دیموكراسییەت و نادیموكراسییەت، چرپەیەك لەگەڵ حكومەت

بێجگە میراتگریی ئەورووپا بۆ دیموكراسییەتی ڕاستەوخۆی یۆنانی كۆن و خۆكردنە خاوەنی ئەو میراتە گرنگە، لە سەدەی ناوەڕاست بەدواوە، بە دروستی لە سەردەمی بووژانەوە بەدواوە، تا سەردەمی چاكسازیی ئایینی، چەند شۆڕشێكی گرنگ لە كۆمەڵگە ئەورووپاییەكان و ئەمریكاشدا ڕوویانداوە، وەك (شۆرشی كشتوكاڵی و پیشەسازی، هەردوو قۆناغەكەی شۆڕشی زانستی و فەلسەفەی ڕۆشنگەری و شۆڕشە سیاسییەكانی وڵاتانی بەریتانیا و ئەمریكا و فەرەنسا)، كە هەموو ئەمانە لە هەمان كاتدا پرۆسەی مۆدێرنیتەیان پێشخست، شاریان دروستكرد، تاكایەتی سەریهەڵدا و بە كورتییەكەی بوونە پێشزەمینەی دامەزراندنی دەوڵەتی مۆدێرن لەسەر بناغەی دیموكراسییەت وەك فۆرمێكی پەروەردەیی، وەك سیستەمێكی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و وەك شێوەژیانێكیش.

سەدەی بیستەم بە هەردوو جەنگی جیهانییەوە تا ڕادەیەك ئەم پرۆسەیەی وەستاند، سەرمایەدارییەت بووە سیستەمێكی جیهانگرەوە، بواری كار، تەكنەلۆژیزە و ماشێنیزە كرا و نامۆبوون، وەكئەوەی كارڵ ماركس پێشبینی كردبوو، بووە قەدەری مرۆڤی هاوچەرخ. سەدەی بیستەم لە ڕوانگەیەكی گەردوونییەوە مرۆڤی ڕووبەڕووی شپرزەیی كردەوە، زەلیلی كرد و وای لێكرد لە ئاست دێوی ماشێندا خۆی بەبێ دەسەڵات ببینێت و بە پێی ئەو یاسایانەی بۆی دادەنرێن و بە شێوازێكی “دیموكراسیانە” بەسەریدا دەسەپێنرێن، قەبووڵی كات، كە ئەوە ژیانە و دەبێت لە پێناویدا بمرێت.

بەڵام سەدەی بیستەم هەر بەوەوە نەوەستا شەڕ بكاتە بەشێك لە ژیانی مرۆڤ، بەڵكو تەكنەلۆژیای مۆدێرن و خێراكردنی ژیان، مرۆڤیشی خستە دۆخێكی گەوجاندنی ئەوتۆوە، كە پێیوابێت ئەوەی بەناوی پێشكەوتنەوە بۆی بەرهەمدێت، خۆشبەختیشی دەكات. یەكێك لەو فەیلەسووفانەی سەدەی نۆزدە پێشبینی ئەم گەوجاندنەی بەهۆی چاپەمەنییەكانەوە كردبوو، سۆرین كیاكەگۆر (كیركوگور)ی دانماركی بوو، كە لەو بڕوایەدا بوو چاپەمەنییەكان و بەتایبەتیش ڕۆژنامەكان دوژمنی سەرسەختی مرۆڤن بەوەی كە هەموو جیاوازییەك دەسڕنەوە و یەكسانكردنەوەی هەموو شتێك دەگەیەننە ئەو ئاستەی كە جۆرێكی دی لە ڕەشۆكییەت و ئاپۆراگەرایی باڵ بەسەر مرۆڤایەتیدا بكێشێت. ئەمەش وا دەكات مرۆڤ چێژێكی زۆر لەو زانیارییە چوونیەكانە وەربگرێت، كە ڕۆژنامەكان بۆی بەرهەمدەهێنن، هەروەك چۆن ئێستاش، بە قەولی (درایفۆس)، بەكاربەرانی تۆڕی ئنیتەرنێت لە ئەنجامی گەڕانێكی بێدەروەستانە بەناو تۆڕی زانیارییەكاندا، كە شوێنی ناردنیان دیار نییە، چێژێكی زۆر دەبینێت، بەڵام جگە لە نائومێدی هیچیدیكەی چنگ ناخات، كۆتایی پێدێت.

