گومانی تێدانیە كە گۆڕانی كەش و هەوا كاریگەری لە سەر زۆربەی هەرە زۆری مافەكانی مرۆڤ هەیە، بەبێ لە بەر چاوگرتنی جیاوازی ڕەگەزی و ئایینی و نەتەوەیی. بۆیە هەموو چین و توێژەكان بەدەرنابن لە زیان و كاریگەریە نەرێنیەكان و لێكەوتەكانی گۆڕانی كەش و هەوا. لێرەدا دەمانەوێت زیاتر جەخت لە سەر كاریگەری گۆڕانی كەش و هەوا بكەینەوە لە سەر مافەكانی ئافرەت، چونكە ئافرەت ڕۆڵ و پێگەیەكی سەرەكی هەیە لە خێزان و كایەكانی ژیاری مرۆیی، لە هەموو كەرتە جیاوازەكانی ئابوری و كۆمەڵایەتی و ڕامیاری و پەروەردە و زانست.
زۆربەی ڕێككەوتنامەكانی تایبەت بە مافەكانی مرۆڤ جەخت لە پاراستنی ئافرەت و مافەكانی ئافرەت دەكەنەوە، و هەموو جۆرە جیاكارییەكی ڕەگەزی ڕەت دەكەنەوە، بۆ نموونە ڕێككەوتنامەی نێودەوڵەتی تایبەت بە مافە ئابووری و كۆمەڵایەتی و كولتوورییەكان لە ساڵی 1966 (ICESCR)، و ڕێكەوتنامەی نێودەوڵەتی مافە شارستانی و سیاسیەكان لە ساڵی 1966 (ICCPR)، و ڕێككەوتنامەی تایبەت بە ڕووبەڕووبوونەوە و نەهێشتنی هەموو جۆرە جیاكارییەكی ڕەگەزی دژ بە ئافرەت 1979(CEDAW)، ڕاگەیاندراوی بەیجین و پلاتفۆڕمی كاركردن لە ساڵی 1995، و ئامرازەكانی تری تایبەت بە مافەكانی مرۆڤ جەخت لە سەر پابەند بوونی وڵاتانی ئەندام دەكەنەوە لە پاراستنی مافەكانی ئافرەت، نەهێشتنی هەموو جۆرە جیاكارییەكی ڕەگەزی. لە لایەكی تر لە ئامانجی ژمارە 5ی گەشەپێدانی بەردەوامی نەتەوە یەكگرتوەكان(SDGs)، كە بە ئەجێندای 2030 ناسراوە، تایبەت كراوە بە بەدەستهێنانی یەكسانی ڕەگەزی. چونكە ئافرەتان و ژنان نیوەی ژمارەی دانیشتوانی جیهان پێكدەهێنن، بۆیە نیوەی توانای مرۆیش دروست دەكەن، و ڕۆڵی گەورەیان هەیە لە گەشەپێدانی بەردەوام. بەڵام هێشتا لە جیهاندا چەندین جۆری جیاكاری ڕەگەزی بوونی هەیە، وە كچان و ئافرەتان لە مافەكانیان بێ بەش دەكرێن یان بە پلە دوو تەماشادەكرێن.
بۆ نموونە بە پێی ڕاپۆرتی نەتەوە یەكگرتوەكان ئەگەر دۆخەكە بەم ئاستەی ئێستا بەردەوام بێت، ئەوە چەندین ساڵی تری پێویستە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی چەندین پێشێلكاری دژ بە ئافرەتان، بۆ نموونە 300 ساڵی تر خەمڵێنراوە بۆ كۆتای هێنان بە بەشوودانی منداڵ، 286 ساڵ پێویستە بۆ پڕكردنەوە و نەهێشتنی ئەو كەلێنانە كە لە یاساكان بوونی هەیە، یان ئەو یاسایانەی كە جیاكاری ڕەگەزی دەكەن، وە 140 پێویستە بۆ ئەوەی ئافرەتان هەمان پێگەی یەكسانیان هەبێت لە شوێنی كار، 47 ساڵی پێویستە تاوەكو ئافرەتان بە یەكسانی هەمان پێگە و بوونیان هەبێت لە پەرلەمانەكان. پلانی كاری جێندەری لە ژێر ڕێككەوتنامەی چوارچیوەی نەتەوەیەكگرتوەكان تایبەت بە گۆڕانی كەش و هەوا(UNFCCC) جەخت لە پابەندبوونی وڵاتانی ئەندام دەكاتەوە لە پاراستنی مافەكانی ئافرەت. بەهەمان شێوە ڕێكەوتنامەی پاریس 2015 جەخت لە پاراستنی مافی ئافرەت و پێدانی پێگەی یەكسان بە ئافرەتان دەكاتەوە.
