۆدێلی دابەشکردنی بەرپرسیارێتییە داراییەکان لە ئێراق بەپێی دەستوور.

بەپێی چاوپێکەوتنی “د. سەباع سوبحی ٢٠٢٥” ناکۆکیەکانی نێوان هەرێم و بەغداد جیاواز و زۆرن دەربارە ناکۆکییە داراییەکان کێشەکان لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە ساڵی ٢٠٢٤ بەهۆکاری زاڵبوونی کوتلەی شیعە لە ئەنجومەنی وەزیران بە سەرۆکایەتی “نوری مالیکی” هەڵسان بە بڕینی بودجە و هاوکاریە داراییەکانی هەرێم ئەمە سەرەڕای هاتنی گەورەترین گرووپی تیرۆرستی جیهانی داعش کە حکومەتی ئێراقی هیچ جۆرە هاوکاریەکی دارای و سەربازی نەکرد لە کاتی هاتنی ژمارەیەکی زۆری ئاوارە بۆ هەرێمی کوردستان ئەمەش بەرگرانیەکەی زیاتر کرد. کێشەی دواتر لەوەوە سەری هەڵدا سەبارەت بە کێشەی ناردنی نەوتی هەرێم کە حکومەتی ئێراق ساڵی ٢٠١٧ شکاتی لە نێودەوڵەتی لە پاریس کردبوو کە دواتر بووە هۆی ڕاگرتنی ناردنی نەوتی هەرێم ئەمەش بارگرانیەکی گەورەی خستە سەر شانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە بەڕێوەبردنی سیاسەتی گشتی و دابین کردنی موچەی فەرمانبەران و پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریەکان کە ئەمەش کارتێکی سیاسی حکومەتی ناوەند بوو بۆ ڕاگرتن و دژایەتی کردن و پێشکەوتنی دەسەڵاتەکانی حکومەتی هەرێم کە ترسی لە سەربەخۆ بوونی هەرێم هەبوو بە تایبەتی لە دوای ئەنجامدانی ڕێفراندۆمی سەربەخۆیی هەرێمی کوردستان، سەبارەت بە ناڕوونی جێبەجێ نەکردنی یاساکان لە دەستووری فیدراڵی ئێراق کە ماددەکانی ١٠٧ و ١٠٦ و ١١١ کە پێشێلکاریەکی دەستووری ئاشکرا کراوە بەرامبەر بە هەرێم، کە ڕۆڵی مەحکەمەی ئیتیحادی سلبی بووە لە وەستاندنی دابینکردنی هاوکارییە داراییەکان بۆ هەرێم و ڕاگرتنی بودجەی هەرێم، ئەمە سەرەڕای ئەوەی هەستا بە پوچەڵکردنەوەی یاسای نەوت و غازی هەرێمی کوردستان لە کاتێکدا ڕێگا بە هەرێم دراوە بە پێی دەستوور دەسەڵاتی بەکار هێنانی سامانە سرووشتییەکانی خۆی هەبێت بە ڕەزامەندی حکومەتی ناوەند، کێشەیەکیتری حکومەتی ناوەند بۆ هەرێم مەسەلەی پشکی بودجەی هەرێمە لە حکومەتی ناوەند کە لە سەرەتای دامەزراندنی حکومەتی فیدراڵیەوە ساڵ بە ساڵ بڕەکە کەم دەکەنەوە لە ئێستادا “٦٧،١٢”ە.

