بودجەی “حەشد” هێندەی تێکڕای بودجەی وەزارەتەکانی (داد، دەرەوە، رۆشنبیری، سەرچاوەکانی ئاو، پلاندانان و گواستنەوەیە) کەبڕی 2.4 تریلیۆن دیناری بۆ حەشدی شەعبی تەرخانکراوە.8 تریلیۆن دیناری بۆ وەزارەتی ناوخۆ تەرخانکراوە و 6 تریلیۆن دیناری بۆ وەزارەتی بەرگری تەرخان کراوە.
بەگوێرەی ئاماری ژمارەی دانیشتوان؛ کە وەزارەتی پلاندانانی ئێراق بڵاویکردووەتەوە، پشکی “هەرێمی کوردستان” 13.94٪ی بودجەی ئێراقە. بۆیە دەبێت پشکی “هەرێمی کوردستان” زیاد بکرێت، لە سەرەتای ئەم هەفتەیەوە لیژنەی دارایی گفتوگۆ لەسەر پشکی هەرێمی کوردستان دەکات، بەپێی پرۆژە یاسای بودجەی فیدراڵی ساڵی 2021، دەبێت شایستە داراییەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵ و هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2014 وە تاوەکو 2020 یەکلایی بکرێنەوە، هاوکات دەبێت “هەرێمی کوردستان” رۆژانە 250 هەزار بەرمیل نەوت و 50%ـی داهاتی نا-نەوتی خۆی رادەستی حکومەتی ئێراق بکات، ئەوکات حکومەتی ئێراق بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان دەنێرێت.
پرۆژە یاسای بودجەی فیدراڵی ساڵی 2021 ـی ئێراق
لە پەرلەمان، وەک لای هەمووان ئاشکرایە؛ خوێندنەوەی یەکەم و دووەمی بۆکراوە، نزیکەی دوو هەفتەیە لیژنەی دارایی بە بەردەوامی کۆبوونەوەی چڕ و پڕ ئەکات، بەشێوەیەکی گشتی گفتوگۆی سەرەتایی کراوە لەسەر سەرجەم ماددەکانی پرۆژە یاساکە، بەدرێژی هەفتەی پێشوو (لیژنەی دارایی پەرلەمانی ئێراق) میوانداری سەرجەم وەزارەت و دامەزراوە داراییەکانی کردووە، کە تایبەتمەندییان هەیە لە بودجە(الموازنە)دا، کۆبونەوە لەگەڵ سەرجەمیاندا کراوە. لیژنەکان لەچەند بەشێک پێکهاتوون، هەریەکەیان لەگەڵ چەند وەزارەتێک دادەنیشن، دواتر لەم هەفتەیەدا دەگونجێت گفتوگۆی (ماددە و بڕگەکانی) پڕۆژە یاساکە بکرێت، ئەوەی پێویستی بە هەموارکردنەوەو چاکردن بێت دەستکاری دەکرێت، بەپێی دەستور؛ دەسەڵاتی (پەرلەمان و لیژنەی دارایی) ئەنجومەنی نوێنەرانی ئێراق بەرامبەر یاسای بودجە دیاریکراوە ئەویش خۆی لە دوو خاڵدا دەبینێتەوە:-
یەکەم؛ دەسەڵاتی کەمکردنەوە، واتە کەمکردنەوەی تەواوی خەرجیەکان(النفقات).
دووه‌م؛ گوێزانەوە(المناقلە) واتە گواستنەوەی بڕە پارەیەک لەشوێنێکەوە بۆ شوێنێکی دیکە.
لیژنەی دارایی ئەنجومەنی نوێنەران ئەندامی سەرجەم فراکسیونەکانی تێدایە، بۆیە ئەگەر پرۆژە یاساکە ڕەوانەی پەرلەمان بکەن بەبێ گیروگرفت، ئەوە بە ئاسانتر دەنگدانی لەسەر ئەنجام ئەکرێت، لەگەڵیشیدا داواکارییەکانی وەزارەتەکان و، پارێزگاکان و، پەرلەمانتارەکان و، فراکسیۆنە جیاوازەکان جێبەجێدەکرێت، هەر داواکارییەکیش کە لەلایەن ئەم شوێنە جیا جیانەوە بدرێت، ئەگەر بارگرانی دارایی بخاتە سەرحکومەت ئەنجام نادرێت، واتە داوا بکەن کە پارەی زیاتر بۆ (دەستەکان -وەزارەتەکان-پارێزگاکان) سەرفبکرێت، ئەوە ڕاستەوخۆ لیژنەکانی دارایی لە پەرلەمانی ئێراق داواکارییەک ئاراستەی حکومەت دەکەن و ئایە حکومەت ڕەزامەندە لەسەرئەوەی کە (خەرجیە)کە زیادبکرێت یاخود نا، چونکە لیژنەی دارایی پەرلەمان بەپێی دەستوور توانای زیادکردنی نیە، چونکە ئەگەر بێت و زیاد بکرێت لەناو پڕۆژە یاساکەدا، ئەوە حکومەت ئەتوانێت تانەی لێبدات و جێبەجێی نەکات و ڕەتی بکاتەوە.