بۆیە گۆڕانی كەش و هەوا كاریگەری جیاوازی هەیە بۆ سەر هەردوو ڕەگەز، ئەم كاریگەریە دەكرێت پەیوەست بێت بە تەندروستی، ئاسایشی خۆراك، و بژێوی. بۆیە ئەم كاریگەرییە زیاتردەبێت لە سەر ئەو ئافرەت و كچانەی كە لە دۆخی هەژاری دەژین، ئەو ئافرەتانەی كە لە كەمایەتییە ئایینی و نەتەوەی و ناوچەییدا دەژین، یان ئەو ئافرەتانەی كە پەنابەرن یان كۆچیان كردووە، ئەو ئافرەتانەی كە ئاوارەن لە ناوخۆی وڵاتەكانیان، ئەو ئافرەتانەی كە خەڵكی گوند و ناوچە دوورە دەست و پەراوێزخراوەكانن، ئەو ئافرەتانەش كە سەڵتن، ئافرەت و كچانی منداڵ و هەرزەكار و بەتەمەنەكان ئەمانە زیاتر كاریگەر دەبن بە بەراورد بە ئافرەتانی تر و پیاوان. لە لایەكی تر بە پێی ڕاپۆرتەكان، ئەو ئافرەتانەی كە داكۆكیارن لە مافەكانی مرۆڤ و بەتایبەت مافە ژینگەیەكان و ئەو مافانەی ئافرەتان زیاتر ڕووبەڕووی مەترسی و هەرەشە دەبنەوە. بۆیە لێرەدا بە كورتی ئاماژە بەو مافانەی ئافرەتان دەكەین كە كاریگەر دەبن بە هۆی گۆڕانی كەش و هەوا.
“مافە تەندروستییەكان”
مافە تەندروستییەكانی ئافرەتان كاریگەر دەبن بە هۆی ڕووداوەكانی پەیوەست بە گۆڕانی كەش و هەوا، ئافرەتان لە ڕووی جەستەی و دەروونیەوە كاریگەر دەبن، ئافرەتان زیاتر تووشی مردن دەبن بە بەراورد بە پیاوان لە كاتی ڕووداوە سرووشتییەكان كە پەیوەستن بە لێكەوتەكانی گۆڕانی كەش و هەوا، تەنانەت ئەو ئافرەتانەش كە ڕزگاردەبن لەو كارەستانە لە ڕووی تەمەنەوە كەمتر دەژین (life expectancy)، بۆیە لە ئەنجامی هاتنی سەردەمی تازەی گۆڕانی كەش و هەوا، ڕووداوە سرووشتیەكان لە ڕووی ژمارەو دووبارە بوونەوە زیاتر دەبن و لە ڕووی تووندییەوە بەهێزتر و كاریگەرتر دەبن، بۆ نموونە زیادبوونی چەند جارەی لافاوی لە ناكاو یان وشكە ساڵی و بێ ئاوی و شەپۆلی گەرما كاریگەری بۆ سەر ئافرەتان زیاترە، لە لایەكی تر ڕووداوە سرووشتییەكان دەبنە هۆی زیان گەیاندن و لە ناوبردنی ژێرخانی تەندروستی كە دەبێتە هۆی كەمبوونەوە و دەست نەگەیشتنی ئافرەتان بە خزمەتگوزاریە تەندروستییەكان. ئەو جۆرە كارەسات و ڕووداوە سرووشتییانەش دەبنە هۆی زیادبوونی دەستدرێژی بۆ سەر ئافرەتان وەكو ڕفاندن و دەستدرێژی سێكسی. بۆ نمونە بە پێی ڕاپۆرتی وەزارەتی تەندروستی لە ئێراقیشدا بە هۆی كاریگەری گۆڕانی كەش و هەوا و بەبیابان بوون، و زیاد بوونی خۆڵا بارین بۆتە هۆی زیاد بوونی نەخوشیەكانی تایبەت بە هەناسەدان، بە تایبەت لە نێو پیرو پەكەوتە و ئافرەت و منداڵ، جگە لەوەی گۆڕانی كەش و هەوا چەندین كاریگەری تەندروستی تری هەیە بە پێی توێژینەوەكان.
