ماوەی سێ مانگە نرخی دیناری ئێراقی بەردەوام لە دابەزیندایە بەرامبەر بە دۆلار، بەپێچەوانەی دراوە جیهانییەکانەوە کە بەشێک لە بەهای لەدەستچووی خۆیان بەدەستهێناوە، لەوکاتەوە کە نرخی دۆلار لە کۆتایی مانگی ئەیلول دەستی بە دابەزین کردووە، هەڵبژاردنی ئێراق بە روونی دوو بەرەی ئێران و ئەمریکای بەرجەستە کردەوە کە چوارچێوەی هاوئاهەنگی بە بەرەی نزیک لە ئێران و هاوپەیمانیی سێ قۆڵیش بە بەرەی نزیک لە ئەمەریکا ناو دەهێنرێت. کشانەوەی رەوتی سەدر لە گۆڕەپانی سیاسیی ئێراق یەکلاییکردەوە کە حکومەتی سوودانی حکومەتێکی نزیک لە ئێرانە و ئەمریکییەکان بەو چاوە سەیری ئێران دەکەن، دەڕواننە حکومەتەکەی محەممەد شیاع سوودانی.
“ڕەهەندى سیاسى دابەزینى بەهایى دینارى ئێراقى”
هۆکاری دابەزینی بەهای دینار ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە مامەڵە نهێنییەکانی ئێرانەوە هەیە، لەگەڵ هاوبەشی حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی ئێراق ملکەچی ڕژێمی ئێران، یان لە ترسی میلیشیا چەکدارەکانی، یان دڵسۆزی ئایدیۆلۆژییان بۆی، ئێران لە ساڵی 1979ەوە بەدەست گەمارۆ نێودەوڵەتییەکانەوە دەناڵێنێت و ئەم سزایانە لەگەڵ تووندبوونەوەی تووندڕەویی ڕێژیمی ئێران و پەرەسەندنی هەوڵەکانی بۆ فراوانکردنی هەژمون(نفوس) خۆی بە پشتیوانیکردنی گرووپە چەکدارەکان لە وڵاتانی دیکەی دراوسێ، وەک ئێراق یان لەهەندێ وڵاتى وەک، لوبنان و یەمەن و سوریا.
سزاکان لە دوای ساڵی ٢٠١٨ فراوانتر بوون کاتێک ئەمریکا لە ڕێککەوتنە ئەتۆمییەکەی ساڵی ٢٠١٥ کشایەوە، دواتر دوو مانگ لەمەوبەر چڕتر بووەوە و فراوانتر بوو کاتێک وڵاتانی ئەوروپا سزای زیاتریان سەپاند دوای سەرکوتکردنی خۆپیشاندانەکان کە لە شارەکانی ئێران ئەنجامدرا، ئەمەش وەک ناڕەزایەتییەک بەرامبەر بە کوشتنی ئەو ژنە گەنجە ، مەهسا ئەمینی، لەسەر دەستی پۆلیسی “ئەخلاق”. تا سزاکان تووندتر بن، ئێران هەوڵ دەدات لە ڕووی داراییەوە سوود لە کاریگەرییەکانی لە ئێراق وەربگرێت.
نرخی دۆلار دوای بلاوبوونەوەى کۆرۆناو سەرهەڵدانی شەڕی ڕووسیا و ئۆکرانیا دەستی بە بەرزبوونەوە کرد، هەروەها ئەو دڵەڕاوکێیەی کە لە بازاڕەکانی وزەدا دروست بوو، ئەم بەرزبوونەوەیەش لە کاتی قەیرانە نێودەوڵەتییەکان ڕوودەدات، وەک چۆن هەموو کەسێک بە بازرگان و کۆمپانیا و بانک و خەڵکی ئاساییەوە، پەنا بۆ دۆلار ببەن، چونکە سەلامەتترین دراوە، بەهۆی پەیوەندییەکەی بە ئابووری بەهێزترین وڵاتی جیهانەوە،بەتایبەتى ولاتانى خۆرهەڵاتى ناوەراست کەلەپاڵ دراوەکەى خۆیاندا پشتیان بەدراوى دۆلاربەستووە.
