دەوڵەت – نەتەوەیی، وەک دیاردە بە مانا مۆدێزنەکەی دەگەڕێتەوە بۆ دوای قۆناغی پەیماننامەی وێستڤالیا لە ناوەڕاستی سەدەی حەڤدەم لە ئەورووپا و وەک پڕۆسەش هاوکات لەگەڵ سەرهەڵدانی شۆڕشی پیشەسازی و ڕێنیسانس، لەبەر ئەوەی شۆڕشی پیشەسازی لەڕووی تەکنیکەکانی بەرەوپێشچوون و گەشەسەندنەوە گۆڕانێکی جۆریی هێنایە ئاراوە لە بابەتەکانی پەیوەندی لە گواستنەوە گەیاندن، ئامرازەکانی گواستنەوە و فراوان سنوورەکانی شار و دروستبوونی شاری پیشەسازیی مەزن لەسەر ئاستی کیشوەری ئەورووپا.
ئەم بەرەوپێشچوون و وەرچەرخانە مێژووییە، کاریگەریی تەواوی کردە سەر تاک، گرووپ و دەوڵەت و گۆمەڵگەش بە شێوەیەک کە قۆناغی دوای شۆڕشی پیشەسازی هاوکات بوون لەگەڵ سەرهەڵدانی دەوڵەت بە فۆرمێکی دیکە کە جیاواز بوو لە ڕابردوو، جا لە ڕووی دەسەڵات، ئەرک، دابەشکردنی سەرچاوەکان، پەیوەندی لەگەڵ هاووڵاتی و شێوازی کارکردنی گشتییەوە بێت.
سەرهەڵدانی دەوڵەتی تەنەوەیی بریتی بوو لە گواستنەوەی دەسەڵاتێکی سەرەڕۆ بۆ دەسەڵاتێکی بەرپرسیار لەبەردەم نەتەوە، ئەگەر لە قۆناغەکانی پێشووتر دەوڵەت وەک دەسەڵات لە دەرەوەی چوارچێوەی یاسا و شەرعییەت و ڕەزامەندیی هاووڵاتی بووبێت، ئەوا لە دوای شۆڕشی پیشەسازی دەوڵەت لەسەر بنەمای ڕەزامەندی و پێدانی شەرعییەت لەلایەن نەتەوەکانەوە بوو، ئەم وەرچەرخانەش هاوکات بوو لەگەڵ کەڵەكەبوونی سەرمایە و گەشەکردنی کشتوکاڵ و بارزگانی، هەروەها گۆڕان و پێشڤەچوونێکی گرنگیش لە بواری کۆمەڵگەی مەدەنی هاتە ئاراوە.
بە جۆرێک کۆمەڵگەی مەدەنی لە سەرتاسەری ئەورووپا ڕۆڵی بەرچاوی بینی لە کاڵکردنەوەی شوناس و کاریگەریی خێڵەکی و تائیفی و کۆکردنەوەی گرووپە ئیتنیکە جیاوازەکانی کۆمەڵگە لە چوارچێوەی بەرژەوەندییە هاوبەشەکان و تێپەڕاندنی بیر و هزری تائیفەگەری. بە مانایەکی دیکە، دەکرێت بگوترێت گرنگترین تایبەتمەندیی ئەم قۆناغە، بریتی بوو لە بەهێزکردنی کۆمەڵگە لە بەرامبەر دەسەڵاتی سیاسی.
لە دوای دروستکردنی ئێراق لەلایەن ئینگلیزەکانەوە کە هاوکات بوو لەگەڵ هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی، ئەو دەوڵەتە بەدەر بوو لە هەموو ئەو پێوەر و بارودۆخانەی کە پەیوەست بوون بە دروستبوونی دەوڵەت – نەتەوەیی، ئەمەش کاریگەریی تەواوی کردە سەر پێکهاتە و فۆڕمی دەوڵەت، لەبەر ئەوەی بنەمای دەوڵەتەکە هاوردەکراو و دانراو بوو نەک بەرهەمی گۆڕانێکی کۆمەڵایەتی، یان ئابووریی. ئێراق دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە سەد ساڵ هیچ خاوەنی نەتەوە نەبووە بە مانا مۆدێرنەکەی دەوڵەت – نەتەوەیی، چونکە ئەو دەوڵەتەی دروست کرا لە دوای جەنگی جیهانیی یەکەم، نەیتوانی ببێتە دەوڵەتێکی مەدەنی و بەرپرسیار لە بەردەم هاووڵاتی.
ئێراق، لە ماوەی زیاتر لە سەد ساڵی ڕابردوودا و تا دەگات بە ئەمڕۆش، هەموو مۆدێل و فۆڕمەکانی دەسەڵاتی ئۆتۆکراسی (تاکە کەسی)، ئۆلیگارشی (دەسەڵاتی تاقمێک یان دەستەبژێرێکی خاوەن دیدگایەکی تایبەت بە بەرژەوەندیی تەسکی گرووپێک)، تیۆکراسی (دەسەڵاتی گرووپ یان دەستەبژێکی ئایینی یان تائیفی)، میلیتاری (دەسەڵاتی عەسکەرتارییەتی خۆسەپێن و ستەمکار) و خێڵەکی (دەستەبژێرێکی خێڵگەرایی) بەخۆییەوە بینیوە، بەڵام هەر نەبووەتە دەوڵەتێکی نەتەوەیی.
کۆمەڵگەی مەدەنی بە درێژایی مێژوو لە ئێراق هەمیشە تێکشكاو، لاواز و پاسیڤ بووە، هیچ نەیتوانیوە ببێتە ئامرازێک بۆ سنووردارکردنی دەسەڵاتی سیاسی، بەڵکوو بە پێچەوانەوە هەموو وەک پاشکۆ و ئامرازی دەستی دەسەڵاتی سیاسی و دەستەبژێری فەرمانڕەوا بەدی کراوە، ئەمەش کاریگەریی تەواوی لەسەر فۆڕمی دەوڵەت هەبوو بۆ ئەوەی دەوڵەت وەک دامەزراوەیەکی مەدەنی نەبێتە کۆکەرەوەی نەتەوەیەکی دیاریکراو.
کەواتە، بە گەڕانەوە بۆ ڕابردوو و ئەزموونی ئێراق وەک دەوڵەت، هەمیشە گوتاری باڵادەست بریتی بووە لە گوتاری جیاکاری و لێکجیاکردنەوەی پێکهاتەکان، دابەشکردنی ناسنامەکان، دوورکەوتنەوە لە گوتاری لێبوردەیی و ئاشتەوایی گشتی و کارنەکردن بۆ ڕەخساندنی هەل و دەرفەتەکانی یەکسانی بۆ پێکهاتەکان. هەموو ئەمانەش هۆکاری سەرەکی بوونە بۆ ئەوەی هاووڵاتی هیچ کات نەبێتە سەنتەر و چەقی دەسەڵاتی سیاسی، بۆیە ئێراق وەک وڵاتێکی بێ نەتەوە و نەتەوە و گرووپە ئیتنیکییەکانیش، بێ دەوڵەت ماونەتەوە.