گرنگترین خاڵی ناکۆکی لە ئێستادا بابەتی قەرزی کۆمپانیا نەوتیەکانی هەرێمە کە مشتومڕ و ململانێیەکی زۆری لەسەرە کە لە هەمواری تازەی یاسای نەوت و گاز کە تێچووی دەرهێنان و گواستنەوەی بە “١٦$” خەمڵێندراوە بەڵام هەرێم هیچ متمانە و گرنتیەکی نیە لەبەر ئەوەی جێبەجێکردنی ئەو بڕگەیە دراوە بە دەستەیەکی ڕاوێژکاری کە سەردانی کێڵگە نەوتیەکانی کوردستان بکەن و دواتر بڕیاری کۆتای بدەن، سەرەڕای ئەوەی ناچارکردنی هەرێم بە تەسلیمکردن و ناردنی ٤٠٠ هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا کە دواتر گەرەنتی ئەوە نیە داهاتەکەی هاوبەش بکەن بە شێوەیەکی دادپەروەرانە لەگەڵ هەرێم، سەبارەت بە ڕێکخستنی باج و گومرگەکان هەرێم ناچارکراوە کە ٥٠%ی داهاتی ناوخۆ بگەڕێنێتەوە بۆ حکومەتی ناوەند لەکاتێکدا حکومەتی ناوەند سەدان پێشێلکاری کردووە لە دابەشکردنی هاوکارییە داراییەکان لەگەڵ حکومەتی هەرێمدا بۆ نمونە بابەتی بودجەی تەرخانکراو بۆ بەرگری و ئاسایشی دەوڵەتی فیدراڵی کە هەرێم بێبەشە بەتایبەتی هێزەکانی پێشمەرگە، کە لە داهاتوودا حکومەتی ناوەند بە سودبینین لە ماددەی ١٢١ی ده‌ستوور سەبارەت بە پێکهێنانی هێزە ئەمنی و ئاسایشیەکان باس لەوە کراوە کە پێویستە پێشمەرگە بخرێتە سەر سوپای وەزارەتی دیفاع، کە ئەمەش دوبارە بچوککردنەوەی هەرێمە و کۆنترۆڵ کردنێتی لە ڕووی دەسەڵاتە سەربازیەکان.

سەبارەت بە ناوخۆی هەرێمی کوردستان گەورەترین کێشە ئەوەیە کە پەرلەمانی کوردستان نەیتوانیوە بودجەی خۆی هەبێت کە تەرخانی بکات بۆ بوارەکانی سەرجەم وەزارەتەکانو پلانی دارایی نیە وە نا شەفافی و گەندەڵی هەیە لە کۆکردنەوەی داهاتەکان و دابەشکردنی داهاتەکان و ئەمەش بووەتە خاڵێکی بەهێز بە دەست حکومەتی فیدراڵیەوە و هەرێم دەچەوسێنێتەوە. چاوپێکەوتنی “شاوەیس بڵند ساڵی ٢٠٢٥”، سەبارەت بە مەحکەمەی ئیتیحادی دەڵێت کە مەحکەمەیەکی نایاساییە بە پێی ماددە ده‌ستووریەکانی ٥٢، ٥٩، ٩٢، ٩٤ بە پێی ده‌ستووری هەمیشەیی ئێراق دەبێت مەحکەمەی ئیتیحادی دروست بکرێت بە دەنگی ٢/٣ی ئەندامانی پەرلەمانی ئێراق و لەگەڵ ژمارەیەک دادوەر و فوقەهای شەریعەی ئیسلامی و فوقەهای یاسایی، بەڵام ئەوەی جێگای نیگەرانیە ساڵی ٢٠٢١ مەحکەمەی ئیتیحادی دامەزرا کە ئەمەش پێچەوانەی بڕگەکانی ده‌ستوور دامەزرا، بەڵام ئەوەی جێی سەرنجە فراکسیۆنە کوردستانیەکان ڕەزامەندبوون و هیچ گرفتێکی وایان نەبوو تەنانەت کەمترین تێبینی و لاری نەبوونیان هەبووە لەسەر یاساکان کە ئەو کاتە نوێنەرەکانی کورد لە لیژنەی یاسایی پێکهاتبوون لە “د. بەشیر حداد، ڕێبوار تەها، بەهار محمود، ئەڵماس فازیل، سەلیم هەمزە”، کەواتە لە ئێستادا کورد خۆی هۆکار بووە بۆ ئەوەی ئەو مەحکەمەی ئیتیحادیە ببێت بە چەکێک دژی هەرێمی کوردستان لە زۆربەی بوارەکاندا بەکار بهێندرێت، خاڵێکیتری گرنگتر گرفتی ماددەی ١٤٠ی ناوچە جێناکۆکەکانە بە پێی ده‌ستوور کە لە ماددەی ٥٨ی ده‌ستووردا فەترەیەکی زەمەنی دیاری کرد کە ساڵی “٢٠٠٧” بوو بۆ یەکلای کردنەوەی کێشەی ئەو ناوچانە بەڵام ئێستا لە ساڵی ٢٠٢٥داین و هێشتا چارەسەر نەکراوە، کەواتە لێرەدا ڕووبەڕووی گەورەترین نا دادپەروەری یاسایی و سیاسی و گۆڕینی دیموگرافی ئەو ناوچانە دەبینەوە ئەمە سەرەڕای بردنی سەروەت و سامانی ناوچە جێناکۆکەکان کە زۆرترین سەرچاوەی سرووشتی نەوت و کانزای تێدایە.