پشکی کورد لەپڕۆژەیاساکەدا
سەبارەت بەو ڕێژەیەیی کە دیاریکراوە بۆ کوردستان، کە پشکی “هەرێمی کوردستان” لە بودجەدا، پێشتر بە رێککەوتنی سیاسی بە 17٪ دیاریکرابوو، دواتر لە کابینەکەی “حه‌یده‌ر عەبادی” بەبێ بنەمایەکی یاسایی کەمکرایەوە بۆ 12.68٪، بەڵام ئێستا بەپێی ئەو ئامارەی (وەزارەتی پلاندانانی حکومەتی ئێراق لەبارەی ژمارەی دانیشتووانی ئێراق بڵاویکردووەتەوە، پشکی “هەرێمی کوردستان” لە بودجەی ئێراق دەبێت 13.94٪ بێت، بۆیە نوێنەرانی کورد دەبێت شەڕی ئەو مافە بکەن بۆ کۆمەڵانی خەڵکی کوردستان دەبێت هەوڵبدەن پشکی “هەرێمی کوردستان” بۆ سەرووی 13٪ بەرزبکەنەوە، واتە پشکی “هەرێمی کوردستان” دەبێت بۆ ڕێژەی 14٪ بەرزبکرێتەوە بەنزیکەیی، چونکە وەک ئەوداتای وەزارەتی پلان دانانی حکومەتی ئێراق بڵاویکردووه‌تەوە بەپێی ڕێژەی دانیشتوان، ئەو ڕێژەیە دیاریکراوە. وەک لای هەمووان ئاشکرایە؛ دەزگای ئامار، دەزگایەکی ڕەسمی حکومەتی ناوەندە. بۆیە دەبێت %1زیاتر، زیادبکرێت بۆ پشکی هەرێمی کوردستان، پێویستە “حکومەتی هەرێمی کوردستان” لەم هەفتەیەدا شاندێکی شارەزا و لێهاتوو خاوەن بڕیار بنێرێت بۆ بەغداد، ئەوەی دەستەبەری ماف و شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان بکرێت، لاوازی و ناتەبایی نێوماڵی کوردیش گەورەترین هۆکارە لەناو کوردا، ئێستاشی لەسەربێت کە هەمیشە لاوازبوون بەرامبەر لایەنە ئێراقییەکان لەکاتی بڕیارەکاندا. ماددەی (11-10) لە پڕۆژە یاساکەدا تایبەتە بە “هەرێمی کوردستان” ئەو ڕێژەیەی کە دیاریکراوە “حکومەتی ئێراق” ناردویەتی، تا رادەیەک “حکومەتی هەرێمی کوردستان”یش ڕازیە لەسەری، چونکە ئەوکاتەی کە دانراوە وەفدی حکومەتی کوردیش لە بەغداد بووە کە ئەوڕێژەیە دانراوە، بەڵام دیارنیە کە دەنگی تەواوی لایەنە( شیعە – سوننە)کان دێنێت لەڕۆژی دەنگدانی پڕۆژەیاساکەدا.
پابەندییەکانی حکومەتی هەرێم
چەند سینارۆیەک هەیە؛ ئەویش خوی دەبینێتەوە لەمانەدا:-
ڕادەستکردنی دۆسیەی نەوت؛ واتە وزە بە (گازی سروشتی و نەوت) لایەنه شیعیەکان داوای هەموو نەوتی “هەرێمی کوردستان” دەکەن. واتە هەموو مەلەفی نەوتی هەرێمی کوردستان بێتە ژێردەستی ئەوان بە (قەرز و، شایستەی داراییەکانی کۆمپانیا نەوتییەکان و، گرێبەستەکان و، داهاتەکان) ئەوان تەحەمولی بەپرسیارێتی دەکەن و پشکی “هەرێمی کوردستان” وەک خۆی دەنێرن (شایستە داراییەکان).