بەرزترین نرخ کە دۆلار پێی گەیشتووە، بەپێی پێوەرە جیهانییەکان، لە ٢٦ و ٢٧ی مانگی ئەیلولی ساڵی ڕابردوودا بووە، پاشان دەستی بە دابەزین کردووە دوای ئەوەی ئاراستەی شەڕی ڕووسیا و ئۆکرانیا ڕوون بووەوە، ئۆکرانیا توانی هێرشی ڕووسیا بەرپەرچ بداتەوە، هێزەکانی ڕووسیا لە بەردەم پێشڕەوی هێزەکانی ئۆکرانیا پاشەکشەیان کرد و ١١٠ هەزار کوژراو و برینداری لێکەوتەوە. دیناری ئێراقی لەماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا جێگیر نەبووە و پێش ئەوەش دوو نرخی هەبووە، کە لەلایەن دەوڵەتەوە بۆ مامەڵە دەرەکییەکانی دیاریی کردووە و بەپێی خواست و خواست لە بازاڕی ناوخۆدا دەگۆڕێت.
حکومەتەکەی کازمی لە ساڵی 2020دا نرخی دیناری بەڕێژەی 20% کەمکردەوە، ئەوەش بەهۆی ئەو سەختییە داراییەی کە بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت و هەڵاوسانی دەزگاکانی دەوڵەتەوە دروستبووە. دابەزینی ئێستای لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ڕابردووەوە دەستیپێکرد، واتە دوای تووندکردنەوەی گەمارۆ نێودەوڵەتییەکان دژی ئێران، و چڕبوونەوەی کۆنترۆڵی نێودەوڵەتی بەسەر مامەڵەی ئێراق لەگەڵیدا. دوای ئەوەی ئێراق لە ساڵی 2017 پەیوەندی بە سیستمی بانکی سویفتەوە کرد، و بەم دواییە بانکە ئێراقییەکان پەیوەست بوون بەوەوە، وڵاتانی جیهان توانیان بزانن بانکە ئێراقییەکان لە ڕووی مامەڵەکانەوە چی ئەنجام دەدەن، زانیاری دارایی لە ڕێگەی (سویفت)ەوە بۆ هەموو وڵاتان بەردەستە بەشداریکردن تێیدا، ئێران و ڕووسیاش بەهۆی ئەو سزایانەی ڕۆژئاوا بەسەریاندا سەپێنراوە، لێی دوور خراونەتەوە.
سیستمی سویفت چییە:- سویفت، سیستمێکی دارایی جیهانییە بۆ گۆڕینەوە و خێراکردنی ئاڵوگۆڕکردنی دراو لەنێوان وڵاتەکاندا، کورتکراوەی “کۆمەڵەی پەیوەندیی دارایی جیهانی نێوان بانکەکان سیستمی سویفت لە ساڵی 1973 دامەزرێنراوە و چالاکییەکانی بەشێوەیەکی کردەیی لە ساڵی 1977 دەستپێکردووە، بارەگاکەی لە بەلجیکایە، سیستمەکە تۆڕێکی بەرفراوانی بانکەکان لەخۆدەگرێت، زیاتر لە 200 وڵات، هەزاران دامەزراوەی دارایی و بانکیی جیهانی تێدایە، کە ژمارەیان گەیشتووەتە زیاتر لە 11 هەزار و 500 دامەزراوە. سویفت بانکێکی ئاسایی (تقلیدی) نییە، بەڵکو جۆرێک سیستمی ناردنی دەستبەجێیە، کە بەکارهێنەرانی دڵنیادەكرێنەوە لە ناردن و گەیشتن و سەركەوتنی مامەڵەکەیان. سیستمەکە ڕۆژانە زیاتر لە 40 ملیۆن نامە ڕەوانە دەکات، هەروەها چەندین تریلیۆن دۆلار لەنێوان کۆمپانیا و بانکەکاندا ئاڵوگۆڕدەکرێن. سویفت لە بانکە ئەمریکی و ئەوروپییەکان پێکهاتووە، نەک تەنها دامەزراوەیەک کە هەستێت بە پەرەپێدانی سیستمە تایبەتییەکەی و قۆرخکردنی. تۆڕەکە ئێستا لەلایەن زیاتر لە دوو هەزار بانک و دامەزراوەی داراییەوە خاوەندارێتی دەکرێت. بارەگای سەرەكیی سویفت لە بەلجیكایە، بۆیە بانکی نیشتمانیی بەلجیکی بە هاوبەشی لەگەڵ بانکە ناوەندییە گەورەکانی جیهان سەرپەرشتی دەكەن، لەناویاندا بانکی یەدەگی فیدراڵیی ئەمریکی و بانکی ئینگلتەرا. ئەو پارەیەی لە ئێراقەوە حەواڵەی دەرەوە دەکرێت زیاتر لە دوو ئەوەندەی بەهای ئەو کاڵایانەیە هاوردەی بازاڕەکان دەکرێت، ئێران ئێراقی وەکو سەکۆیەک بەکارهێناوە بۆ ناردنی پارە بۆ وڵاتانی وەک سووریا، یەمەن و لوبنان.