بە بڕوای “حاکم بڵند” کە پسپۆڕێکی یاسایی گەورەیە بە پێی یاسای ١١٢ بڕگەی یەک دەبێت یاسای نەوت و گاز لە حکومەتی فیدراڵی دەربچێت، بەڵام تا ئێستا دروست نەکراوە، ئەم یاسایە چەند گرنگە ئەوەندەش مەترسی هەیە لەسەر هەرێم، لەبەر پەیڕەوکردنی سیستەمی زۆرینە و کەمینە لە تێپەڕاندنی یاساکە لە پەرلەمانی حکومەتی فیدراڵیدا، یەکێکیتر لە کێشەکان کە دەگەڕێتەوە بۆ ڕٶڵی نەرێنی حزبە سیاسیەکان لە ناردنی نوێنەری بێئەزمون و لاواز لە ڕووی پسپۆڕی یاسای و ده‌ستووری کە ئەمەش دەرئەنجامەکەی وا دەکات حکومەتی فیدراڵی زیاتر زاڵببێت لە ڕووە ئیداری و سیاسی و یاسایی و داراییەکانەوە. سەرچاوەی سەرەکی داهاتی ئێراق لە هەناردەکردنی نەوتەوە دێت کە هەم لە لایەن حکومەتی فیدراڵییەوە و هەم لەلایەن هەرێمی کوردستانەوە کۆنترۆڵ دەکرێت، لەگەڵ ئەوەشدا حکومەتی ناوەند و حکومەتی هەرێم سیستەمی باجی تایبەت بە خۆیان هەیە، ئەمەش دابەشکردنی داهات ئاڵۆزتر دەکات. حکومەتی فیدراڵی بە شێوەیەکی گشتی بەرپرسە لە ژێرخانی نیشتمانی، بەرگری و مووچەی کەرتی گشتی بۆ ئەو کارمەندانەی کە لەسەر ئاستی نیشتمانی کار دەکەن، لە کاتێکدا حکوومەتی هەرێم و پارێزگاکان بەرپرسن لە بەڕێوەبردنی خزمەتگوزارییە ناوخۆییەکانی وەک پەروەردە، چاودێری تەندروستی و خزمەتگوزارییە گشتییەکانی تر. لە چوارچێوەی سیستەمی فیدراڵی ئێراقدا، دابەشکردنی بەرپرسیارێتییە داراییەکان لە نێوان حکومەتی ناوەند و حکومەتی هەرێم “وەک حکومەتی هەرێمی کوردستان” بابەتێکی ئاڵۆزە هەرچەندە دەستووری ئێراق بناغەی فیدرالیزم دابین دەکات “Al Jazeera 2023”..

دابەشكردنی بەرپرسیارێتیە داراییەكان لە ئێراق بەپێی ده‌ستووری ئێراق “٢٠٠٥” مۆدێلێكی دوانەیی “دوالیزمی” هەیە كە تێیدا لە هەندێك ماددەدا جەخت لەسەر یەكگرتوویی و ناوەندێتی دارایی دەكاتەوە، هەندێك ماددەش جەخت لەسەر مافی هەرێمەكان دەكاتەوە ئەوەش بووەتە هۆی دروست بوونی جیاوازی و ناكۆكی بەردەوام كە تێكەڵاوی بەرپرسیارێتی دروستكردووە، ئەو ماددانەی كە پەیوەستن بە لایەنی داراییەوە بریتین لە:-

• ماددەی ١١١ ی دەستوور دەڵێت نەوت و گاز موڵکی هەموو گەلی ئێراقە لە هەموو ناوچەکاندا
• ماددەی ١١٢ رێژەی تایبەت بۆ ئەو هەرێمانە دیاری دەکات کە لە سەردەمی رژێمی پێشوودا زەرەریان بەرکەوتووە.
• ماددەی ١١٤ دەسەڵاتی هاوبەشی بەڕێوەبردنی گومرگ.
• ماددەی ١٢١ دەسەڵاتی دارایی دەدات بە هەرێمەکان بۆ دامەزراندنی ئیدارەی خۆیان و دابینکردنی پێداویستییەکانیان.

“بەشی سێیەم”

تەوەری یەکەم:- ناكۆكییە داراییەكان لە ئێراقدا.

