یاسای ئاسایشی خۆراک لە ئێراق، ئایا یاسایەک ڕێگەیەکی نوێیە بۆ چارەسەرکردنی بودجەی وڵات، یان یاسایەک کە وڵات لە تەنگانە ڕزگار بکات؟
ڕۆژی چوارشەممە پەڕلەمانی ئێراق بە ئامادەبوونی 273 نوێنەر، پڕۆژەیاسای پێشنیارکراوی ئاسایشی خۆراک یان (یاسای پاڵپشتی بەپەلە بۆ ئاسایشی خۆراک و گەشەپێدان)ی پەسەند کرد، سەرەڕای ئەوەی بەهۆی قەیرانی سیاسییەوە بودجەی ساڵی 2022 پەسەند نەکرا. بەپێی ڕەشنوسی یاساكە، ئامانجی بەدەستهێنانی ئاسایشی خۆراك و بەدەستهێنانی كەمكردنەوەی هەژاری و بەدەستهێنانی سەقامگیری داراییە لەژێر ڕۆشنایی پێشهاتە بەپەلەكانی جیهاندا.
بۆیە پرسیارێک بۆ ئێمە دێتە ئاراوە، ئایا بەڕاستی ئەم یاسایە هات بۆ ئەوەی کاروباری حکومەت هاوتەریب بکات، یارمەتی جووتیاران بدات، لە نێوان بەرزبوونەوەی نرخەکاندا کڕینی نانی مسۆگەر بکات یان بەپێچەوانەوە یاسایەک بۆ زیادکردنی خەرجییەکان و دامەزراندنی بەخراپ بیرکردنەوە و کردنەوەی دەرگا بەڕووی گەندەڵیدا؟ كۆی گشتی بەهای یاساكە 25 ترلیۆن دینارە (نزیكەی 17 ملیار دۆلار)، لەو بڕەش 4 ترلیۆن دینار (نزیكەی دوو ملیار و 746 ملیۆن دۆلار) بۆ كارەبا تەرخانكراوە بۆ خەرجكردنی قەرزی دەرەكی و هاوردەكردن و بۆ كڕینی غاز و وزە . جگە لەوەش لە یاساکە بڕی 5.5 ترلیۆن دینار (3.2 ملیار دۆلار) بۆ کڕینی بەرهەمی گەنمی ناوخۆیی و هاوردەکراو تەرخانکراوە.
لایەنگرانی یاسا بەم شێوەیە وەسفی دەکەن: ئه‌وه‌ی ماوه‌ی ئه‌م وڵاته بێ بودجه‌ی دارایی بۆ ئه‌مساڵه، سه‌ره‌ڕای تێپه‌ڕبوونی زیاتر له سێ مانگی ساڵ، مانای ئه‌وه‌یه كه هه‌موو پرۆژه‌كان وه‌ستاون و ئابوری ئه‌و وڵاته كه‌م ده‌بێته‌وه. ئەوان پێداگری لەسەر ئەوە دەکەن کە ئەوان پێشنیاری یاساکەیان کردووە بۆ ئەوەی وڵاتەکە بەبێ بودجە نەمێنێتەوە، هەروەها بۆ ئەوەی دۆخەکە لە ڕیزدا بمێنێتەوە تا حکومەتێکی نوێ پێکدەهێنرێت، بەو پێیەی یاساکە نوێنەرایەتی ئەو شتە دەکات کە بە (مینی) ناویان دەبرد بوجە، ئەم پڕۆژەیە لەلایەن هێزەکانی سەر بە نیشتمان ڕزگار بکە بە سەرۆکایەتی موقتەدا سەدر پەسەند دەکرێت، کە بریتییە لە بلۆکی سەدر، پارتی دیموکراتی کوردستان و هاوپەیمانی سەروەری