لە پێکهێنانی حکومەتی نوێی ئێراقەوە ئەمریکا سێجار بە فەرمی سوودانی بانگهێشت کردووە و لە بەرامبەردا تاوەکو ئێستا سوودانی بە بەڵێ یان نەخێر وەڵامی نەداوەتەوە، ئەگەر سەرۆکوەزیرانی ئێراق نەچێت بۆ ئەمریکا، بەهای دراوی ئێراقی زیاتردادەبەزێت. ئەگەر “محەممەد شیاع سودانی” سەردانی ئەمریکا بکات، بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر دینار دەوەستێت و جێگیریش دەبێت. ئەمریکا دەیەوێ ئەو دۆلارەی بانکی ناوەندیی ئێراق دەیخاتە بازاڕەوە، بە پلەی یەکەم خەڵکی ئێراق سوودی لێ ببینن.
“ڕەهەندى ئابوورى دابەزینى بەهایى دینارى ئێراقى”
لە مانگی کانوونی یەکەمی ساڵی 2022، نرخی دینار دابەزی بۆ نزمترین ئاست لەدوای ساڵی 2004ەوە، ئەوەش دوای گۆڕینی بەرفراوانی دینار بۆ دۆلار، ئەمەش وایکرد دۆلار لە بازاڕەکانی دراوی ئێراقی بکێشێتەوە. دابەزینی نرخی دینار بۆ بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار بگەڕێندرێتەوە، بەو پێیەی ڕەوتی ئەو دوو دراوە لە ماوەی سێ مانگی ڕابردوودا پێچەوانە بووە، و دەبوو ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار دینار، وەک ئەوەی بەسەر پاوەند و یۆرۆدا هات. نرخی دینار لە سەرەتادا بەستراوەتەوە بە دۆلارەوە، نەوت کە تاکە مادەیە کە ئێراق هەناردەی جیهان دەکات، لە بازاڕەکانی جیهاندا بە دۆلار دادەنرێت و 95%ی هەناردەی ئێراق پێکدەهێنێت.
سەبارەت بە هاوردەکردن ئێراق، لەدوای ساڵى 2003 ەوە بەشێوەیەکی بەرچاو زیادی کرد، فراوانتر بوو بۆ ئەوەی هەموو شتێک لەخۆ بگرێت، لە ئاوی خواردنەوە کە لە کوێتەوە هاوردە دەکرێت، تا ئەو خۆراک و جلوبەرگانەی لە ئێران و تورکیاوە هاوردە دەکرێن، تا ئۆتۆمبێل و ئامێری کارەبایی و ئامێر و ئامێری هاوردەکراو لە چین، ژاپۆن، وڵاتانی پیشەسازی ڕۆژئاوایی، لە هەمان کاتدا بەرهەمە ناوخۆییەکان دابەزینیان بەخۆوە بینی و زۆربەیان نەماون، چونکە بە بەرهەمی بیانی جێگەى گرتونەتەوە، بە کوالیتی بەرز و نرخێکی کەم.
بەهۆی گەمارۆ نێودەوڵەتییەکانی سەر ئێران، فراوانبوونی هەژمونى چەکداری، گەیشتووەتە کۆنتڕۆڵکردنی سەرچاوەکانی ئێراق بەپێی پێویستییە گەشەسەندووەکانی، کارەبا، غاز، بەرهەمە نەوتییەکان، کەلوپەلی خۆراک، کەرەستەی بیناسازی و باقی کاڵا سەرەکییەکانی هەناردە دەکات بۆ ئێراق، و نرخەکانیان بە دۆلاری ئەمریکی وەردەگرێت، کە ئەمریکا بەکارهێنانی لەسەر قەدەغە کردووە، هەرچەندە ئێراقی بەدەر کردووە.
