لە لێكۆڵینەوەكانی پەیوەندیدار بە پارته سیاسییەكان و سیستەمە حیزبییەكان، دیاردەی سیستەمی هەڵبژاردن پێگەیەكی تایبەتی بۆ خۆی تەرخان كردووە. بە تێڕوانین لە گرنگی ئەم بابەتە هەوڵ دەدەین بەشێوەیەكی كورت ئاماژە بۆ جۆرەكانی سیستەمی هەڵبژاردن‌و شێوازی كاركردنیان بكەین. بابەت‌و مەسەلەكانی بواری شرۆڤه لە زانستی سیاسه‌تدا، خاوەنی خەسڵەت‌و ڕەهەندی فرەجۆرە. هەڵبژاردن، سیستەمەكانی هەڵبژاردن، سیستەمەكانی حیزبایەتی، پارته سیاسییەكان و بابەتەكانی تری لەم چه‌شنه كە دەچنە بازنەی لێكۆڵینەوه‌ی زانستە سیاسییەكان، بەهۆی ناواخنێكی فره‌چه‌شنه‌وه، كاری توێژینەوەی زانستی و لێكۆڵینەوەی جدی و وردەكارانەی ڕووبەڕووی چەندین دژواری كردۆتەوە. توێژەر لە قسەكردن لەسەر ئەم بابەتانە، ڕووبەڕووی كۆمه‌ڵێك بۆچوون و دید و ئاراستەی فره‌چه‌شنی شیكاریانە دەبێتەوە، لەسەرەتای كارەكەوە پۆڵێن و شیكردنەوەی وردەكارانە به‌دژوار داده‌نرێت.
توێژەران‌و خوێندكارانی كۆلیژی زانستە سیاسییەكان بەباشی لەسەر ئەم خاڵە كۆكن كە لەڕووی میتۆدۆلۆژیاوە هەرجۆرە ڕووبەڕووبوونەوەیەكی دروست و ئاراستەی زانستییانە بۆ شرۆڤەی دیاردەیەكی سیاسی-كۆمەڵایەتی، بەرلەهەموو شتێك پێویست بە ناسین و خستنەڕووی پێناسی ئەو دیاردەیە هەیە كە شرۆڤەی دەكەین. ئەم تێڕوانینە هاوكێشەییە چانس بە توێژەر دەدات تا سنورەكانی دیاردەكه، شرۆڤە و دەستنیشان بكات، بازنه‌ی دەستوەردانی توێژەر لەگەڵ دیاردە هاوشێوەو هاوپۆل و بواری مامەڵەكردنی خۆی لەگەڵ دیاردە ناتەبا و نەگونجاوەكاندا بناسێت، هه‌روه‌ها بوارە هاوبەش‌و جیاوازەكان بناسێتەوەو جودایان بكەینەوە. لەم توێژینەوەیەی ئێستادا، هەوڵمانداوە “سیستەمەكانی هەڵبژاردن” لە چوارچێوەی هاوكێشەی میتۆدیدا شرۆڤە بكەین. لە پێناسێكی سادەو گشتیدا، دەتوانرێ سیستەمەكانی هەڵبژاردن بەشێوە یاخود ئامرازی وەرگرتنی ڕای هاووڵاتیان بۆ كورسییەكانی پارله‌مان “ناوەندی نوێنەرایەتی” دابنرێت، كۆمەڵێك ڕێسا و رێوشوێنه كە بەوهۆیەوە ڕای هاووڵاتیان ده‌بێته مایه‌ی دەستنیشانكردن یاخود بەربژێركردنی بەرپرسان بۆ دەسەڵاتەكانی جێبەجێكردن و یاسادانان (ئەنجومەنی یاسادانان) داده‌نرێت. بەمانایەكیتر سیستەمی هەڵبژاردن دەتوانرێ بە رێباز، شێواز یاخود ئامرازێك دابنرێت كە ڕای هاووڵاتیان ده‌بێته‌مایه‌ی دانانی چوارچێوە یاخود ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رایه‌تی، شێوە و چۆنییەتی تەرخانكردنی پلەو پۆستەكان لە نێوان كاندیدەكان یاخود حیزبە سیاسییەكاندا دەستنیشان ده‌كات.
