“پەیسەر پرێس” دەنووسێت: یەكەم تۆپ لە جەنگی جیهانی یەكەمدا لە ڕۆژ هەڵات تەقێندرا بەر كورد كەوتبوو.
گرانی گەورە دەرهاویشتە و ئەنجامەكانی “خوێندنەوەیەك بۆ كتێبی گرانی گەورە لە كوردستان”
دەستپێك
بەر لە گرانی و قاتوو قڕی جەنگی جیهانی یەكەم چەندین گرانی دووچاری خەڵكی كوردستان بونەتەوە، بۆ نموونە گرانی ساڵی (1756- 1880)، خاوەنی كتێبی گرانی گەورە لە “محمد ڕسوڵ هاوار” دەگێڕێتەوە: ساتێك شەڕی جیهانی یەكەم دەستی پێكرد كوردستان بوو بوو بە مەیدانی سەربازی سێ وڵات (عوسمانی، ڕۆس و ئینگلیز) جەنگەكە هۆكار بوو كە كورد تووشی كارەساتێكی گەورەببێت، بێ ئەوەی هیچ سودێكی لەو شەرەدا هەبێت و وڵاتەكەی بە خۆڕایی ئاڵێنرایە ئەو شەڕەوە.
كەمال مەزهەر لە كتێبی كوردستان لە ساڵەكانی جەنگی جیهانی یەكەمدا دەنووسێت: كوردستان وەك بەشێكی گرنگ لە ڕۆژ هەڵاتی ناوین جێگەیەكی دیاری لە شەڕی یەكەمدا هەبوو. “پەیسەر پرێس” دەنووسێت: یەكەم تۆپ لە جەنگی جیهانی یەكەمدا لە ڕۆژ هەڵات تەقێندرا بەر كورد كەوتبوو. لازارێف دەڵی: گەلی كورد یەكێكە لە قوربانێكانی كارەساتی جەنگی یەكەمی جیهان، بە داخەوە ئەو ڕاستییە بە شێوەیەكی بەرفراوان دیارنییە.
سەرهەڵدان و قۆناغی لاوازی ئمبراتۆریای عوسمانی
دەوڵەتی عوسمانی بە یەكێك لە گرنگترین وڵاتانی جیهان دەژمێردرێت، میژَوویەكی دوور و درێژی هەیە ساڵی “1299ـ 1922” واتە شەش سەد و بیست و سێ ساڵ حوكمڕانی سێ كیشوەر بووە ئەوروپا، ئاسیا و ئەفریكا. لەم مێژووە دوورو درێژەدا بەشێكی زۆری كوردستان لە ژێر دەسەڵاتی ئەو ئیمبراتۆریەتەدا بووە.
ساڵی 1687 سوڵتان ” محمدی چوارەم لە سەر عەرش لابرا، بە هێنانە خوارەوەی سوڵتان ئاژاوە لە وڵاتدا تەنییەوە، ئەمكارە سەرەتا و دەستپێكی لاوازی ئیمبراتۆری عوسمانی بوو، بۆ نموونە وڵاتی نەمسا بەلگراد و بەشێكی وڵاتی سربیای داگیركرد، دواتر لە ڕێگای “مستەفا كوبرولی پاشا ” ە وە هەوڵدرا گیان بە بەر ئمبراتۆریەكەدا بكرێت، لەم پێناوەدا توانی لایەنگری مەسیحێكانی وڵاتەكەی بە دەستبهێنێت، بەلگراد و هەرێمی ترانسلیفیایشی گرتەوە، بەڵام نەیتوانی سنووری ئمبراتۆرێتەكە لەو نەخشەیە تێپەڕێنێت كە سوڵتان سلێمانی قانوونی نەخشەی كێشابوو، فەتحی نوێش نەكرا، بە پێچەوانەوە لەو ماوەیەدا هەوڵی ئیمبراتۆریەتەكە بۆ گێڕانەوەی ئەو سەر زەمینانە بوو لە دەستی دەرهێنرابوو، بۆ نموونە لەم قۆناغەدا چەند شارێكی گرتەوە كە پێشتر لە بەرژەوەندی سەفەوێكان لە دەستیدابوو وەك شارەكانی هەمەدان و تەبرێز، هەروەها هەرێمی لوڕستان، بەڵام پاشماوەیەك جارێكیتر تەواوی ئەو ناوچانەی لە بەرژەوەندی سەفەوێكان لە دەستدایەوە.