بۆیە ئێمە ئێستا لەسەردەمی ڕەشۆكیبوونەوە و عاممیگەراییەكی فەیسبووكیدا دەژین، كە خۆی ئامادەسازییە بۆ هاتنە سەركاری هەر دەستەڵاتێك بە پیادەكردنی كەمترین ئاستی دەسەڵاتی ساختەی دیموكراسیاوی، كە لە (هەڵبژاردن)دا بچووك دەكرێتەوە. ئەمڕۆ هەڵبژاردنەكان، كە میكانیزمیكی فێڵاوی و پڕ لە تەزویر دەیانبات بەڕێوە، بوونەتە كەعبەی پیرۆزی دیموكراسییەت. لە كاتێكدا دیموكراسییەت وەك ئاین و سیاسەت و هەر بڕوایەكی دی بۆتە ئایدیۆلۆژیایەكی خەڵەتێنەر. ئەوەش وەك بەرەنجامی ڕەشۆكیكردنەوەی كۆمەڵگا و دروستكردنی ڕێگر لەبەردەم سەرهەڵدانی تاكەكەسدا، كە لە هەمان كاتدا سەرهەڵدانی ڕەخنە و بیركردنەوە و عەقڵانییەتە.

بۆیە وەك بەبەر چاومانەوە دەیبینین هەموو شتێك بۆ ڕەشۆكیكردنەوەی كۆمەڵگا دەستەبەر دەكرێت، بەڵام بیركردنەوەی ڕەخنەگرانە، فەلسەفە و هزرینی دەروەستانە و تاكایەتیی و عەقڵانییەت ئامانجگەرا، دەخرێنە پەراوێزەوە. ئەو بڕە لە دەستبەركردنی ئامرازیش بۆ تاكەكەسەكان، كە دەخریتە بازاڕەوە ئەوەندەی بۆ سەرگەرمیكردنیانە، ئەوەندە بۆ بەختەوەرییان نییە. تەنانەت سێكس و ئەڤینیش هەر ڕەشۆكیی كراونەتەوە و لەو جێگەیەوە كە شوناس دروستكەرن، كراونەتە بەرهەم و كەرەستەی بازاڕیی و دامركێنەرەوەی غەریزە، بگرە پیشەسازیی سێكس و هۆشبەرەكان، بەهەمان شێوەی پیشەسازی تیرۆر و تۆقاندن و نەوەبڕینەوە و جینۆساید، بەشێكی جیانەكراوەن لە سیستەمی سەرمایەدارییەتی لێبراڵی.

كەواتە شوێنێك بۆ دیموكراسییەتی ڕاستەقینە، كە دروستكەری مرۆڤ و تاكایەتیی و كولتووری بەرەنگاریی بوو، لە سەراپای جیهانی مۆدێرندا نەماوەتەوە، مەگەر لەناو ئەو خێڵە سەرەتاییانەدا كە هێشتا دێوی دیموكراسییەت دەستی پێیان نەگەیشتووە و هێشتاكەش ئەوانەی بنەماگەلێكی دیموكراسی پەیڕەو دەكەن بەبێ ئەوەی دیموكراسییەت بناسن.

بەمجۆرەش، دوایئەوەی ئەورووپا مژدەی گەورەی بە كۆمەڵگاكان بەخشی، لە سەدەی بیستەم بەدواوە، دوای ڕووخاندنی دوایین ئیمراتۆرییای نەرێتی، كە عوسمانییەكان بوون، بۆخۆیان لەڕێگەی كۆڵۆنیاڵیزمەوە بوونە ئیمبراتۆریای نوێ و هەمان شتیان لەدژی گەلانی داگیركراو، دابەشكراو و بەپەراوێزخراو ئەنجامدا، كە عوسمانییەكان ئەنجامیان دەدا. ئەمە یەكەمین پاشگەزبوونەوە بوو لە دیموكراسیەت و یەكەمین لێدانیش بوو لەو گەلانەی لە هەژاریدا نغرۆ ببوون و تا دوایین ساتەوەخت باج و خەراجیان لێدەستێرا، بەهاتنی سوڵتانە نوێیەكانی دیموكراسییەتی ڕووكەش، هەر لە هەژاریشدا مانەوە. ئەمەش لەسایەی دامەزراندنی ئەو دەوڵەتە بەناو مۆدێرنە لۆكاڵیانەی، كە بە عەقڵی خێڵەكی و مەزهەبییەوە دامەزرێنران و دەبران بەڕێوە و هەتا ئێستاش بەشێكی زۆریان ماون، ئەو ئەخلاقە سیاسییە نەگۆڕاوە و دەستێكی باڵای هەیە لە بنكەندكردنی سەرمایە ئابوورییە ژێرزەوی و سەرزەوییەكانی گەلان، كە خۆراكی مانەوەی نەوەكانی پاشەڕۆژیانە.