بیرمەندانی زانستی سیاسه‌ت، لێكۆڵینەوەی بەرفراوانیان لەم بوارەدا ئەنجام داوە، پۆڵێنی مۆدیلە جۆراوجۆرەكانی سیستەمەكانی هەڵبژاردن و شرۆڤه‌كردنی كاریگەرییە سیاسییەكانی ئەم سیستەمانەیان لە كۆمەڵگاكاندا كردووە. لە زۆرینەی لێكۆڵینەوەو توێژینەوەكاندا، به‌گشتی هەوڵ دراوە لەڕێگەی تاوتوێی سیستەمەكانی هەڵبژاردنه‌وه، تەنها ڕێبازەكانی هەژماری دەنگ و شێوازی تەرخانكردنی كورسییەكان بۆ پاڵێوراوان و لیستە حیزبییەكان ئۆرگانیزە بكەن. لەكاتێكدا بەرنامەڕێژی لەم پرۆسه‌یه‌دا وەك: مافی دەنگدان، بەرنامەڕێژی هەڵبژاردن، كاتی پرۆسەی ڕاوەرگرتن یا ماوەی كاتی دیاریكراو بۆ سەردانی بازنەكانی دەنگدان لە رۆژی هەڵبژاردندا بۆ نمونە لە (8)ی بەیانی تا (8)ی شەو، شێوازەكانی تۆماری ناوی دەنگدەران، پێداویستییەكانی دەنگدان یاخود دەنگدان لەڕێگەی پۆستە و هاوشێوەكانیان؛ بە پره‌نسیپه بنچینەییەكانی سیستەمی هەڵبژاردن داده‌نرێن كه لە زۆرینەی بوارەكاندا، كاریگەری لەسەر ڕێژەی ئامادەیی هاوڵاتیان هەیە لەبەردەم سندوقەكانی دەنگدان‌و ئەنجامی هەڵبژاردندا. ئاراستەی شیكاریی جۆراوجۆر بۆ توێژینەوە و لێكۆڵینەوە لە سیستەمەكانی هەڵبژاردن هەیە، یەكێك لە هۆكارەكانی بریتییه له فرەجۆری و فرەرووخساریی ئەم دیاردەیە، چونكە لەهەر كۆمەڵگایەكی سیاسیدا، دەتوانرێ ڕووبەڕووی سیستەمی هەڵبژاردنی دیاریكراو ببینەوە، بۆنمونە لەنێوان وڵاتانی خۆرئاوادا سەرەڕای بنه‌ما هاوبه‌شه‌كان لە بواری سیاسی‌و كۆمەڵایەتی و بوونی جۆرە كولتوورێكی سیاسی تائەندازەیەك ئۆرگانیزەكراو و هاوشێوە و وەكیەك، كۆمه‌ڵێك سیستەمی جیاواز له هەڵبژاردندا پیادە دەكەن. یەكێك لە باوترین ئاراستەكان لە شرۆڤەی سیستەمەكانی هەڵبژاردندا، تاوتوێكردنیانه لە سێ ڕەهەندەوە:-
1- ڕەهەندی شێوازی هەژماری دەنگەكان یاخود (هاوكێشەی هەڵبژاردن): لەم دیدەوە سێ شێواز یاخود ڕێبازی سەرەكی هەن كە بریتین لە: سیستەمی زۆرینەی دەنگ، سیستەمی دەنگی زیاتر‌و سیستەمی ڕێژەیی كە لەم گوتارەی ئێستادا ئەم سێ شێوازە دەخەینە ژێر لێكۆڵینەوەوە.