سەبارەت بە نەیارەکانیش: لە ماددەی (١١) لە یاسای بەڕێوەبردنی دارایی ژمارە (٦)ی ساڵی ٢٠١٩ باس لە گفتوگۆکردن و پەسەندکردنی ڕەشنووسی یاسای بودجەی فیدراڵی و پێشکەشکردنی پێش ناوەڕاستی مانگی تشرینی یەکەمی هەموو ساڵێک بۆ ئەنجومەنی نوێنەران دەکات. بەڵام هەڵوەشاندنەوەی ئەنجوومەنی نوێنەرانی پێشووی ئێراق لە سەرەتای مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی رابردوو و گۆڕینی ئەنجوومەنی وەزیران بۆ حکومەتێکی خەمخۆر، رێگری لە پێشکەشکردنی بودجەی هەرێم کرد لەو کاتەی کە ئاماژەی پێکراوە. تەنانەت لە هەلومەرجێکی ئاساییشدا لە ئەنجامی ململانێی سیاسی نێوان بلۆکە سیاسیەکان و لایەنەکان لەسەر قازانج و دەستکەوتی بودجەی گشتی لە ڕووی گرێبەست و پرۆژە و ئیمتیازاتی تایبەتەوە بودجە گشتیەکان لە ماوەی دیاریکراودا تەواو نەبوون و پەسەند نەکران. دواكەوتنی پێكهێنانی حكومەت، كە زیاتر لە شەش مانگ دوای هەڵبژاردنی پەڕلەمانی ئێراقە، ڕێگرە لە ئەگەری پەسەندكردنی بودجەی گشتی بەم نزیكانە، بەتایبەتی لەگەڵ بنبەستی سیاسی و فراوانبوونی بۆشایی كۆدەنگی و متمانەی نێوان بلۆک و لایەنە سیاسییەكانی ئێراق. لەم کاتەدا حکومەتی چاودێر بە بیانووی دەستەبەرکردنی ئاسایشی خۆراک و پشتیوانیکردن لە گەشەپێدان پڕۆژە یاسای فریاگوزاری ئاسایشی خۆراک و گەشەپێدانی پاڵنا بۆ پەڕلەمانی نوێ. ئەنجومەنی نوێنەران زۆر کاری کرد بۆ خوێندنەوەی ڕەشنووسی یاساکە، یەکەم و دووەم، لە ماوەی چەند ڕۆژێکدا، لە هەوڵێکدا بۆ خێراکردنی پەسەندکردنی بە خێرایی و بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەر و مەترسیدار، بە تایبەت لەگەڵ ئەو ڕەخنە یاسایی و ئابوورییە زۆرانەی کە لەبارەی ڕەشنووسی پێشووەوە دەوروژێنرێن یاسا، ڕەنگە گرنگترینیان بریتی بن لە:
1- ئاسانکاری لە تانەدان لە یاسای پشتگیری فریاگوزاری بۆ ئاسایشی خۆراک و گەشەپێدان لە دادگای فیدراڵی، بە لەبەرچاوگرتنی قبوڵنەکردنی ئەو یاسایانەی کە لەلایەن حکومەتی چاودێرەوە یاسایان بۆ دەردەچێت تاوەکو حکومەتێکی نوێ بە دەسەڵاتی تەواو هەڵدەبژێردرێت، و پەڕلەمان ناتوانێت پێشنیار پێشکەش بکات بۆ ئەو یاسایانەی کە یاسای دارایی لەخۆدەگرێت لایەن بەپێی بڕیاری دادگای فیدراڵی.
2- هیچ مەرجێكی بەپەلە نییە بۆ پەسەندكردنی ئەو یاسایەی كە پێشتر باسكرا بەهۆی نەبوونی جددیەتی ئاسایشی خۆراك بەو شێوەی كە لەڕووی سیاسی و میدیاكانەوە وێنا دەكرا بۆ دەركردنی یاساكە. هەروەها ئاڵوگۆڕەکە ئێستایە و بە ڕێژەی (1/12) لە خەرجییە ڕاستەقینەکانی خەرجییەکانی ئێستا مسۆگەر کراوە، ئەمەش وا دەکات حکومەت بتوانێت پێداویستییەکانی وڵات لە گەنم و هەندێک خۆراک بۆ ساڵانی داهاتوو مسۆگەر بکات بە ئاسوودەیی.