هەرچەندە ئەم دەوڵەتانەی لەم ناوچەیەدا دروستكران، ناوی مۆدێرنیان لەسەرە، بەڵام هیچ بنەمایەك، یان مێكانێزمێكی مۆدێرن بەڕێوەیان نابات. ئەوەش وا دەكات كە پرۆسەی دیموكراتیزەكردن، مافی مرۆڤ، عەقڵانییەت، متمانە، خۆشەویستی، تاكایەتی و ژینگەپارێزی هێندەی ئەوەی درووشمی بریقەدار بن، لە واقیعدا پەردەپۆشی تاوانە گەورەكان دەكەن، هەرگیز لەم كۆمەڵگەیانەدا ئەو بەهایە وەرنەگرن، كە توندوتیژی، دیكتاتۆرییەت، ناعەقڵانییەت، نەبوونی متمانە و زۆربوونی نیفاق، دووڕوویی و نێرسالاری و ڕەشۆكییەت و عامییگەرایی، هەیانە، كە هەر لەڕێگەی ئەم دەوڵەتە دروستكراوە بەناو مۆدێرنانەوە، درێژەیان پێدەدرێت و لە ژێر هاوپەیمانییەتێكی نهێنیی نێوان ئەورووپاییەكان و ئەماندا بەڕێوە دەبرێن. ئەمە بێجگە لەوەی هەر لەسایەی ئەم هاوپەیمانێتی و بەناو پەیمانەدا، هەمیشە نەرێتی كۆن و بەپیرۆزكراو، ئایینداری لە جیاتی دینداری، تۆڵەكردنەوە، مەزهەبگەرایی و تایفەگەرایی، ڕێگربوون لەبەردەم هەر بیركردنەوە و هەنگاوێكی عەقڵانیدا.

هەموو ئەمانەش بوونەتە بەشێكی لە پێكهاتەی بەكاربەرانەی تەكنەلۆژیا مۆدێرنەكان و لە تەرویجكردنی عامییگەراییدا، عاممە بۆخۆی لە پێش هەموو شتێكیترەوەیە. كەواتە شوین و ئەرز لەم ناوچەیە باشتر نییە بۆ مانەوەی ئەم وڵاتانە وەك بازاڕێك بۆ ساخكردنەوەی كەلوپەلە جەنگی و ئەلێكترۆنییەكان و هەروەها بۆ سوودوەرگرتن لە ڕەشۆكییەت و عامییگەرایی كە خۆی ببێتە ئامراز و داردەستی ئەم سیستەمە جیهانگرەوەیە، تا لە ڕێگەی بەڕەشۆكیكردنەوەی سەرپای كۆمەڵگەوە، هەر ڕەشۆكییەت و عامیگەرایی بەرهەم بهێنێتەوە. ئەمەش لە هەموو بوارەكان و كایەكاندا دەبینین: ئایین، وەرزش، تۆریزم و تەنانەت ژن و ژنخوازیش.

كەواتە فۆرمێكی دیكەی داگیركاریی هەمەكی لە ئارادا هەیە، كە پێشتر نەمان ناسیوە. داگیركارییەكی سەراپاگیر، كە بواری بۆ هیچ بەرگریی و ڕزگارییەك نەهێشتۆتەوە. بەڵام ئەوە سرووشتی فەلسەفەیە وەك بیركردنەوەیەكی ڕەخنەیی، نەك وەك میراتێك لەناو مەتنەكان و وانەكانی بەشەكانی فەلسەفە لە ئەورووپا و زانكۆكانی خۆشماندا، كە شێوەیەكیی كۆپیكراو لاساییكەرەوەی وەرگرتووە، كە هەمیشە پرسیار بكات و هووشیارییەكی نوێ بە ئامانجی ڕەخنەگرتن لە دۆخی هەنووكە، بهێنێتە ئاراوە. بوون و مانەوەی هزرینی فەلسەفیانە، بۆخۆی نیشانەی مانەوەی جۆرێكە لە ڕێگری و جۆرێكیشە لە پیشاندانی ڕێگەی ڕزگاری. بۆیە بەلای منەوە، ئەوە ئایدیۆلۆژیا و چەپگەرایی و مژدەكانیان نین، كە دەرگا لەسەر ڕێگەی ڕزگاریبەخشانە دەكەنەوە، بەڵكو ئەوە بیركردنەوەی فەلسەفیانەیە لە پێناوی ڕەخنەگرتن و پرسیاردا، كە ئەو ڕێگایە بە كراوەیی دەهێڵێتەوە و شوناسی هەنووكەیی بە تاكەكان دەبەخشێت تا بەختەوەریی خۆیان لە جۆرێك لە بیركردنەوەدا ببیننەوە، نەك لە هەلومەرجە دۆزەخییەكانی ژیاندا. بیركردنەوە فەلسەفیی لە خۆیدا دروستكەری متمانەیە بە ژیان و خەباتكردنە بۆ بەردەوامی و ڕێگرتن لە تێكەڵبوونەوە بە ڕەشۆكییەت و عامییگەرایی بێتام.