لە سەدەی هەژدەوە لە ژێر كاریگەری شۆرشی فەرەنسی بیری نەتەوایەتی لای زۆرێك لە گەلانی ئەوروپا و ناوچەی بالكان چەكەرەی كرد و لە شۆڕش و ناڕەزایەتی بەرانبەر دەسەڵات و حوكمی عوسمانێكان گەڵاڵە بوو، لەو ماوەیەدا زۆرێك لە گەلانی ئەوروپا لە بەرانبەر دەسەڵات و هەژموونی تورك سەربەخۆییان ڕاگەیاند، هاوكات جەنگەكانی وڵات بەرانبەر بە ڕوسیا بارگرانی زیاتری خستبووە سەرشانی دەوڵەت، لەو نێوەندەشدا گەندەلێ و دواكەوتووی دام و دەزگاكانی دەوڵەت هێندەی دیكە باری سەرشانی دەوڵەت و هاووڵاتیانی قورستر كردبوو.
سەردەمی تەنزیمات 1839ـ 1878
دوای چەند مانگێك لە گەیشتنی سوڵتان “عبدالمجید یەكەم” بە دەسەڵات لە 3/ تشریتی یەكەم/ 1839 مەرسومی سوڵتانی گوڵخانە بڵاوكرایەوە، وەرچەرخانێكی گەورەبوو لە مێژووی ئیمپراتۆریای دەوڵەتی عوسمانیدا، چونكە خاڵی دەستپێكردنی چەندین بەرنامەی فراوانی چاكسازی بوو لە ماوەی دەیەها ساڵدا كە هۆكاری گۆڕینی سیمای دامەزراوەی، ئابووری و كۆمەڵایەتی وڵاتی لێكەوتەوە. دواتر جێگرەوەكانی سوڵتان وەك “عبدالعزیر، مورادی پێنجەم و عبدالحمید تا ڕادەیەك ئازایانە چوونە ژێرباری ئەو ئەركەوە.
كۆی بەرپرسیارێتێكە وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارەبوو چۆن دەكرێت ئیمبراتۆریای عوسمانی ڕزگار بكرێت؟ چارەسەری پێشنیار كراو لەم چەند دەستەواژەیەدا كۆدەبوەوە: بە ناوەندیكردنی كارگێڕی ئیمبراتۆریا، نۆژەن كردنەوەی دام و دەزگاكانی دەوڵەت، بە ڕۆژئاوایكردنی كۆمەڵگا تا ڕادەیەكی زۆر ” قانوون و پەروەردە” ئیمبراتۆریای عوسمانی بۆ ڕزگاربوون لە ئالەنگارێكانی چاوی لە ئەوروپا بوو، ئەو ڕۆژگارە ئەوروپا وەك مۆدێلێكی ڕۆناكبیری دەهاتە بەرچاو، هاوكات بە هۆی نزیكی ئەستانە لە ئەوروپاوە گەلی تورك لە مێژبوو لە تەك ئەو كیشوەرە و بە تایبەت وڵاتی فەرەنسادا پەیوەندییان گرتبوو.
ئێراق و كوردستان
دوای ئەوەی مەغۆلەكان لە 10/ شوباتی/ 1258 بەغدادیان داگیركردو دەسەڵاتی خەلیفەكانی عەباسیان تارو ماركرد، وڵات لە ئاژاوەو پەشێویدا بەڕێوەدەبرا، ساڵی 1534 وڵات كەوتە دەست توركە عوسمانێكان، وڵاتیان بە سەر چوار ولایاتدا دابەشكرد “ئەیالات” یاخود ولایەت گەورەترین یەكەی كارگێڕی بووە “بەغدا، موسڵ، بەسرە و شارەزوور” كەركوك” ولایەتی كەركوك دابەشكرا بۆ كرا بیست سەنجەق، هەر سەنجقێكیش بۆ قەزا، ناحیەو گوند دابەشكرا، بەمشێوەیە تا ساڵی 1922 وڵات بەڕێوەدەبرا.