سرووشتی ململانێ و ناکۆکییەکان لە دەوڵەتە فیدڕاڵییەکاندا لەوەدا سەرچاوە دەگرن کە حکومەتی ناوەند دەسەڵاتی زۆری هەیە بەسەر داهاتەکاندا چ لە ڕووی کۆکردنەوەی باج و داهات، خەرجییەکان کە بەوەش حکومەتە لۆکەڵییەکان ناتوانن پێویستی ناوچەکان یان هەرێمەکان دابین بکەن بەمەش ناکۆکی نێوان هەرێم و ناوەند تووند دەبێت لەسەر پرسە داراییەکان وەکو کێشەی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی ئێراقی فیدڕاڵ “د. ڕەسوڵ عابد، قادر ڕێژنە، ٢٠٢٢”. لە ئێراق ناڕوونی هەیە لە سیاسەتی دارایی لە شێوازی تەقلیدی بۆ شێوازی نوێی فیدراڵی بە تایبەتی بابەتی بودجە سەرچاوەی داهاتی نەوتی و نانەوتی، داهات و خەرجیەکان بە تایبەتی لە هەریەک لەو یەکە کارگێڕیانەی کە دەوڵەتی فیدراڵ پێکدەهێنن، هەروەها پلەی سەربەخۆی دارایی بۆ حکومەتە خۆجێییەکان “پارێزگا یان هەرێم” یان دەست تێوەردانەكان. کێشە داراییەکان لەوەوە دەستپێدەکات كە کۆنتڕۆڵی حکومەتی ناوەندی لە سەپاندنی باج بەسەر هەرێمەکاندا لە زیادبووندایە و هەرێمەکانیش زیاتر لەوەی بۆیان تەرخان کراوە خەرج دەکەن ئەمەش کورتهێنان دروست دەکات لە بودجەدا و ناهاوسەنگی و کێشەی دارایی دروست دەکات. لە مێژوودا، ناکۆکی لەسەر دابەشکردنی داهاتی نەوت لە نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان بابەتێکی گرنگ بووە. حکومەتی هەرێمی کوردستان هەوڵی کۆنتڕۆڵی زیاتری داهاتی نەوتی هەرێمی کوردستانی داوە، لە کاتێکدا حکومەتی فیدراڵی سوورە لەسەر چاودێری كردن و هەبوونی دەسەڵاتێكی مەركەزی بەهێز لەسەر كەرتی ووزە.

ناکۆکی لەسەر بودجە زۆرجار بووەتە هۆی دواکەوتن یان کورتهێنانی پارەدان بە حکوومەتە هەرێمییەکان، بەتایبەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە هەندێکجار نەیتوانیوە مووچەی کەرتی گشتی بدات یان خزمەتگوزاری پێویست دابین بکات، بەتایبەتی لە دوای ساڵی “2014” حكومەتی ناوەند هەموو هاوكارییە دارایی و بودجەی هەرێمی كوردستانی بڕیوە، ململانێكان سەربازی و سیاسیەكان گەیشتنە ڕادەی گرژی سەربازی ئەمە سەرەڕای دروستبوونی گرووپی تیرۆرستی دەوڵەتی ئیسلامی لە ئێراق و شام “داعش” كە دەستیگرت بەسەر توانا داراییەكان و وڵاتی وێران كرد كە كاریگەرییەكی گەورەی كردە سەر كێشە داراییەكان كە خۆی بینییەوە لە دەستگرتن بەسەر زۆربەی بیرە نەوتەكانی باكوری ئێراق، ئەمەش بووەهۆی دروست بوونی قەیرانی دارایی، تێچوویەكی زۆری دارایی بۆ كەرتی سەربازی بۆ ڕووبەڕوو بوونەوەی “داعش”، سەرەڕای ئاوارە بوونی ژمارەیەكی زۆر لە دانیشتوانی ناوچەكە كە بارگرانییەكی زۆری دروستكرد لە ڕووی تەرخانكردنی خەرجیەكی زۆر لەسەر حكومەتی فیدڕاڵی “Rodgers Winthrop,2024”.

تەوەری دووەم:- ئاستەنگەکانی داراییەکان لە سیستەمی فیدرالی ئێراق.