2- لە ڕەهەندی پانتایی یاخود بەرفراوانی و گەورەیی لە بازنەكانی هەڵبژاردندا: بازنەكانی هەڵبژاردن ڕەنگە تاك ئەندامی (تاك نوێنەرایەتی)، یاخود فرەئەندامی یا لەسەر ئاستی نەتەوەیی بێت.
3- ئەنالیزەكردنی سیستەمی هەڵبژاردن لەسەربنەمای پانتایی ئازادی كاری دەنگدەران لە هەڵبژاردنی كاندیدەكاندا.
لێرەدا بەشێوەیەكی كورت لە سیستەمەكانی هەڵبژاردن لە ڕەهەندی شێوازی هەژماری دەنگەكان دەكۆڵینەوە:
ا) سیستەمی پلوڕالیتی (Plurality System)، لەم جۆرەی شێوازی بژاردنی دەنگدا، هەر كاندیدێك زۆرینەی دەنگ لە پرۆسەی هەڵبژاردندا بەدەستبهێنێ، ئه‌وا دەیباتەوە. تەنانەت ئەگەر زیاتر لە نیوەی دەنگەكانیشی بەدەستنەهێنابێ. لەم سیستەمە یا شێوازی بژاردنی دەنگەدا كە بە (First-Past-Post)یش ناودەبرێت، ئەو كاندیدەی دەنگی زۆرتر لە كاندیدەكانیتر بەدەست دەهێنێ دەیباتەوە، لە هەڵبژاردنیشدا سەرۆكایەتییەكی یەك ئەندامی لە بازنەكانی هەڵبژاردندا پێكدێت.
ئەم شێوازە لە بەریتانیا، ویلایەته‌یه‌كگرتووەكانی ئەمریكا، كەنەدا و نیوزلاند هەیە و هەڵبژاردن لەسەرئاستی نەتەوەیی پیادە دەكرێت. بۆ كاندیدێك یا تەنانەت بۆ گشت فەرمانڕەوایەتییەك ئەم ئەگەرە هەیە كە بەبێ بەدەستهێنانی زۆرینەی دەنگەكان هەڵببژێردرێت، چونكە دەنگی تێكەڵاوی دوو یاخود چەند كاندیدێك یا حیزبی ڕكابەر لەكۆی دەنگەكاندا، بەزیاتر لە دەنگی كاندیدەكانیتر هەڵبژێردراوە. بۆ نمونە لە ساڵی (1935)دا لەم ڕووەوە كە هیچكام لە حكومەتەكانی بەریتانیا نەیتوانی زۆرینەی ئەو دەنگانەی ڕژاونەتە سندوقەكانی دەنگدان، لە پرۆسەی هەڵبژاردنیدا گشتی بەدەست بهێنێ، لەكاتێكدا زۆربه‌ی ئەم حكومەتانە، زۆرینەی كورسییەكانی پارلەمانی بەریتانیایان بەدەستهێنا.
ب) سیستەمی زۆرینەی دەنگ (Majority System)، لە ڕاستیدا ئەمە مۆدیلێكی ده‌ستكاریكراوی سیستەمی پلوراڵیتی دەنگدانە و بە سیستەمی خولی دووەمی هەڵبژاردن (second bellot) ناسراوە. ئەم شێوازە زیاتر لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنەكانی یاسادانانی فەرەنساو ئوسترالیا پیادە دەكرێت. هەر كاندیدێك كاتێك زۆرینەی دەنگەكان (واتا نیوە+1 یاخود 50%+1) لەنێوان دەنگەكانی ناو سندوقەكانی هەڵبژاردن بەدەستبهێنێ، ئەوا وەك براوە لە خولی یەكەمی هەڵبژاردنەكاندا ناوزەد دەكرێت‌و ڕادەگەیەنرێت. لەو بازنانەی دۆخێكی لەوجۆرە ڕوونەدات، واتا هیچكام لە كاندیدەكان نەتوانن لە هەڵبژاردندا (نیوە+1)ی دەنگەكان بەدەستبهێنن (كە به‌گشتی لە پراكتیكدا نزیكەی 3/2ی بازنەكانی هەڵبژاردن ڕووبەڕووی دۆخێكی لەوجۆرە دەبنەوە)، هەفتەیەك دوای هەڵبژاردن، هەڵبژاردنی دووەم یا خولی دووەمی هەڵبژاردن ید قۆناغی دووەمی هەڵبژاردن بەڕێوەدەچێت. لەم قۆناغەدا تەنها ئەو كاندیدانە بەشدار دەبن كە لە خولی یەكەمدا زیاتر لە (12,5%)ی دەنگەكانیان بەدەستهێنا بێت. ئەم جۆرە سیستەمی هەڵبژاردنە بە سیستەمی لەپێشتربوونیش ناسراوە، چونكە ئەم چانسە بەدەنگدەران دەدرێت تا لە نێوان كاندیدە هەڵبژێردراوەكاندا یەك یا چەند كەسێك هەڵببژێرێت. لەڕاستیدا ئەم قۆناغە واتا لە خولی دووەمی هەڵبژاردندا، هەڵبژاردنی دەنگدەران چاره‌نوسسازه.