لە ڕێگەی مەلا ئیدریسی بەدلیسیەوە كورد هەر زوو لە تەك عوسمانێكاندا ڕێكەوتبوون، لە شەری گەورەی چاڵدێراندا كورد پاڵپشتێكی سەرەكی عوسمانێكان بوو، هاوكات ئامرازێكی دیاریش بوو لە سەركەوتنیان بە سەر سەفەوێكاندا، ئیماراتی بابان لە دەورانی عوسمانێكاندا یەكێك بووە لەو ناوچانەی بە شێوەیەكی لا مەركەزیەت خۆیان بەڕێوە بردووە. ساڵی 1850 بە بیانووی ناوەندگیری لە ڕووی كارگێڕییەوە ئیمارەتەكە هەڵوەشایەوە و كۆتایی پێهێنرا و بوو بە بەشێك لە ئامانجاكانی سەردەمی تەنزیمات. بەڵام لە باشوور كورد دەستەو وەستان دانەنیشت چەندین جار هۆز و عەشیرەتەكان دژ بە دەسەڵاتی ناوەندی و سەپاندنی باج و سەرانە ڕاپەڕین و لە حكوومەت هەڵگەڕانەوە. چونكە لە تەك لاوازبوونی دەسەڵاتی ئیمبراتۆریای عوسمانی و جەنگەكانی باری سەر شانی میللەتان تا دەهات قورستر دەبوو، بە شێوەیەك جۆرەها باجیان لە خەڵك دەستاند، بۆ نموونە دانەوێڵە و وڵسات تەنانەت لە هەندێ جێگادا پێداویستی ڕۆژانەشیان لە خەڵك سەندوە وەك هێلكە، ڕۆن و …هتد.
بەشێوەیەك كاتێك جەنگی جیهانی یەكەم هەڵگیرساو دەوڵەتی عوسمانی لە شەڕەكەدا چووە پاڵ وڵاتی ئەڵمانیا لە كۆتاییدا تێكشان و ئیمبراتۆریای عوسمانی هەڵوەشایەوە و كوردستان لە ڕۆهەڵاتەوە سوپای ڕووس بەشیكی داگیركرد و باشوریش كەوتە دەست وڵاتی بەریتانیا، جەنگ، سەفەربەرلك و توڕەیی سروشت كارەساتێكیان لە كوردستاندا خوڵقاند بە گرانی گەورە ناودەبرێت.
هۆكارەكانی سەرهەڵدانی گرانی گەورە: كۆمەڵە هۆكارێك بوونە هۆی سەرهەڵدانی گرانی گەورە لە كوردستاندا
یەكەم: باج شێوازی بەڕیۆەبردنی عوسمانێكان لامەركەزیەت بووە، باج هۆكارێكی سەرەكی پەیوەندی نێوان دەسەڵاتی ناوەند و بەڕێوەبەرە خۆسەرێكان بووە، تەنانەت لە ڕێكەوتنی میرانی كورد لە تەك ئەستانەدا لە ڕێگای مەلا ئیدریسی بەدلبیسیەوە، یەكێك لە خاڵەكانی ڕێكەوتنەكەیان پێدانی باج و خەراج بووە بە ئەستانە.
جەمال بابان دەلێت: باج سەندن بە جۆرێك پەرەی سەندبوو هەموو شتێكی گرتبوەوە، بۆنموونە جەندرمەی تورك گوند بە گوندی خۆشناوەتی گەڕاون جۆرە باجێكیان لە كەسانی قەڵەو ستاندوە بە ناوی باجی “سمتانە” بە بیانووی ئەوەی لە كاتی دانیشتندا بەشێكی زۆر لە زەوی داگیر دەكەن! لەم پێناوەشدا دوو جۆر هێزیان بە ناوەكانی” زەبتیە” و “جەندرمە” بەر داوەتە گیانی خەڵك.
پەیسەر پرێس دەنوسێت: باجی جەنگی لە سەر هەموو چشتێكی هاووڵاتیان دانرابوو، بە جۆرێك باربووی جەنگیان لە هەندێ شوێندا گەیاندبووە (50%) داهاتی كەسەكان، بۆ هەموو موڵك و ماڵێكی نەگوێزراوەیش (25%) باجیان دانابوو، هەر كەسێكیش باجی نەدابا یاخود كەمتەرخەمی كردبا بە توندترین شێوە سزایان دەدا. سەرە ڕای ستاندنی باج لە لایەن دەوڵەتەوە دەبوو جوتیاران بڕێك لە كشتوكاڵ و ئاژەڵەكانیان بدەن بە ئاغا، كۆێخا، شێخ، مەلا و فەقێ، ئەوكارەش هێندەی دیكە باری شانی هەژارو نەداری قورستركردبوو.