سیستەمی فیدرالی ئێراق کە لە دوای ساڵی ٢٠٠٣ دامەزراوە، کۆمەڵێک ئاستەنگی دارایی گرنگی هەیە کە کاریگەری لەسەر پەیوەندی نێوان حکومەتی ناوەندی و حکومەتە هەرێمییەکان هەیە، بەتایبەت لەگەڵ هەرێمی کوردستان. ئەم توێژینەوەیە گرنگترین ئەو ئاستەنگانە دەخاتە ڕوو.

1.  دابەشکردنی داهاتی نەوت:- دابەشکردنی داهاتی نەوت یەکێکە لە گەورەترین کێشەکانی سیستەمی فیدرالی ئێراق. بەپێی ماددەی ١١٢ی دەستووری ئێراق، دەبێت داهاتی نەوت بەشێوەیەکی دادپەروەرانە دابەش بکرێت “دەستووری ئێراق، ٢٠٠٥”. بەڵام لەڕاستیدا، ناکۆکییەکی بەردەوام لەسەر ڕێژەی ئەو داهاتە هەیە کە بۆ هەرێمی کوردستان دەڕوات. کەین “٢٠١٨” ئاماژە بەوە دەکات کە “کێشەی داهاتی نەوت هۆکاری سەرەکی ئاڵۆزییەکانی نێوان بەغدا و هەولێرە، “میریام یونگ، ٢٠٢٢”.

2. بودجەی هەرێمەکان:- ناڕوونی لە دابەشکردنی بودجەی فیدرالی و میکانیزمی دیاریکردنی پشکی هەر هەرێمێک کێشەیەکی دیکەی گرنگە. سیستەمی دابەشکردنی بودجە لە ئێراق بەشێوەیەکی سەرەکی لەسەر بنەمای ژمارەی دانیشتوان و پێداویستییەکانی پارێزگاکان دیاری دەکرێت، بەڵام مەرجەکانی جێبەجێکردنی زۆر جار ناڕوونن” “بانكی نێودەوڵەتی، ٢٠٢١”.

3. قەیرانی بودجە و مووچەی فەرمانبەران:- ئێراق ڕووبەڕووی کورتهێنانی بودجە دەبێتەوە کە بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت، گەندەڵی و ناسەقامگیریی سیاسییەوە خراپتر بووە، بەپێی توێژینەوەکانی سەنتەری لێکۆڵینەوەی ستراتیجی کوردستان “٢٠٢٣”، “کاتێک ناکۆکی سیاسی لە نێوان بەغدا و هەولێر هەبێت، زۆر جار بودجەی هەرێمی کوردستان دەبێتە قوربانی ئەو ناکۆکیانە و یان ڕەتدەکرێتەوە یان دوادەکەوێت”، ئەم دۆخە چەندین جار لە مێژووی ئێراقی دوای ٢٠٠٣دا دووبارە بووەتەوە،هەروەها حکومەتی ناوەندی بەشێکی گەورە لە داهاتی وڵات بۆ مووچەی کەرتی گشتی تەرخان دەکات، بەڵام ناکۆکی لەسەر پشکی هەرێمی کوردستان و حکومەتە خۆجێیەکان بەردەوامە. “ئەحمەد و محەمەد،٢٠١٩”.

4. گەندەڵی و شەفافییەت:- ڕێکخراوی شەفافییەتی نێودەوڵەتی “٢٠٢٢” ئێراق وەک یەکێک لە وڵاتە هەرە گەندەڵەکانی جیهان پۆلێن دەکات. ئەم ڕێکخراوە دەڵێت:- “کەمی شەفافییەت لە شێوازی خەرجکردنی پارە لە سیستەمی فیدرالی ئێراق و لاوازی چاودێریکردنی دارایی کێشەیەکی گەورەیە کە بەردەوام هۆکارێکی سەرەکییە بۆ ناکۆکیەکانی نێوان ناوەند و هەرێمەکان.

5. یاسای نەوت و گاز:- حکومەتی ناوەند و حکومەتی هەرێم “بەتایبەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان” ماوەیەکی زۆرە ناکۆکن لەسەر بەڕێوەبردن و دابەشکردنی داهاتی نەوت، ئەمەش بووە هۆی گرژی دارای، نەبوونی یاسایەکی یەکگرتوو بۆ بەڕێوەبردنی سەرچاوە سرووشتییەکان، بەتایبەت نەوت و گاز، گرفتی زۆری لە سیستەمی فیدرالی ئێراق دروستکردووە، هەوڵەکان بۆ پەسەندکردنی یاسایەکی یەکگرتووی نەوت و گاز چەندین جار شکستی هێناوە بەهۆی ناکۆکی نێوان گرووپە سیاسییەکان “صبحی سەباح، ٢٠٢١”.