3- ماددەی (2) لە رەشنووسی یاسای پاڵپشتیی فریاگوزاری بۆ ئاسایشی خۆراك و گەشەپێدان دابینكردنی حیسابی (25 ترلیۆن دینار) و پێدانی دەسەڵاتی قەرزكردنی حكومەت بەبڕی (10 ترلیۆن دینار) بۆ پاڵپشتیكردنی… ئەژمێر. بەم شێوەیە کۆی باڵانسی حساب نزیکەی (٣٥ ترلیۆن دینار)ە. بەپێی ماددەی (3/یەکەم)ی یاساکە، 35%ی ئەو حسابەی کە دادەمەزرێت بۆ دابینکردنی دارایی کارتی بەشەخۆراک و کڕینی بەرهەمی گەنم و جاجیم لە جوتیاران تەرخان دەکرێت. واتە زیاتر لە (10 ترلیۆن دینار)، بڕە پارەیەک بەرامبەرە بە (10) هێندەی تەرخانکردنی کارتی بەشەخۆراک و شایستەی جوتیاران لە بودجەی پێشوودا.
4- مادەی (2/سێیەم) ئاماژە بە ئەگەری دابینكردنی دارایی حساب بۆ پاڵپشتیكردنی ئاسایشی خۆراك و گەشەپێدان و خۆپارێزی دارایی و كەمكردنەوەی هەژاری لەڕێگەی قەرزی ناوخۆیی و دەرەكی، و لە (10) ترلیۆن دینار تێنەپەڕێت، لەسەر پێشنیاری وەزیری دارایی و ڕەزامەندی ئەنجومەنی نوێنەران. لە كاتێكدا گریمانە دەكرێت ئەو زۆری داراییەی بەدەست هاتووە لە ئەنجامی باشتربوونی نرخی نەوت و داهاتەكان ئاراستە دەكرێت بۆ خەرجكردنی قەرزی ناوخۆی گشتی نزیك لە (70) ترلیۆن دینار و قەرزی دەرەكی گشتی نزیك لە (26) ملیار دۆلار ، بە تایبەت لەگەڵ باشتربوونی بەردەوامی داهاتی نەوت لە زیادە لە خەرجییەکانی حکومەت بەپێی یاسای (1) /12) لە کۆی خەرجییە ڕاستەقینەکان بۆ خەرجییە داراییەکانی ساڵی پێشوو.
5- لە ژمێریاری کۆتایی وەزارەتی دارایی بۆ خەرجییە راستەقینەکان خەرجکردنی نزیکەی (12) ترلیۆن دینار تەنها لە تەرخانکردنی وەبەرهێنان کە بڕی (29) ترلیۆن دینارە لە بودجەی 2021 ئاشکرا دەکات، ئەمەش مانای لاوازی توانای پارێزگاکان و دامەزراوەکانی حکومەت بۆ جێبەجێکردنی وەبەرهێنان پلان و پڕۆژەکان سەرەڕای بەردەستبوونی تەرخانکردنی دارایی پێویست لە ماوەی ساڵی 2021 لە کاتێکدا پڕۆژەی پشتیوانی فریاگوزاری بۆ ئاسایش و گەشەپێدان 35%ی باڵانسی حیسابی تەرخان دەکات بۆ ئەوەی پەسەند بکرێت، واتە نزیکەی (10 ترلیۆن دینار) بۆ پشتگیریکردنی پڕۆژە دواکەوتووەکان، گەورەترین… بڕە پارەیەک کە پێویست نییە لەبەر ڕۆشنایی بەردەوامبوونی پڕۆژەکانی حکومەت بەپێی مادەی (١٣) دووەم) لە یاسای بەڕێوەبردنی دارایی ژمارە (٦)ی ساڵی ٢٠١٩، کە لە بڕگەی داهاتوودا ڕوون کراوەتەو
6- پێویست ناکات یاسایەکی بەدیل بۆ بودجەی فیدراڵی دابنێت، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە لە مادەی (13)ی یاسای بەڕێوەبردنی دارایی ژمارە (6)ی ساڵی 2019ی کارەکانی خەرجکردنی پارەدا ڕێکخراوە لە ئەگەری دواکەوتنی پەسەندکردنی بودجە، کە ئاماژەیە بۆ گرتنەبەری ئەم ڕێوشوێنانەی خوارەوە.