دووەم: بەرزبوونەوەی نرخ، هۆكارەكان زۆرن لە بەرزبوونەوەی نرخدا، شەڕ یەكێكیانە بە تایبەت ئەگەر درێژە بكێشێت قات و قڕی بە دوای خۆیدا دەهێنێت بە نموونە جەنگی جیهانی یەكەم (1914-1918) ی خایاند.
ڕەفیق حلمی لە یاداشتەكانیدا دەنووسێت: بێ رووحمی و بەزیی پێدانەهاتنەوەی تەبیعەت، ناپاكی و زەبرو زەنگی كاربەدەستە خوانەناسەكان بە هەژارو نەداردا بوونە هۆی قات و قڕیەكی بێ دادو ماڵ وێرانكەر.
پەیسەر پرێس دەنووسێت: بە شێوەیەكی چاوەڕواننەكراوو نرخی دانەوێڵە بەرزبوەوە، لەو نێوەندەشدا برێك لە بازرگان لە تەك دەوڵەتی عوسمانیدا دەستیان تێكەڵكردو بەو بڕە دانەوێڵەی هەبوو بازرگانیان دەكرد.
محمد ئەمین زەكی بەگ لە خولاسەی تأریخی كوردوكوردستاندا دەنووسێت: نرخی حۆقەیەك ئارد گەیشتە لیرەیەكی زەرد، خەڵكە مەزڵومەكە هیچیان بە دەستەوە نەما نیهایەت (70%) یان لە برسانا مردن. خاوەنی كتێبی گرانی گەورە لە زای “هۆمەر فەقێ شێخوەسانی” دەگێڕێتەوە: چەند خێزانێك لە خۆشناوەتی هەریەكەو بڕی چەند بێژنگێك ئاڵتونیان هەبووە، بەڵام خۆراكیان دەست نەكەوتووە!
سێیەم: زەوتكردن، لە ناوبردن و تاڵانكردن: بە درێژای مێژوو ژیانی دانیشتوانی كوردستان بە گشتی لە سەر ئاژەڵداری و كشتوكاڵ بووە، خەڵك تەنها دەیتوانی بژێوی خۆی دابینبكات، كەمال مەزهەر لە مێژووی گەلی كورد بەشی یەكەمدا دەنووسێت: ساڵی 1898 لە ڕێگای فرۆشتنی پێستەوە كوردستان تێكەڵ بە بازاڕی جیهانی بوو.
“ئی، جەی، ئار لە پوختەی كارو باری كاتی جەنگی لە كوردستانی جنوبی دەنووسێت: ساڵی 1916 هێزێكی ڕووسی خۆیان كشاندە باشوور تا گەیشتن بە شاری خانەقین و لە ماوەی دوو كاژێردا شارەكەیان تاڵان كرد، هەروەسا سەبارەت بە كوردەكانی توركیا دەڵێت: وەك دوژمن مامەڵەیان لەگەڵدا كراون و هەموو چین و توێژێكان تاڵان كراون. هەروەها لە زمانی ئەحمەد حەداد دەرگەڵەییەوە خاوەنی پەرتوكی گرانی گەورە دەنووسێت: ساڵی 1916 سەربازەكانی ترازی ڕووسی هەرچی ڕەزوباخی دەورووبەری ڕەواندزە بە یەكجاری سوتاندیان.
محمد ڕسول هاواریش باس لە ژنێك دەكات توڕەیی تینی بۆ دەهێنێت دەچێتە بەر دەزگایەكی حكوومەت و هاواردەكات: بە زیندوی هەموومان بنێژن، ئەوەی هەبوو بۆ زارۆڵەكان حكوومەت هەمووی برد. بە داخەوە لە دەوروبەری خۆشناوەتی چەند ئاغاو دەرەبەگێگ دەستیان لە تەك حكوومەتدا تێكەڵ كردووە و بونەتە چاوساغ و كۆڵوانە سوری بەر لەشكر!
چوارەم: ڕەشبگیری و پەلكێشكردن بۆ بەرەكانی شەڕ، زۆربەی كات كورد پیاو و گەنجەكانی بە زۆر پەلكێشی جەنگ كراون، بوون بە سوتەمەنی جەنگێك كە هیچ بەرژەوەندی ئەوانی تیادا ڕەچاونەكراوە، قوربانی زۆری گیانی ماڵیان پێ دراوە و وڵاتەكەیان كراوە بە گۆڕەپانی جەنگ.