“دەرئەنجام”

١- سیستەمی فیدڕاڵی وەك مۆدێلێكی حكومڕانی لە تەواوی جیهاندا بووەتە میكانیزمێك بۆ پاڵپشتی كردن و هاوسەنگ كردنی یەكسانی دارایی لە نێوان پێكهێنەرەكانی حكومەتی فیدڕاڵی كە تا ڕادەیەكی زۆر هاوكار و هەمانهەنگن و هۆكاری دروست بوونی سیستەمی فیدڕاڵیش بۆ كێشە دارایی و ئابووریەكان دەگەڕێتەوە كە لە تەواوی وڵاتە پێشكەوتووەكان سەركەوتوو بووە، بەڵام ئێراق نەیتوانیوە سوود لە ئەزموونی وڵاتان وەربگرێت.

٢- سیستەمی فیدڕاڵی ئێراق بەشێوەیەكی سرووشتی و ئاسایی لە دایك نەبووە، تا ڕادەیەكی زۆر هەژموونی دەرەكی لەسەر بووە، نەیتوانیوە هەماهەنگی و هارمۆنیەك دروست بكات بۆ چارەسەر كردنی كێشەكانی لەوانە “كێشەی بەرپرسیاریە داراییەكان”.

٣- دابەشكردنی بەرپرسیارێتیە داراییەكان بەپێی دەستووری ئێراقی ساڵی” 2005” ناڕوونی و لێڵی هەیە لە ڕاڤەكردن و لێكدانەوەی ماددە یاساییەكان كە ئەمەش بووەتە ئاڵنگارییەكی گەورە بۆ سیستەمی فیدڕاڵیزمی ئێراق.

٤- كێشە داراییەكانی نەوت و بودجە و باج و گومرگ بوونەتە خاڵی هاندانی ململانێی سیاسی و تائیفی و نەتەوەیی كە ئەمەش ئێراقی بەرەو ئایندەیەكی نادیار بردووە، ئەم سەرچاوانە لە جیاتی ببنە هۆكارێك بۆ بەهێزبوونی سیستەمی فیدڕاڵی، سەقامگیری سیاسی، بەڵام پێچەوانەكەی دەبینرێت.

٥- یەكێك لە كێشە هەرە سەرەكییەكان تێگەیشتنی حكومەتی فیدڕاڵی ئێراق بۆ سیاسەت و بەڕێوەبردنی بەرپرسیاریە داراییەكان بە هەمان ئەقڵیەت و لۆجیكی بەڕێوەبردنی پێش ساڵی “2003” كە خۆی دەبینێتەوە لە مەركەزیەت و دەسەڵاتێكی بەهێزی ناوەندی، ئەمەش پێچەوانەی بنەماكان و تایبەتمەندیەكانی سیستەمی فیدڕاڵییە.

٦- سەبارەت بە حكومەتی هەرێمی كوردستان و هەندێك لە پارێزگاكان لە سیستەمی فیدڕاڵیزمی ئێراقدا هەوڵی زیاتری سەربەخۆیی سیاسی و ئابووری و دارایی دەدات كە ئەمەش ناهاوسەنگی دروست كردووە لە پەیڕەو كردنی سیستەمێكی باشی فیدڕاڵی لە ئێراقدا.

٧- بەپێی خوێندنەوەی مێژوویی و كۆمەڵایەتی لە ئێراق بە درێژایی مێژوو ململانێی بەهێزی تائیفی و خێڵەكی و نەتەوەیی و ئیتنیكی هەیە كە بووەتە هۆی شەڕی ناوخۆی خوێناوی لە ئەنجامی نەبوونی متمانە لە نێوان پێكهاتە جیاوازەكانی ئێراق “كورد – عەرەبی شیعە – عەرەبی سوننە – توركمان – مەسیحی – یەزیدی – كلدۆ ئاشوری” كە زۆرجار یەكێ:- لەوانە مۆنۆپۆلی سەرچاوە داراییەكانی كردووە و ڕێگای نەداوە چ لە كۆن چ لە ئێستادا سەقامگیری سیاسی و دارایی هەبێت.