ڕادەستکردنی داهاتی (250) هەزار بەرمیل نەوت بەنرخی سۆمۆ
سینارۆیەکی دیکە ئەوەیە؛ بەهای نەوتەکەیان بدەیتێ، بەڵام “هەرێمی کوردستان” خۆی نەوتەکە بفرۆشێت، واتە هەمان یاسای (کورت هێنانی) دارایی کە یاساکەیان تێپەڕاند بەبێ کورد، “ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران” زۆر ڕەخنە و پەڵپیان گرت بەڵام بێ سودبوو، وەک لەیاساکەدا هەبوو بەهای فرۆشی نەوتی “هەرێمی کوردستان” بدەیت بەحکومەت، بەڵام ئێستا بەهای نەوتەکەیان قبوڵ نیە واتە (کوردستان بۆخۆی نەوت بفرۆشێت بەڵام چەندی (زەرەو- قازانجە)دەستت کەوت بەهاکەی بیدەیت بە حکومەتی ناوەند). پاشان ئەوان لەوە پشکی “هەرێمی کوردستان” بنێرن، بۆ نمونە؛ ڕاپۆرتەکانی (دیلۆیت) دەڵین؛ نرخی یەک بەرمیل نەوت (سۆمۆ) بیفرۆشیت، بۆ نمونە؛ بە 61 دۆلار ئەوە ھەرێم دەیدات بە 50 دۆلار چونکە 11 دۆلاری لێدەبڕدرێت بەوەی کە دەوڵەت نیە. لەو 50 دۆلارە، ھەرێم 22 دولار و نیوی بۆ دەمێنیتەوە و 27 دولار و نیوشی بۆ تێچوی کۆمپانیاکان و بەبازاڕکردنی نەوتەکەیە (ئەمە ھەرێم لە داھاتی نەوت 45٪ بۆ دەمێنیتەوە و 55٪ بۆ کۆمپانیاکان و بەبازاڕکردنی نەوتە، بۆیە ئەمە خاڵێکی خراپە بۆ “هەرێمی کوردستان” چونکە دەبێت ئەو 22 دۆلار و نیوە بگەیێنیت بۆ 61 دۆلار، واتا نزیکەی 2 بەرمیل و نیو نەوت بفرۆشێت، پاشان هاوتا دەبێت لەگەڵ نرخی فرۆشتنی (سۆمۆ).
هەرێمی کوردستان پاپەند نەبوو بەناردنی بڕەنەوتی دیاری کراو
سیناریۆیەکی دیکە ئەوەیە؛ کە لە بڕگەکانی یاسای ساڵی 2019 هەبوو، ئەگەر “هەرێمی کوردستان” پابەند نەبوو بە ناردنی ئەو بڕە(نەوتە)ی کە هەردوولا لەسەری ڕێککەوتوون(بڕی دیاریکراو) ئەوە حکومەتی ناوەند ئەو بڕە نەوتەی کە دیاریکراوە و نەهاتووە، ئەوە بڕی نەوتەکە چەندە لێی دەبڕێت لە پشکی “هەرێمی کوردستان” پاشان ئەوەی دەمێنێتەوە بۆ “هەرێمی کوردستان” دەنێردرێت.
جیاوازییەکانی نێوان “هەرێمی کوردستان و ئێراق” لەسەرپشکی هەرێمی کوردستان دروست بووە:-
•وەرگرتنی (٢٥٠) هەزار بەرمیل نەوت لەهەرێم یان هەموو نەوتەکە.
•ئەگەر هەرێمی کوردستان پاپەند نەبوو (الالتزام) نەکرد بە نەدانی بڕە نەوتی دیاریکراو.
•قەرزەکانی فرۆشتنی نەوتی “هەرێمی کوردستان” کێ بیان داتەوە کە زیاترە لە (27)ملیاردۆلارە، بەشێکی زۆری ئەم قەرزەی هەرێمی کوردستان لەئەستۆی حکومەتی ئێراقە، چونکە پابەند نەبووە لە ناردنی شایستە داراییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان. گومانی تێدانیە ئەو سێ خاڵەی باسمان کرد دەست کاریان دەکرێ، بۆیە دەبێت ئەندام پەرلەمانەکانی کورد لە بەغداد و ئەندامە کوردەکانی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی ئێراق دانوستان بکەن لەپێناو کۆمەڵانی خەڵکی کوردستان و تاکەکانی کۆمەڵگه‌ی کوردی بێ جیاوازی.