ساڵی 1850 سوڵتان “عبدالمجیدی یەكەم” بڕیارێكی بە ناوی “سفەر بەر لك” واتا نەفیر عام یان ڕەشیگیر دەكرد، لە هەر خانەوادەیەك بە زۆر كورێكی تازە پێگەیشتوویان دەبرد بۆ جەنگ دژ بە سەفەوێكان یان بۆ دامركاندنەوەی ناڕەزایەكانی ناوخۆ كەڵكیان لێوەردەگرتن، لە كاتی جەنگی جیهانی یەكەمدا فوو كراوە بە كەڕەناداو ڕەشبگیر ڕاگەیەندراوە، زۆر ماڵ كوڕ و پیاوەكانیان براون بۆ شەر لە بەرەكانی بەلقان، سربیا و یۆگۆسلافیا، ئەوانەی نەكوژراون زۆربەیان لەو وڵاتانە ماونەتەوە ژیانی خێزانیان پێكهێناوە، ئێستاش لێرەو لە وێ ناوی كورد دەبیسترێت.
شادمان مەلا حەسەن دەنووسێت: ئۆردوی هۆمایۆن لە چواردە فەیلەق پێكهاتبوو، هەر سوپایەك چل و یەك هەزار سەربازی هەبوو، كورد ژمارەیەكی زۆری ئەو سوپایە بوون، بۆ نموونە هەرتك سوپای ” 9 و10″ بە تەواوی كوردبوون. هەروەها سەدوسی و حەوت “وەحدەی خەیالە” كوردبوون، جگە لەو سوپا پاشكۆیانەی لە عەشیرەت و خۆبەخشە باوەڕدارەكان ڕێكخرابوون.
حەسەن عەزیز خەلًكی گوندی “بنگرد” دەگێڕێتەوە كە جەندرمەی تورك كردویانە بە سەرباز و بردویانە بۆ بەرەكانی شەڕ ماوەی دوازدە ساڵ دوور لە كەس و كاری گوزەراندموە و دواتر گەڕاەتەوە زێدی باب و باپیرانی. بێگومان لەو جەنگەدا هەزاران كەس لە كوردستان بە دیلی كەوتنە دەست ڕوس و كڕین و فرۆشتنیان پێكراوە یاخود بێسەروشوێن كراون.
تاهیر ئەحمەد حەوێزی لە مێژووی كۆیەدا دەنووسێت: كاتێك لە مێژووی شارەكە دەكۆڵمەوە ماڵ نییە كەسێك و دوانی لە سەفەر بەرلك لە دەست نەدابێت، نزیكەی سێ هەزار گەنج و پیاو فەوتاون و چون و نەهاتنەوە. ئەمین زەكی بەگ دەڵێت: لەم جەنگەدا نزیكەی سێ سەد هەزار جەنگاوەری كورد تیاچون و فەوتان.
بەهەمانشێوەی گەنج و لاوی كورد خاك و ماڵیشی وێران و تاڵانكراوە، لەكاتی گەیشتنی لەشكری عەروس”ڕوس” بۆ دەوروپشتی كرماشان و خانەقین عەشیرەتی “سنجابی” بەرگریەكەی دلێرانەیان كردبوو، بۆ نموونە شارێكی وەك ڕەواندز لە دوو هەزار خانی تەنیا شەست خانوویان بە پاوە مانەوە، لە ناوچەی كفریش لە دوو سەدو سی و یەك گوند، سەدو شازدەیان خاپوركران.
پێنجەم: كوشتن و ئەتكردن : كاتێك مێژووی گەلی كورد دەخوێنیتەوە زۆرن ئەو كارەساتانەی دوژمن بە سەر میللەتەكەیدا هێناوە، یاخود بە ئەنقەست ئەتكی كردوون، بۆنموونە “جەلال تەقی” لە كتێبی خەبات لە ڕێی كوردستاندا باس لە كوردێك دەكات تركەكان لە ئاودا كوڵاندویانە، یان قاجارێكان ئاغایەكی كوردیان بە تۆپێكەوە بەستۆتەو تەقاندویانە و …هتد.
نازەنین محەمەد دەنووسێت: ڕوسەكان لە شارەكانی ” وان، مهاباد و شنۆ” قەسابخانەیەكیان خوڵقاند پێنج هەزار كەس بوونە قوربانی.