٨- نەبوونی دەوڵەتێكی بەهێز و شەفاف، حكومڕانیەكی دروست لەسەر بنەما نیشتمانیەكان، هەبوونی گەندەڵیەكی زۆر لە بەفیڕۆدان و بردنی سامانە وڵات وایكردووە كە سیستەمی فیدڕاڵی سیاسی لە ئێراقدا لاواز بێت و نەتوانێت چارەسەری پرسی دارایی بكات.

٩- كاریگەری هێزە دەرەكی و بیانیەكان بووەتە هۆی نەبوونی سەروەرییەكی  تەواوەتی لاوازی لە بەڕێوەبردنی سەرچاوە داراییەكان كە زۆرجار لەژێر فشاری هێزە ئیقلیمی و دەرەكیەكاندا ناچارە بەرنامە و پلانە داراییەكان دابڕێژێت، ئەمەش كێشەیەكی سەرەكی فیدڕالیزمی داراییە لە ئێراق.

١٠- نەبوونی پلان و بەرنامە وستراتیجی نوێی زانیاری تەكنەلۆجی لە بواری بەڕێوەبردنی  داهات و سامانی وڵات كە خۆی دەبینێتەوە لە سیاسەتێكی بانكی دیجیتاڵی و پێشكەوتوو.

١١- سەرەڕای دەوڵەمەندی وڵاتی ئێراق لەڕووی سەرچاوە سرووشتی و ناسرووشتییەكانی وەك “نەوت، كانزا، داهاتی ناوخۆ” كە بە یەكێك لە وڵاتە گەورە بەرهەمهێنەرەكانی نوت و یەدەگی نەوتی دادەنرێت، بەڵام بەهۆی لاوازی سیاسەتی سیستەمی فیدڕالیزمی دارایی لە ئێراق نەیتوانیوە دادپەروەری و یەكسانی لە هەموو ناوچەكانی ئێراقدا جێبەجێ بكات، ئەوەی دەبینرێت ناوچە سوننە نشینەكان بەدەست گرفتی هەژاری و دواكەوتوویی و گەشەنەكردنی ناوچەكانیان دەناڵێنن كە زۆر جار ناڕەزایی و خۆپیشاندان و شۆڕشی گەورەی لێكەوتووەتەوە، كەواتە سیاسەتی فیدڕالیزمی

١٢- دابەشكردنی دارایی لە ئێراق سەركەوتوو نەبووە لە ئامانجەكانی یەكسانی دارایی و كۆمەڵایەتی.

 

سەرچاوەکان:-

1. سەرچاوەی کوردی
   • کتێب:-

• د. محمد عمر مولود “فیدڕاڵیەت و دەرفەتی پیادەکردنی لە ئێراق” وەرگێڕانی لە عەرەبی / د. محمد عمر مولود – د. عمر ئبراهیم عزیز ٢٠٠٦ ، بڵاو کراوەی ئاراس ژ. ٤٦٩ لا “٥٠٦ – ٥٠٧”.
• حاکم شاوەیس، بڵند، “٢٠٢٤”، دادگای باڵای ئیتیحادی و هەرێمی کورستان، توێژینەوەیەکی یاسایی و سیاسی ٢٠٢٤، مکتبة نور.
• واتس. ل. ڕۆناڵد، 2006 “سیستەمە فیدڕاڵیەكان”، ئەنستیتیوتی گەشەپێدانی نێونەتەوایەتی كەنەدی “CIDA”.
• یونگ، میریام. “٢٠٢٢” *سیستەمی دارایی لە دەوڵەتە فیدرالییەکان:- حاڵەتی ئێراق*. لەندەن:- چاپخانەی زانکۆی لەندەن. بەردەستە لە:-

  https:-//www.uclpress.co.uk/products/fiscal-systems-federal-states-iraq

• توێژینەوە:-

• صبحی سەباح، “٢٠٢١” ‘کێشەکانی یاسای نەوت و گاز لە ئێراق’، *گۆڤاری یاسا*، ٨”٢”، لل. ٤٥-٦٨. بەردەستە لە:- https:-//www.iraqilawjournal.com/archives/vol8/issue2/sabah.html

 1.3چاوپێکەوتن:-

• چاوپێکەوتن لەگەڵ بەڕێز صوبحی سەباح، ئەندامی ئێستای ئەنجومەنی نوێنەرانی ئێراق لە لیژنەی دارایی، هەولێر، ٦/٣/٢٠٢٥.
• چاوپێکەوتن لەگەڵ بەڕێز حاکم شاوەیس، بڵند، یاساناس و چاودێری سیاسی، سلێمانی، ٧/٣/٢٠٢٥.
• چاوپێکەوتن لەگەڵ بەڕێز ڕەشید، احمد، ئەندامی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەرانی ئێراق لە لیژنەی دارایی، سلێمانی، ٩/٣/٢٠٢٥.