دەرئەنجام.
نوێنەرانی کورد لە بەغداد سەرجەمیان ڕەزامەندن لەوەی کە (250)هەزار بەرمیل نەوت تەسلیم بکەن لەبەرامبەریشدا پشکی “هەرێمی کوردستان” بنێردرێت، ئەگەر ئەمە جێبەجێنەکرا ده‌بێت ئەندامانی کورد لە بەغداد هەموو هەوڵی خویان بدەن تاکو مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان دابین بکەن لەگەڵ سەرجەم شایستە داراییەکانی تری هەرێم. بۆیە وەک دەبینین نرخی فرۆشی نەوت بەرزبۆتەوە، ئەگەر “هەرێمی کوردستان” نەوت تەسلیم بکات دەبێت حکومەتی ئێراق مووچەی مانگی 1 بنێرێت بۆهەرێم، بەپێی لێدوانی وەزارەتی دارایی مووچەی مانگی (١-٢)کێشەی نابێت، چونکە وەک دەزانین جگەلەوەی نرخی نەوت بەرزبۆتەوە، حکومەتی ئێراق لەساڵی (٢٠٢٠) قەرزیشی کرد، بۆیە گرفت بۆدابین کردنی مووچەی فەرمانبەرانی دروست نابێت لەسەرەتای ئەمساڵدا، دۆخێک دروستبووە کە بەبێ ڕادەستکردنی نەوت هیچ بڕە پارەیەک بۆهەرێم نانێرن، ئەگەر “هەرێمی کوردستان” نەوتی تەسلیم بکات، هاوکات حکومەتی ئێراق پارەی نەنارد، ئەوکات شاندی دانوستانکار بۆ قسەکردن لە گەڵ بەغداد ڕێگه چارەی باشتریان دەبێت بۆ ئەوەی بڵێن؛ ئێمە نەوتیشمان نارد، بەڵام ئێوە ڕێکەوتنەکەی خۆتان نەبردە سەر.
بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت؛ بەس لەمانگەکانی (4-5-6)ساڵی 2020 دا نزیکەی 76ملیۆن دۆلار لە فرۆشتنی نەوت زەرەرمەندبووە حکومەتی هەرێم کوردستان لەڕاپۆرتەکانی (دیلۆیت) دەردەکەوێت کە گرێبەستەکانی حکومەتی “هەرێمی کوردستان” لەکاتێکدا کراون لەساڵانی پێشوودا، بۆ ڕاکێشانی سەرنجی کۆمپانیاکانی نەوت بووە. دەزانین حکومەتی “هەرێمی کوردستان” دۆخی خراپبووە بۆئەوەی شەریکاتی تر بێت تاکو گرێبەستی لەگەڵ بکات، بۆیە بەو جۆرە بووە گرێبەستەکان. گرێبەستەکانی بۆ بە بازاڕکردنی نەوت ناحەقی زۆریان تێدایە، زۆربەری داهاتەکانی دەڕوات بۆ کۆمپانیاکانی نەوت، کە تێچووی زۆر لەچاو ئەو داهاتەی دەستدەکەوێت لەفرۆشی (نەوت)دا. هەر بەرمیلێک نەوتی “هەرێمی کوردستان” تاوەکو دەگاتە بەندەری جیهان 10 دۆلار کرێی گواستنەوەی لەسەر هەژمار دەکرێت، لەلایەن کۆمپانیاکانی( کار – ڕۆزنەفت) ئەنجام ئەدرێت، ئەوە لەکاتێدایە بۆ هەر بەرمیلێک کە کۆمپانیای (سۆمۆ) هەناردەی دەکات بۆ ئێراق کەمتر لە 2 دۆلاری لێوەردەگیرێت.(تێچوەکەی).
چارەسەرێکی دیکە ئەوەیە؛ حکومەتی “هەرێمی کوردستان” (٢٥٠)هەزار بەرمیل نەوت بدات بە ئێراق، ئەو (٢٠٠)هەزار بەرمیل نەوتەی دەمێنێتەوە، پێویستە نەوتەکەی لەڕێگەی (سۆمۆ) بفرۆشێت، بەڵام حسابەکەی بەجیا بخرێتە سەر پشکی “هەرێمی کوردستان” ئەنجامدانیشی لە ڕووی هونەرییەوە ئاسانە ،تەنها لەڕوی سیاسییەوە ڕێکكەوتن و جوڵەی بەهێزی پێویستە.