كەمال مەزهەریش لە پەرتوكی كوردستان لە ساڵەكانی جەنگی جیهانی یەكەم لاپەرە شەست وسێدا دا دنووسێت: میرزا فەتاحی قازی برابچوكی باپیری قازی محەمەد، لە سالًەكانی جەنگی جیهانی یەكەمدا دژ بە تورك و ڕوس تا دوا گولە بەرگریدەكات و ئەوسا لە سەنگەری بەرگری دێتە دەرەوە دەڵێت: مەلعونینە ئێستا دەتوانن بە سەر لاشەی خۆم و كوڕەكەمدا تێپەرن و شارەكەم داگیر بكەن. لە شاری شنۆیەش خەڵكەكە ڕەشە كوژ كراوە و تەنانەت لوت و گوێچكەی خەڵكیانیش بڕیووە. بە گوێرەی ڕاپۆرتێ سیاسەتوانێكی ڕووس توركەكان لە هێرشێكی كتووپڕدا دوو هەزار كوردیان كشتووە.
ئیحسان ڕەشاد موفتی لە ئینسكلۆپیدیای هەولێردا دەنووسێت: كاتێك ڕووسەكان گەیشتنە دەوروبەری ئامێدی و ڕەواندوز منداڵی ناوبێشكەشیان دەكوشت.
شەشەم: ڕاگواستن و جێ گۆركێ: كورد بە درێژای مێژوویەكی دوورو درێژ دەوڵەتی سەربەخۆی لە سەر خاكی خۆیی بونیاد نەناوە، وڵات وەك ماڵێك بووە حەوشە و حەساری نەبێت، دانیشتوانەكەی چەندینجار ڕوو بە ڕووی راگواستن و خانە خرابی بوەتەوە، زۆرێك لە شار، شارۆچكە و گوندەكانی چەندینجار كوێر كراونەتەوە و دوبارە ژیان تیایاندا سەریهەڵداوە ته و ئاوەدان كراونەتەوە.
لە وێران كردنی وڵاتدا ڕووسەكان و عوسمانێكان ڕۆڵی سەرەكیان هەبووە، خاوەنی كتێبی گرانی گەورە لە زاری “ساڵح قەفتان”ە وە دەگێڕێتەوە: عوسمانێكان كوردەكانیان لە كوردستانی توركیاوە ئەبرد بۆ خۆرئاوای ئەنادۆڵ تا هۆشی نەتەوایەتیان بیربچێتەوە. محمد ئەمین زەكی بەگ باس لە ڕاگراستنی حەوسەد هەزار كورد دەكات بۆ ئەنادۆڵ كە زۆربەیان لە ڕێگا لە برسانان مردوون، ئەوكارەش بە فەرمانێكی سوڵتانی بووە تاوەكو لە ناو میللەتی توركدا بتوێنەوە.
دەرهاویشتەكانی گرانی گەورە: كەش و هەوای كوردستان زسانی ساردە، بە فرو بارانی زۆر دەبارێت و خەڵك لە هاویندا تەگبیری زستان دەكەن.
هەڵگرتنی خۆراك: محەمەد جەمال و بەختیار محەمەد ئەمین لە كتێبی گرانی گەورەدا لە “تاریق جامبا”ز دەگێڕنەوە كە هەر كەس حەیوانی هەبا وەزعی باشبوو، خەڵَكیش لە ترسی حكوومەت خواردنیان دەشاردەوە، لە هەندێ شوێن خەڵك خواردنیان لە چاڵدا شاردۆتەوە، دواتر جەندرمەی تورك چاڵەكەیان هەڵداوەتەوە گەنمەكەیان دەرهێناوە و بردوویانە، دەرهاویشتەی ئەو باردۆخە هێندە سەخت بووە هەمووانی لە ژێر خۆیدا چەماندۆتەوە، تەنانەت جەندرمەی تورك لە هەولێر دەسوڕانەوە هاواریان دەكرد ” ئەجەم” و “ئەكمەك” واتە برسیمە و نان.
لێكترازانی كۆمەڵایەتی: جەنگ و ماڵوێرانی هەمیشە كارەساتی كۆمەڵایەتی لێدەكەوێتەوە و شیرازە و ڕایەڵەی كۆمەڵگا تێكدەدات و دەیپچڕێنێت، دەرهاویشتە كۆمەڵایەتێكانی ئەو باردۆخە لە كوردستان زۆرن بەڵام مشتێك نموونەی خەرمانێكە.