• سەچاوە ئەلکترۆنیەکان:-

• ده‌ستووری ئێراق، “2005” بەردەست لە https:-//iq.parliment.iq/ku/
• بانکی نێودەوڵەتی “٢٠٢١” *ڕاپۆرتی ئابووری ئێراق*. واشنتۆن:- بانکی نێودەوڵەتی. بەردەستە لە:- https:-//www.worldbank.org/iraq/economic-report-2021
• حکومەتی ئێراق “٢٠٠٥” *دەستووری ئێراق*. بەغدا:- حکومەتی ئێراق. بەردەستە لە:- https:-//www.constituteproject.org/constitution/Iraq_2005.pdf .
• ڕێکخراوی شەفافییەتی نێودەوڵەتی “٢٠٢٢” *ڕاپۆرتی ساڵانەی گەندەڵی جیهانی*. بەرلین:- ڕێکخراوی شەفافییەتی نێودەوڵەتی. بەردەستە لە:- https:-//www.transparency.org/en/cpi/2022/index/irq
• سەنتەری لێکۆڵینەوەی ستراتیجی کوردستان “٢٠٢٣” *قەیرانی بودجە لە پەیوەندی نێوان هەرێم و ناوەند*. هەولێر:- سەنتەری لێکۆڵینەوەی ستراتیجی کوردستان. بەردەستە لە:- https:-//www.ksrc.info/publications/budget-crisis-2023

2. سەرچاوەی ئینگلیزی:-
   • کتێب

• Elazar, D. J. “1987”. Exploring Federalism. University of Alabama Press.
• Watts, R. L. “1999”. Comparing Federal Systems. McGill-Queen’s University Press.
  • توێژینەوە
• Koh Igor Anatolevich, Wisam Sami Muhsin, A Study in The Future of The Transition to The Federal Budget of The Federal Iraqi State, 2021, Conference me.
• Hassan, Soran & Hassan, Abdulhakim. “2024”. Federal principles in constitutional organization for the unorganized provinces in Iraq. Twejer. 7. 600-622. 10.31918/twejer.2471.21.
  • سەرچاوە ئەلکترۆنیەکان
• Al Jazeera. “2023, September 18”. Iraq increases financial support for Kurdish autonomous region. Retrieved from https:-//www.aljazeera.com.
• Ministry of Finance – Iraq. “2023”. Federal budget allocations and expenditures. Retrieved from https:-//mof.gov.iq.
• Ali, A. Ibrahim., 2018. Fiscal Decentralization in Iraq and International Experience. Central Bank of Iraq, Iraq
• Rodgers Winthrop,”2024”, a decade after the Islamic state, what lies ahead for the Iraqi Kurdistan regional, online available at www.anew arab.com.

3. سەرچاوەی عەڕەبی:-
   • توێژینەوە

• فوزییە خدا کرم عزیز الفیدرالیة فی العراق بین الاسس الدستوریة و الواقع السیاسی و الاقتصادی، الباحث الأعلامی العدد/ ٩ – ١٠” حزیران ٢٠١٠.
• د. ڕەسوڵ عابد، قادر ڕێژنە، “٢٠٢٢”، سرووشتى ناکۆکییەکان و میکانیزمەکانى چارەسەرکردنیان لە دەوڵەتی فیدڕاڵیدا، مرکز الدراسات المستقبلیة ١٣٨ – مجلد خامس العدد الأول حزیران ٢٠٢٢.
• د.خريسان، باسم علي. “٢٠١٥”. الفيدرالية المالية:- دراسة في المفهوم والنماذج. مجلة العلوم السياسية، 49، 183-204.
• السيد، أحمد. “2017”. نظم الحكم المالي في الدول الفيدرالية:- دراسة تحليلية. مجلة الاقتصاد والسياسة, 34”1”, 95-110 .
• م. حسین صبحی – م.حسن زینب، “2018”، مشكلات توزیع الاختصاصات المالیە فی الدول الفیدرالیة، “عراق انموزجا”، مجلة میسان للدراسات الأكادیمیة، عدد 33.