“مافی بەشداری كردن”
ئافرەتان بە زۆری بێ بەش دەكرێن لە بەشداری كردن لە پرۆسەی دروستكردنی بڕیاڕ و پلانی پەیوەست بە كەش و هەوا. بۆیە پێ نەدانی دەرفەتی یەكسان بە ئافرەتان لە بەشداری كردن لە دروستكردنی بڕیاڕ، دەبێتە هۆی بێ بەشكردنی لە بەشداری ڕاستەقینە لە داڕشتن و جێ بەجێكردنی پلان و سیاسەتی پەیوەست بە كەش و هەوا. بۆیە كاتێك پرۆژەیەكی پەیوەست بە كەش و هەوا و كەمكردنەوەی پاڵنەر و كاریگەریەكانی، بەبێ بەشداری ڕاستەقینەی ئافرەتان جێبەجێدەكرێت ئەوە دەبێتە هۆی زیادبوونی ئەو نایەكسانییەی كە هەیە.
“مافی دەستگەیشتن بە ئاو”
وەك ئاشكرایە نەتەوە یەكگرتوەكان لە ساڵی 2010 بە ڕوونی دانی ناوە بە مافی دەستگەیشتن بە ئاوی پاك بۆ هەر تاكەكەسێك. لەناو ئامانجەكانی گەشەپێدانی بەردەوام لە ئامانجی ژمارە 6 باس كراوە لە دابینكردنی ئاوی پێویست و خاوێن بۆ هەر كەسێك وەكو مافێك كە دەبێت لە ساڵی 2030 ئەم ئامانجەش بێتە دی. یاسای وڵاتان و دادگاكان لە بڕیاڕەكانیان دا ووردە ووردە پاراستنی ئەم مافە جەخت لێ دەكەنەوە، بەڵام لە ڕاستیدا كەمبوونەوەی ئاو بە هۆكاری ووشكەساڵی و زیاد بوونی خواست لە سەر ئاو بە یەكێك لە ئالەنگاریە مەترسیدارەكان دادەنرێت لە سەردەمی گۆڕانی كەش و هەوا. بۆیە بێ ئاوی یان كەم ئاوی كاریگەری جیاوازی هەیە لە سەر دانیشتوان و گرووپەكان لە ناوچە جیاوازەكان بە تایبەت لە وڵاتانی هەژار و تازە پێشكەوتوو، بە شێوەیەكی گشتی ئافرەتان و كچان زیاتر كاریگەر دەبن بەم دۆخە، ئەوان ناچار دەبن دووریەكی زۆر ببڕن بۆ بەدستهێنانی ئاو بۆ خێزانەكانیان بۆ مەبەستی خواردنەوە و پێداویستیەكانی تری ژیان.
“مافی خۆراك”
نزیكەی دوو لە سەر سێی هێزی كاری ئافرەتان لە وڵاتانی تازە پێشكەوتوو، 90% ی هێزی كاری ئافرەتان لە وڵاتانی ئەفریقی، سەرقاڵن بە كاركردن لە كەرتی كشتوكاڵی. بۆیە مەترسی لەدەستدانی بەرهەمی كشتوكاڵی و چاندنی زەوی كشتوكاڵی، لە ئەنجامی كارەسات و ڕووداوە سرووشتیەكانی پەیوەست بە كەش و هەوا، وەكو لافاو یان بە بیابان بوون، دەبێتە مەترسی بۆ سەر ئافرەتان و كچان، لە ڕووی مافی بەدەستهێنانی خۆراك، یان لە دەستدانی دەرفەتی كاركردن لە كەرتی كشتوكاڵی و چاندن، كە بەزۆری تاكە سەرچاوەیانە بۆ داهات و خۆراك.