پەیسەر پرێس: لە ساڵی 1914 باس لە پیاوێكی هەژاردەكات داوا لە گوندنشینێك دەكات هەرتك كیژەكەی لە كوڕەكانی مارەبكات تا لە برساندا نەمرن، پاشان كابرا داواكارێكە ڕەد دەكاتەوە و سەرئەنجام هەردوو كچكە گیان دەسپێرن.
تاهیر ئەحمەد حەوێزیش باس لە دیاردەیەك دەكات كە پیاوێك پێنج كچی داوە بە نیو كوتك جۆ، یان دەڵێ زۆر ئافرەت بە چۆڕێك ئاوی سەروپێ خۆی لە پیاوێك مارە دەكرد. هەروەها دایبابی وا هەبوون منداڵەكانیان لە برسا فرێداون. دەبێت قەبارەی ئەو كارەساتە چەند گەورەبێت دایك جگەر گۆشەی خۆیی فرێبدات و نەزانێت چارەنووس كوێوەی دەبات؟!
حەوتەم: ئاوارەبوون و گەڕان بە دوای خواردندا: لە پێناو مانەوەدا مرۆ هەموو دەرگایەك دەكوتێت، زۆر حەرامیش لە ناچاریدا حەڵاڵ دەكرێن، گشت ئەو كارانە لە پێناو مانەوەیە لە ژیاندا.
خاوەنی كتێبی گرانی گەورە لە زاری تاریق جامبازەوە دەگێڕێتەوە لە گرانی گەورەدا خواردنە خۆماڵێكانی وەك نیسك و نۆك بە ئاسانی دەست نەدەكەوتن، هەروەها نووسەر لە درێژەی نووسینەكەیدا باس لە گوندەكانی ئاسۆس دەكات كە بە دار و بەرد لە خەڵكی ئاوارەو برسیان داوە، كەچی ئەوان نەگەڕاونەتەوەو پاشەكشەیان نەكردووە. ساڵی 1916شارێكی وەك ڕەواندز لە سەر دەستی لەشكری عەروس خاپور كرا و بەشی هەرە زۆریان ئاوارەی شاران بوون، هەندێكیان لە برساندا مردن و شارەكەش بایە قوش تیایدا دەیخوێند.
چوارەم خواردنی گۆشتی ئاژەڵی تۆپیوو مردارەبوو: ئادەمزاد برسیەتی تینی بۆ هێنا پەلاماری هەموو شتێك دەدات، لە گرانی گەورەدا لە هەندێ جێگا خەڵك لە ناچاریدا گوشتی سەگ و پشیلەیان خواردووە، لە شوێنێكی دیكەی كتاوەكەیاندا توتمەیی و بێتواتەیی دەنووسن: خەڵكی ناوچەی هەولێر كاتێك ژیانیان كەوتە مەترسیەوە كەوتنە خواردنی ئاژەڵی تۆپیوو، دواتر بە كۆمەڵ پەلاماری ماڵانیان دەدا بۆ خوردن و خواردنەوە.
هەشتەم: خواردنی گۆشتی مرۆڤ: لە گرانی گەورە خەڵكی گوشتی خوشەویستانی خۆشیان خواردووە، بۆ نموونە تاهیر ئەحمەد حەوێزی لە كەریم چاوسورەوە سەربوردەیەك دەگێڕێتەوە منداڵێك هاوار دەكات مامە فریام كەوە ئەوە دەمخوا! كە چووم كابرا گووتی: تۆ حەقت چییە منداڵی خۆمە دەیخۆم! تەنانەت كەسانێك لە برسانا ئێسقانیان خستۆتە سەر ئاگر و ڕەژۆكەیان خواردووە.
دڵداری جەلیزادە لە زاری ئافرتێكەوە كە ئەویش لە باپیری بیستووە دەڵێت: گرانیەكە دەستی ئێرانی و عوسمانی تیادا بووە، تەنانەت باس لە ڕەشە خێزانێك دەكات لە كۆیە منداڵێكی خۆیان سەربڕیوەو گۆشتەكەیان خواردووە.
پەیسەر پرێس: دەنووسێت لە ساڵی 1916 لە موسڵ ژن و پیاوێك كران بە قەنارەدا، چونكە ئاشكرابوو سەد منداڵیان كوشتووە و گۆشتەكیان فرۆشتووە، لە درێژەی باسەكەیدا دەنووسێت خەڵكی ئەو شارە هەركات خوێنی ئاژەڵێكان دەست كەوتبا لێدەگەران ویشك ببێتەوەو دواتر دەیانخوارد. ساڵی 1916- 1917 دە هەزار كەس لە موسڵ لە برسانا مردن.