بەپێی ڕاگەیەندراوی عەلی ڕەزا، بەڕێوەبەری گومرگی ئێران، هەناردەی ڕاگەیەندراوی ئێران بۆ ئێراق لە ساڵی 2021دا 11 ملیار دۆلار بووە و ئەمساڵیش هەناردەی ئێران بە ڕێژەی 21% زیادیکردووە. چاودێران پێیان وایە قەبارەی ڕاستەقینەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی ئێران لەگەڵ ئێراق زیاترە لە دوو ئەوەندەی ڕاگەیەندراو، چونکە زۆرێک لە مامەڵە بازرگانییەکانی ئێران بە نهێنین. ڕۆژنامەی (ئێران ئینتەرناشناڵ)ی لەندەن لە ڕاپۆرتێکدا کە لە 26/12/2022 بڵاویکردۆتەوە ڕایگەیاندووە، زانیاریی لە سەرچاوە ئاگادارەکانەوە هەیە کە ئێراق بە دۆلاری ئەمریکی بازرگانی لەگەڵ ئێران دەکات، سەرەڕای ئەو سزایانەی ئەمریکا بەسەر ئێراندا سەپێنراوە.
ئیدارەی ئەمریکا زانیاری هەیە کە بڕە پارەیەکی زۆر بە دۆلاری ئەمریکی لە ئێراقەوە گواستراوەتەوە بۆ ژمارەیەک وڵات لە نێویاندا ئێران، هەروەها نرخی دۆلار بەرامبەر دینار بەرزبووەتەوە، ئەمەش گەلی ئێراقی توڕە کردووە. زۆرینەی هەناردەی ئێران بۆ ئێراق کەرەستەی بەکارهێنراون، وەک گۆشت، ماسی، سەوزە، میوە، کارەبا، بەرهەمە نەوتییەکان و گاز و ئەو هەناردەکردنانەش بەشداربوون لە لاوازبوونی بەرهەمی نیشتمانیدا. چاودێران پێیان وایە بریکارەکانی ئێران لە ئێراق لە پشت تێکدانی ئامرازەکانی پیشەسازی، کشتوکاڵی و بەرهەمهێنانی خزمەتگوزاری لە ئێراقدان.
بەهۆی چڕبوونەوەی گەمارۆ نێودەوڵەتییەکان، دەستوەردانەکانی ئێران لە ئێراق زیاتر بووە، بریکارەکانی دەستیان کرد بە دەرهێنانی دۆلار لە بازاڕ لە بەرامبەر تمەنی ئێرانى، کە لە ڕێگەی زەوتکردن و قاچاخچێتی و کردەوەی گەندەڵییەوە لە ڕێگەی زاڵبوونیان بەسەر دامودەزگاکانی دەوڵەتدا بەدەستی دەهێنن. وەک ئەوەى چاودێران باسى ئەکەن، “دۆلار لە ئێراقەوە بۆ ئێران بە بارهەڵگر دەگوازرێتەوە!” ئەمەش بە ڕاپۆرتێکی ڕۆژنامەنووس “تەمیم ئەلحەسەن” پشتڕاست کرایەوە، کە ڕۆژنامەی ئەلمەدا لە 27/12/2022 بڵاوی کردووەتەوە، کە تێیدا هاتووە پارە هەیە لە ڕێگەی وشکانی و ئاسمانییەوە دەچێتە ئێران، هەروەها 15 بانکی ئێراقی کە هاوکارى ئێران دەکەن بەم زووانە بخرێتە ناو سزاکانی ئەمریکاوە.
“دەرئەنجام”
ئەمریکا گوشاری خستووەتە سەر ئێراق بۆ ئەوەی ئەو دۆلارەی لە رێگەی نەوتەوە دەستی دەکەوێت هەناردەی وڵاتانی نەکات. دەبێ ئێراق پابەندی بڕیارەکانی بانکی ناوەندی ئەمریکا بێت، لەبەر ئەوەی پاڵپشتیی دۆلار لەلایەن ئەمریکاوە دەکرێت، بۆیە ناکرێ ئێراق بڵێ: لەگەڵ ئەمریکا رێکدەکەوم و دەبێ بڵێ پابەند دەبم. بانکی ناوەندیی ئێراق ئێستا لەتوانایدا نییە دەست وەربداتە بەهای دۆلار، چونکە پڕۆسەی گۆڕینەوەی دۆلار بۆ دینار چووەتە ژێر کۆنترۆڵی گەنجینەی ئەمریکا و بانکی ناوەندیی ئەمریکا. ئەوانیش سنووریان لەسەر حەواڵەکردنی ئەو پارەیە داناوە کە لە ئێراق دەچێتە دەرەوە
لێدوانی هەندێک پەرلەمانتار و کەسی دیکە بە ناوی “شارەزای ئابووری” هێندەی دیکە بازاڕی ئاڵوگۆڕی دراوی ئێراق و هەرێمی کوردستانی شڵەژاندووە و تاکە رێگە بۆ دەربازبوونی ئێراق لەو تەنگژەیە، پابەندبوونیەتی بە بڕیارەکانی وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا.