مۆدیلی گۆڕانكاری تیاكراویتری سیستەمی زۆرینەی دەنگدان، دەكرێ لە سیستەمی (دەنگی ئەلتەرناتیڤ)دا ببینرێت كە لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەراندا لە ئوسترالیا پیادە دەكرێت. لەم جۆرە سیستەمی هەڵبژاردنه‌دا، دەنگدەران نەك تەنها یەكەمین هەڵبژاردن یا كاندیدی خۆیان لە نێوان كاندیدەكاندا دەستنیشان دەكەن، بەڵكو بژاردە و كاندیدەكانیتریشی لەسەربنەمای ڕیزبەندی ژمێرەیی دەستنیشان دەكات، واتا دوای هەڵبژاردن یەكەمین كاندیدی جێمەبەستی خۆی وەك هەڵبژاردەی یەكەم یاخود هەڵبژاردەی ژمارە (1)ی خۆی، دواتر دووەمین، سێیەمین و…هتد. كاندیدە جێمەبەستەكانی خۆی لە خوارەوەی ناوی یەكەمدا تۆمار دەكات. كاتێك هیچ كاندیدێك زۆرینەی بژاردەكانی یەكەم بەدەست نەهێنێ، بژاردەی دووەم واتا كاندیدە لاوازترەكە هەژمار دەكرێت‌و بەهەمانشێوە بەردەوام دەبێت تا بەڵكو زۆرینەیەكی بەكۆمەڵ بەدەستبهێنرێت.
ج) سیستەمی ڕێژەیی یاخود پشكداریی، سێیەمین جۆری سیستەمی هەڵبژاردن بەپێ‌ی شێواز و جۆری هەژماركردنی دەنگ، سیستەمی نوێنەرایەتی ڕێژەیی یا نوێنەرایەتی پشكداریی و ڕێژەییە كە تیایدا ژمارەی نوێنەران بەپێ‌ی دانیشتوانی هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن دەستنیشان دەكرێت. لەم سیستەمەی هەڵبژاردندا، هەوڵ دەدرێت تا بەشێوازێكی دادپەروەرانە و گونجاو لەگەڵ ڕێژەدا (پشك)ی ئەو دەنگەی هەر كاندیدێك یا حیزبێك بەدەستی دەهێنێت، وابەستەبێت بە ڕێژەی ئەو كورسیانەی وەریدەگرێت. ئەم جۆرە سیستەمەی هەڵبژاردن، بەچەندین شێواز یاخود مۆدیل پیادە دەكرێت، لێرەدا ئاماژە بۆ دوو شێوازی گرنگ دەكەین كە بریتین لە سیستەمی لیستی حیزبی‌و سیستەمی دەنگی یەكی گوازراوە.