لە هەمان بەشی كتێبەكەیان نووسەران یادەوەریەكی تاڵ لە زاری “حەسەن سەعید بەگ” ەوە نقڵ دەكەن ئەوەیش لە “سێوە” ناوێكی بیستووە، سێوە و دایبابی لە ڕۆهەڵاتی كوردستانە ڕوو لە خەلەكانی لای دوكان دەكەن، سێوە دەڵی ئەوان لە پێشەوەو منیش بە دوایاندا ڕێم دەكرد، كاتێك گەیشتمە كنیان بابم مردبوو، داكم گۆشتەكەی دەخوارد، منیش برسیەتی تینی بۆ هێنام و دەمم بە گۆشتی بابم سوركرد!
ئەو گرانییە بارودۆخێكی خوڵقاند مرۆ زۆر بێ نرخ بوو، كەسانێك دەرگایان لە سەر خۆ دادەخست و بە كۆمەڵ دەمرن، لە شارێكی وەك كۆیە ڕۆژانە دە بۆ پازدە كەس گیانیان دەسپارد.
لە مێژە گوترایە دوای هەموو ناخۆشیەك فەرەحیەكە، ڕۆژگار سنگی كوتا تا گەیشت بە ساڵی 1918، بەهاری ئەو ساڵە خۆڕەم دڵگوشاد و تەڕبووە، تەبیعەت بە هانای خەڵكەوە هاتووە، “هێمن عومەر ” لە باسی مەلای گەورەی كۆیەدا دەنووسێت: مامۆستا لە مەجلیسی خۆیدا گوتوویەتی: لە ساڵانی گرانیدا كەنگر هەمیشە بە هانای خەڵكی برسیەوە هاتووە، شایەد كورد ڕۆژێك بوو بە خاوەنی ئاڵا پێویستە نەخشی كەنگر لە سەر ئاڵاكەی هەبێت. هەروەها كەسانی خێر خوازیش لە ڕۆژگارەدا دەركەوتوون یارمەتی خەڵكیان داوە وەك ” حەمە ئاغای كۆیە” و “كەریم عەلەكە” و چەندین سەربازی گومناویتر.
ئەحمەد خواجە لە بەشی یەكەمی ” چیم دی” لاپەڕە 24 دەنووسێت: ئینگلیزەكان زانستیان برسێتی زۆر بڵاوە، گەنم، شەكر و چایەكی ئێجگار زۆر یان هێنایە سلێمانی و بەپارە دەیانفرۆشت و بێ پارەش هەر لە سەخلەتیدا مایەوە. مەسعود محەمەدیش لە گەشتی ژیانمدا دەنووسێت: ئینگلیز ئامانجی نەوت بوو، بۆیە لە سەرەتاوە دەستیكرد بە دابەشكردنی خواردن و پۆشاك بە سەر خەڵكدا، شەوانیش حەسحەسی لە ناوشار بڵاوە پێكرد و سەبر سەبر بارۆدۆخەكە ئاسایی بووەوە.
لە كۆتاییدا دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی كە كورد گەلێكی كۆڵنەدەرە، هاوكات چوست و چالاكەیشە. گرانی هۆكارێك بووە بۆ كەمبوونەوەی ژمارەی دانیشتوان، گرانیەكە زۆر بەی ناوچەكانی كوردستانی گرتۆتەوە، لە كۆتایشدا نووسەران داوا دەكەن لە داهاتوودا ئەم نووسینە بكرێتە سەرەتایەك بۆ لێكۆڵینەوە و توێژینەوەی فراوانتر و نەوەی ئەمرۆش بەو كارەساتە ئاشنا بكرێن.
سەرچاوەكان
1. گرانی گەورە لە كوردستاندا محەمەد جەمال و بەختیار محەمەد ئەمین.
2. سەردەمی تەنزیمات نەجاتی عبداللە
3. چیم دی ئەحمەد خواجە
4. مێژووی دەوڵەتی عوسمانی
5. كوردستان له ساڵه‌كانی جەنگی جیهانی یەكەمدا د. كەمال مەزهەر
6. مبادی قانون الإداری د. ماهر صالح عەلاوی
