“شا کلیلی زاڵبوون بەسەر قەیرانەکان و ڕێچکەی گەشەپێدانی بەردەوام”
یەکێک لەو بابەتە گرنگانەی لە سەدەی بیستویەکدا لێکۆڵینەوە و باسوخواسی زۆری لەمەڕ کرا، پرسی خۆڕاگریی نیشتمانییە، کە ڕۆڵێکی گرنگی لە داڕشتنی سیاسەت و باشترکردنی کوالێتی حوکمڕانی وڵاتاندا هەیە. بەو پێیەی لە جیهانی خێرا و پێشبینینەکراوی ئەمڕۆدا، وڵاتان ڕووبەڕووی قەیران و ئاڵنگارییە ئاڵۆز و فرەڕەهەندەکانی وەک:- قەیرانی ئابووری، کارەساتی سرووشتی، پەتای تەندروستی و هەڕەشە ئاسایشییەکان دەبنەوە، ئەوا خۆڕاگریی نیشتمانیی بە پێویستییەکی ستراتیژیی بۆ مانەوە و سەقامگیریی و پێشکەوتنی هەر وڵات و گەلێک لەقەڵەم دەدرێت. خۆڕاگریی نیشتمانی ئاماژەیە بۆ هێز و توانای نەتەوە و وڵاتێک بۆ پێشبینیکردن و خۆگونجاندن و گرتنەبەری ڕێکاری کاریگەر بەرانبەر هەلومەرجە نەخوازراو و قەیران و کارەسات و فشارە ناوخۆیی و دەرەکییەکان، بە شێوەیەک کە پێکهێنەرە جەوهەری و ئەرکە گرنگەکانی بپارێزێت و تەنانەت دوای قەیرانەکانیش بەهێزتر لە پێشووتر درێژە بە ڕێڕەوی گەشەسەندنی خۆی بدات، یاخود ئاڕاستە و ڕێبازێکی چالاکانە و دینامیکییە کە کۆبیری لەسەر گرنگیدانە بە بەهێزکردنی کۆمەڵگا و ئابووری و پێکهاتەکانی حوکمڕانی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ڕووداوە نادیار و نەزانراوەکان. کەواتە کۆمەڵگای خۆڕاگر کۆمەڵگایەکە کە بە کەمترین زیان لە مەترسییە کاتیی و هەمیشەییەکان خۆی ڕزگار دەکات و بە خێرایی خۆی لەگەڵ گۆڕانی بارودۆخەکاندا دەگونجێنێت بەبێ ئەوەی سەقامگیریی و کاریگەریی خۆی لەدەست بدات.
دەکرێت گرنگیی خۆڕاگریی نیشتمانی لە چەند بوارێکی سەرەکیدا کورت بکرێتەوە:-
١-دەستەبەرکردنی ئاسایش و سەقامگیریی:- وڵاتێکی خۆڕاگر بەرانبەر بە هەڕەشە ئاسایشیی، ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان پتر بەرگەدەگرێت و باشتر توانای پاراستنی سەقامگیریی و ئاسایشی ناوخۆیی خۆی هەیە.
٢-پاراستنی خۆشگوزەرانیی گشتی:- بە توانابوون لە پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە گرنگەکانی (وەک تەندروستی، وزە و ئاو) لە هەلومەرجە قەیراناوییەکاندا، کە ڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە ژیان و گوزەرانی هاووڵاتییانیەوە هەیە.
٣-سەقامگیریی ئابووری:- ئابوورییەک کە بتوانێت شۆکە داراییەکان بڕەوێنێتەوە و بە خێرایی بکەوێتەسەرپێ و بناغە بۆ گەشەکردنی بەردەوام و درێژخایەن دابین بکات.
٤-زیادکردنی متمانەی نێودەوڵەتی:- ئەو وڵاتانەی کە خاوەن سەقامگیریی و پێشبینیکردنی زیاترن، بە هاوبەش و هاوپەیمانگەلێکی متمانەپێکراوتر لە گۆڕەپانی جیهانیدا دادەنرێن.
“پێکهێنەرە سەرەکییەکانی خۆڕاگریی نیشتمانی”
یەکەم؛خۆڕاگریی ئابووری:- توانای سیستەمی ئابوورییە بۆ بەرگەگرتنی قەیرانە داراییەکان و بە خێرایی کەوتنەسەرپێ، لەڕێگەی فرەجۆریکردنی ئابووری و کەمکردنەوەی پشتبەستن بە یەک یان چەند سەرچاوەیەکی سنوورداری داهات وەک نەوت. هەروەها سەقامگیریی دارایی و دراو ئەویش بە کۆنترۆڵکردنی هەڵاوسان و هەبوونی سیستەمێکی بانکی ڕێکوپێک لەگەڵ پشتگیریکردنی کار و پڕۆژە بچووک و مامناوەندەکان، وەک بزوێنەرێک بۆ جوڵەی کار و داهێنان. کەواتە خۆڕاگریی ئابووری ئاماژەیە بۆ توانای وڵاتێک بۆ پاراستنی گەشەی ئابووری و ڕەخساندنی هەلی کار لە کاتی قەیرانەکاندا. زۆرجار وڵاتانی خۆڕاگر کاریگەرییە نەرێنییەکانی قەیرانەکان کەمدەکەنەوە و بە خێرایی دەگەڕێنەوە دۆخی ئاسایی خۆیان ئەویش بە هەمەچەشنکردنی سەرچاوەکانی داهات و وەبەرهێنان لە ژێرخانی ئابووری و بەهێزکردنی کەرتی تایبەت.