یەکەم: خەرجکردن بە ڕێژەی (1/12) یان کەمتر لە کۆی خەرجییە ڕاستەقینەکان بۆ خەرجییە ئێستاکان بۆ ساڵی دارایی پێشوو دوای دەرکردنی خەرجییە دووبارەنەبووەکان، لەسەر بنەمای مانگانە و تا پەسەندکردنی بودجەی گشتی فیدراڵی.
دووەم: خەرجکردنی کۆی تەرخانکردنی ساڵانە بۆ ئەو پڕۆژانەی وەبەرهێنانی بەردەوام کە تەرخانکردنەکانیان لە ماوەی ساڵی دارایی پێشوو و دواتردا بەپێی ئیدعای تەواوکراو یان ئامادەکردنی ڕاستەقینەی پڕۆژەکە ڕیزکراون.
سێیەم: لە ئەگەری پەسەند نەکردنی پرۆژەیاسای بودجەی گشتی فیدراڵی بۆ ساڵێکی دارایی دیاریکراو، بەیاننامە داراییەکانی ساڵی پێشوو بە بنەمای بەیاننامە داراییەکانی ئەمساڵ هەژمار دەکرێت و پێشکەش بە ئەنجومەنی نوێنەران دەکرێت بۆ مەبەست لە پەسەندکردن.
7- ئه‌م یاسایه ڕێگری له ده‌رفه‌ته‌كان ده‌كات بۆ قۆستنه‌وه‌ی زیاده‌ی دارایی چاوه‌ڕوانكراو له دامه‌زراندنی سندوقێكی سه‌روه‌ری به چه‌ندین ئامانج (سه‌قامگیری، وه‌به‌رهێنان، نه‌وه‌كان، كوژانه‌وه‌ی قه‌رز). بەڵکو مەبەست لێی بڕینی ئەو زیادەیەی کە چاوەڕوان دەکرێت بەدەستبهێنرێت لە ئەنجامی باشتربوونی داهاتی نەوت لەناو کەناڵە نوێیەکانی ئاڵوگۆڕکردن لە دەرەوەی چوارچێوەی کۆنترۆڵ و وردبینی کە بەپێی یاسای بودجە و یاسای بەڕێوەبردنی دارایی ژمارە (٦)ی ساڵی ٢٠١٩ ڕێکخراوە، کە دەبێتە هۆی زیادکردنی مەترسییەکانی بەفیڕۆدان و گەندەڵی پارەی گشتی، بە تایبەت لە ژێر رۆشنایی ئەو گێژاوەی لە کارەکانی نوێنەرانی ئەنجومەن و حکومەت و چوونە ناوەوەی وڵات بۆ بۆشایی دەستووری و داهاتوویەکی نادیار.
8- پێدەچێت پەسەندکردنی یاسای ئاسایش و گەشەپێدانی خۆراک ببێتە بەدیلێکی مەبەستدار بۆ ڕەشنووسی بودجەی فیدراڵی ساڵی 2022، کە بەرژەوەندی ئابووری و دارایی دەوڵەت و خەڵک تێکدەدات و بزووتنەوەی بیناسازی و ئاوەدانکردنەوە خاو دەکاتەوە و جێبەجێکردنی پلانە سەرەکییەکانی وەبەرهێنان.
لە کۆتاییدا دەتوانین بڵێین یاسای ئاسایشی خۆراک دەرئەنجامی قەیرانی سیاسی ئێستایە، لە ئەنجامی ململانێی دەسەڵاتی نێوان ئەو هێزانەی کە لە گۆڕەپانی سیاسی وڵاتدا لە پێشەنگدان، ململانێیەک کە ڕێگری لە پەسەندکردنی یاساکان کردووە کە راستەوخۆ کاریگەری لەسەر بەرژەوەندی هاوڵاتی و پێداویستیەکانی وڵات هەیە، لەنێویاندا یاسای بودجەی فیدراڵی کە چاوەڕوان ناکرێت ئەمساڵ پەسەند بکرێت، دوای ئەوەی حکومەت زیاتر لە پێنج مانگ درەنگ پێکهێنرا، تا دوا هەڵبژاردنەکان.