“مافی بەدەستهێنانی ووزە”
نزیكەی سێ ملیار كەس ناتوانن دەستیان بگات بە ئامرازی چێشتلێنانی خاوێن و ڕووبەڕووی ئاستێكی مەترسیداری پیس بوونی هەوا دەبنەوە، كە دەبێتە هۆكاری ملیۆنان حاڵەتی مردنی ساڵانە، كە زۆربەیان ژن و منداڵن. ئافرەتان بە زۆری كاریگەر دەبن بە پیس بوونی هەوا لە ماڵەكانیان، لە ئەنجامی بەكارهێنانی ووزەی ڕەق وەكو خەڵوز و دار و پاشماوەی ئاژەڵی بۆ مەبەستی چێشتلێنان و خۆگەرم كردنەوە لە ناوماڵدا. بۆیە ناچارن چەند كیلۆمەترێك ببڕن بۆ كۆكردنەوەی دار یان پاشماوەی تر بۆ مەبەستی بەكارهێنانی وەكو سەرچاوەی ووزە لە ماڵەوە، هەروەها نەوتی سپی بۆ ڕووناككردنەوە بەكاردەهێنن. بۆیە ئەم دۆخە زیانی تەندروستی هەیە بۆ ئافرەتان، لە بەرئەوە لابردنی ئاستەنگەكانی دەستگەیشتنی یەكسانی ئافرەتان بە ووزەی خاوێن، دەرفەتە ئابوریەكان دەبێتە هۆی زیادبوونی گەشەپێدان و بەرهەمهێنان لە كەرتە جیاوازەكانی ئابوری و كۆمەڵایەتی و پاراستنی مافەكانی ئافرەت كە ڕووبەڕووی پێشێلكردن بونەتەوە. لە بەرئەوە پێدانی ڕۆڵی زیاتر بە ئافرەتان بۆ مەبەستی وەڵامدانەوەی گۆڕانی كەش و هەوا و كەمكردنەوەی كاریگەریەكانی پێویستی بە هەنگاوی یاسایی دەبێت، بە ئامانجی پاراستنی ماف و پێگەی ئافرەتان، و بەهێزكردنی بەشداریان لە دروستكردنی بڕیاڕ و سیاسەتی پەیوەست بە كەش و هەوا، چونكە ئافرەتان زانیاری و توانا و لێهاتوویان هەیە لە بەڕیوەبردنی سەرچاوە سروشتیەكان لە سەر بنەمای چەمكی گەشە پێدانی بەردەوام، وە دەتوانن بەشداریەكی كاریگەر و ئەرێنیان هەبێت بۆ پێشكەوتنی خێزان و كومەڵگا.
“كۆبەند”
بۆیە گومانی تێدا نیە هەر وڵاتێك ڕووبەڕووی گۆڕانی كەش و هەوا ببێتەوە، ئەوە سەرجەم مافەكانی مرۆڤ، بەتایبەت مافەكانی ئافرەتان و كچان ڕووبەڕووی مەترسی و پێشێلكاری دەبنەوە، چونكە ئافرەتان لە ناو خێزان و كۆمەڵگاكانیان خاوەنی ڕۆڵ و كاریگەرین، كە دەتوانرێت لە زۆر بوار بەتایبەت لەناو پرسی ژینگە و پاراستن و بەڕیوەبردنی سەرچاوە سرووشتیەكان، كەمكردنەوەی هۆكار و كاریگەرییەكانی گۆڕانی كەش و هەوا، ڕۆڵی زیاتر و باشتریان پێ بدرێت، هەنگاوی یاسای و دادوەری و كارگێڕی دەوێت بۆ ئەوەی ماف و شكۆی ئافرەتان پارێزراوبێت، بۆ ئەوەی ئەم دۆخەی گۆڕانی كەش و هەوا كە ئێراق و هەرێمی كوردستانیش پشكی گەورەی بەردەكەوێت، نەبێتە هۆی پێشێلكردنی مافەكانیان و زیاتر بارقورسی بۆ سەر شانی ئافرەتان، وە نەبێتە هۆكاری لەدەستدانی پیشە و بێ بەها كردنی توانا و ڕۆڵیان، پێویستە ئەم پرسە بە هەند وەربگیرێت لە لایەن حكومەت و دەزگا پەیوەندیدارەكان چ ئاستی حكومەتی فیدراڵا، و لە ئاستی هەرێمیش بەهەمان شێوە.