بۆیە چارەسەری كۆمەڵگەكانی وەك ئێمە و كۆمەڵگە بەقوربانیكراوەكانی وەك ئێمە، لە بانگەشەكردنیاندا بۆ دیموكراسییەت وەك سیستەمێك نییە، بەڵكو دەبیت ئێمە هووشیاریی سیاسیمان بگاتە ئەو ئاستەی كە بیر لە دیموكرتیزەكردنی هەموو بوارەكانی ژیان و هەموو هێزە كۆمەڵایەتییەكان بكەینەوە. پێویستە دیموكراسیەت هەر تەنیا وەك سیاسەتێك سەیر نەكەین كە سیستەمیك دەبات بەڕێوە و جوانیدەكات، چونكە دەتوانێت بەناوی دیموكراسییەتەوە دیكتاتۆرانە و ملهووڕانە و بێ باكانەش خۆی بنوێنێت. هەڵوێستی دیموكراسییەت لە ئاستی ڕیفراندۆمی كوردستان و كاتەلۆنیادا، جگە لە دڕەندەیی كە ستەمی دیكتاتۆرەكانی بیرخستنیەوە و دواییش لە ڕێگەی تۆڕەكانی بەڕەشۆكیكردنەوەی كۆمەڵایەتییەوە بیریبردینەوە، هیچیتر نەبوو. ئێمە لەو ڕووداوانەدا، چیدیكەمان لە دیموكراسییەت بینی؟ ئەوەی ئێمە پێویستیمان پێیەتی مرۆڤی دیموكراسییە، كە هەڵگری كولتوورێكی دیموكراسییانە و پەروەردەیەكی دیموكراتیك بێت. ئەمەش لە كاتێكدا ئێمە لە دۆخێكدا دەژین، كە كۆی هێزە بەناو دیموكراتیك و دژەدیموكراتیكەكانیش لە دژی مرۆڤ و كولتووری دیموكرتیانەن.

زۆر خۆشە لە وڵاتێكدا بژیت، كە هەست بە گۆڕان بكەیت و بكەویتە بەر ئەو یاسایانەی تەنانەت خۆشت دەبێت باجەكەیان بدەیت، بەڵام بەو مەرجەی گەرانتیی ئەوە هەبێت، كە گۆڕینی یاساكان و دانانی یاسای نوێ و چاكسازیی لە وڵاتدا، نەچێتەوە خزمەت مەرامە سەرمایەدارییەكان، كە ئامانجی سەرەكییان چەوساندنەوە و بە ئامڕازكردنی ڕەنجی مرۆییە لە پێناوی ئامانجەكەی خۆیاندا. لەم دۆخەدا، پێویستییمان بە ئۆپۆزیسیۆنێكی فیكریی قووڵ هەیە، كە هەمیشە بیرمان بخاتەوە، پرۆسەی دەسەڵات لەم ناوچەیەدا بەرەو كوێ دەچێت؟!. چەندە من دڵم بەوە خۆشە، كە هەرێمی كوردستان لەڕێگەی چاكسازیی و دانانی یاسای نوێوە، خۆی لە دەوڵەتانی سەركوتكاریی ناوچەكە جیا بكاتەوە، ئەوەندەش پێویستیم بە گەرانتێك هەیە گومانی ئەوەم لەسەردا بڕەوێنێتەوە، كە ئەم نموونەیەش ناكەوێتە چەوساندنەوەی هاونیشتیمانیان لەپێناوی ئامانجە سەرمایەدارییەكاندا.

بۆیە دەبێت ئەم كابینەیەی حكومەت، ئەو دەستە شاراوانەی ناو سیستەمەكە كورتبكاتەوە، كە كۆی سیستەمەكە بۆ بەرژەوەندیی تایبەتی خۆیان بەكار دەهێنن. گێڕانەوەی شكۆ بۆ كۆمەڵگەی خۆمان و زیندووكردنەوەی بەها نەمرەكانی مرۆڤایەتیش بەشێكی دیكەی ئەركەكانی ئەم كابینەیە دەبێت، چونكە تەنیا لە ڕێگەی دۆزینەوەی تایبەتمەندییە لۆكاڵییەكان و كردنیان بە بەشێكی لە شوناسی داگیركراومان، دەتوانین بەشداریی و هاوكاریی شوناسە گەردوونییەكە بكەین. پێویستە بڕواهێنان بە دیموكراسییەتی كوێركوێرانە و سەرسامبوون بە خۆرئاوای سیاسی، هەڵگێڕینەوە بۆ تێگەیشتن لە بنەماكانی مۆدێرنیتە و وێڕای هەر سەرسامییەكمان بە ئەوانیتر، كەمێكش بكەوینەوە خۆشویستنی خۆمان و زمان و كولتوورمان..

سەرچاوە: ئەم نووسینە لە واڵى نووسەر لە فەیسبوک وەرگیراوە.