ا) سیستەمی لیستی حیزبی؛ یەكێكە لە سادەترین شێوازەكان بۆ گرەنتی ئەوەی كە حیزبە بەشداربووەكان لە هەڵبژاردندا، بتوانن نوێنەرایەتییەكی پشكداریان هەبێت، ژمێرەكردنی دەنگ بۆ حیزبەكان لەسەربنەمای نەتەوەیی یاخود ناوچەییە. لەمبارەدا سەرجەم وڵاتەكە دەتوانێ وەك بازنەیەكی هەڵبژاردنی یەكگرتوو ناوببرێت (وەك ئیسرائیل‌و هۆڵەندا)، یاخود پێكهاتبێت لە بازنە هەڵبژاردنە گرنگەكانی نوێنەرە جۆربەجۆرەكان یاخود فرەئەندامییەكانەوە (وەك ئیتاڵیا). بەمانایەكی سادە، هەر حیزبێك لیستی كاندیدەكانی خۆی بڵاودەكاتەوەو دەنگدەران دەنگی خۆیان بە لیستی حیزبی خۆیان دەدەن، دوای هەژماركردنی هەموو دەنگەكان دەردەكەوێت كە هەر حیزبێك چ ڕێژەیەكی لەكۆی دەنگەدراوەكان بەدەستهێناوە، بەهەمان ڕێژەی دەنگە بەدەستهاتووەكانی هەر حیزبێك، بەڕیز دەبێت بە موڵكی كاندیدە ناسێندراوەكان ناو لیستەكەو كورسییەكانی نوێنەرایەتی بەئەندازەی دەنگی بەدەستهێنراو، لە نێوان حیزبەكاندا دابەش دەكرێت.
ئەم جۆرە سیستەمی هەڵبژاردنە، كۆمەڵێك گرفتی تایبەتیشی هەیە كە لە جێگەی خۆیدا پێویستە ئاماژەی بۆ بكرێت.
ب) سیستەمی دەنگی یەكی گوازراوە؛ زۆرینەی شێوازەكانی نوێنەرایەتی ڕێژەیی بەتایبەتی لە سیستەمی لیستی حیزبیدا، بەزۆریی لەسەر كەسێتی یاسایی و سروشتی حیزبە سیاسییەكان ڕاوەستاوە، لە گۆڕینی سەربەخۆیی و توانای دەنگدەرانیشدا بۆ خستنەڕووی كاندیدەكان و ئەولەوییەتیان لە هەڵبژاردندا، كاندیدی دڵخوازی خۆیان لەناو كاندیدەكاندا كەم دەكەنەوە. هەروەها لە شێوازی دەنگدانی یەكی گوازراوەدا، ئەم كەموكوڕییە تائەندازەیەك لابراوە. لەم شێوازەدا پێویست بە خستنەڕووی لیستی حیزبی ناكات و مۆدیلی دەنگدانەكەش زۆر سادەیە، واتا ناوی تەواوی كاندیدەكان لە لیستێكی یەكگرتوودا چاپ دەكرێت‌و دەنگدەران بەڕیز كاندیدە جێمەبەستەكانی خۆیانی تیادا هه‌ڵده‌بژێرن، هەر كاندیدێكیش ده‌نگی دیاریكراوی پێویست بەدەستبهێنێ، بۆ نوێنەرایەتی هەڵدەبژێردرێت. سیستەمەكانی هەڵبژاردن و شێوازە جۆراوجۆرەكانی زۆر ئاڵۆزن، تەنها بە شرۆڤەكردنی مەیدانی، بابەتی، پێوانەیی، دەتوانرێ لە نزیكەوە و لە پراكتیكدا ئاشنای ئاڵۆزی‌و كێشەو گرفتەكانیان ببین. ئاشكرایە لە سەرنجێكی كورتدا، بەهیچ جۆرێك ناتوانرێ ناساندنێكی گشتگیر یا شیكارییانە بخرێتەڕوو.
نوسینی: د.حسێن عەلی نوزەری*
وه‌رگێڕانی: كارۆ