دووه‌م؛ خۆڕاگریی کۆمەڵایەتی:- ئەم ڕەهەندەی خۆڕاگریی نیشتمانی پەیوەندی بە یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی و هاودەنگیی نێوان چین و توێژە جیاوازەکانی کۆمەڵگاوە هەیە. کەواتە توانای کۆمەڵگایە لە پاراستنی یەکگرتوویی و تەبایی و متمانەبوون بەیەکدی لە کاتە سەختەکاندا، لەڕێگەی دەستەبەر کردنی ئاستێکی بەرزی متمانە لە نێوان خەڵک و دامەزراوەکانی حوکمڕانیدا، بە کەمکردنەوەی نایەکسانییەکان و بەهێزکردنی ناسنامەی هاوبەشی نیشتمانیی و نەتەوەیی. وێڕای بوونی خزمەتگوزاریی تەندروستی ڕێکوپێک و سیستەمێکی پەروەردەیی بەهێز کە جەخت لەسەر پێگەیاندنی تاکی کارامە و بە توانا لە چارەسەرکردنی کێشەکان و بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە و کاری هەرەوەزی بکاتەوە، بتوانێت نەوەکانی داهاتوو بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی لەمپەر و قەیرانەکان ئامادە بکات.
سێیه‌م؛ خۆڕاگریی ژێرخانی:- بوونی ژێرخانە سەرەکییە خۆڕاگر و متمانەپێکراو و مۆدێرنەکانە، کە بە شاخوێنبەرەکانی وڵات دادەنرێن، وەک ئاسایشی وزە ئەویش لەڕێگەی دابینکردنی بەردەوام و هەمەچەشنی سەرچاوەکانی وزە، گرنگیدان بە تۆڕەکانی گەیاندن و گواستنەوە و پەیوەندیکردنی پارێزراو و کارا، بەڕێوەبردنی سەرچاوەکانی ئاو لەرێگەی گرینگیدان بەو سیستەمانەی بەرگەی وشکەساڵی و لافاو دەگرن، وێڕای خۆڕاگریی سایبری کە مەبەست لێی پاراستنی ژێرخانە دیجیتاڵییەکانە لە بەرانبەر هێرشە ئەلیکترۆنیەکاندا. بۆیە ئەو وڵاتانەی ژێرخانی گەشەسەندوویان هەیە باشتر دەتوانن بەرەوڕویو قەیرانەکان ببنەوە و خزمەتگوزارییە پێویستەکان بە خێرایی پێشکەش بکەن.
چواره‌م؛ خۆڕاگریی حوکمڕانی و سیاسی:- ئاماژەیە بۆ توانای وڵاتێک بۆ پاراستنی سەقامگیری سیاسی و بەڕێوەبردنی قەیرانەکان یاخود توانای دامەزراوە و دەزگاکانی حکومەتە بۆ بڕیاردانی کاریگەر و جێبەجێکردنی یاساکان و پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە گشتییەکان بە شێوەیەکی شەفاف و وەڵامدەرەوە. ئەویش بە سەروەری یاسا و بوونی چوارچێوەیەکی یاسایی سەقامگیر کە بۆ هەمووان شایانی جێبەجێکردن بێت، هەروەها بوونی شەفافیەت و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بە فراوانکردنی متمانەی گشتی و کارایی حکومەت، وێڕای ڕەخساندنی دەرفەتی بەشداریکردنی هاووڵاتییان لە پرۆسەکانی بڕیارداندا، چونکە ئەو وڵاتانەی کە دامەزراوەیەکی دیموکراسی بەهێز و حوکمڕانی شەفافیان هەیە و هاوڵاتیان تێیدا بەشدارن، زۆر زیاتر خۆڕاگرن لە بەرانبەر قەیرانەکاندا. ئەم جۆرە خۆڕاگرییەش وا لە حکومەتەکان دەکات بە خێرایی ڕێوشوێنی پێویست بگرنەبەر و متمانەی گشتی بپارێزن.
لە ئەنجامدا دەتوانین بڵێین خۆڕاگریی نیشتمانی وەبەرهێنان و سەرمایەگوزارییە بۆ داهاتووی وڵات، کە هەم قەڵغانێکی بەرگرییە لە بەرانبەر جیهانی نادڵنیای ئەمڕۆ و هەمیش وەبەرهێنانێکی زیرەکانەیە بۆ سبەینێیەکی باشتر. ئەو وڵاتانەی ئەمڕۆ پلان بۆ بەهێزکردنی ڕەهەندە ئابووری و کۆمەڵایەتی و ژێرخانی و حوکمڕانییەکانیان دادەڕێژن، نەک هەر باشتر دەتوانن قەیرانەکان بەرپەرچ بدەنەوە، بەڵکو ئەو دەرفەتانەی کە لە ئاڵنگاریی و قەیرانەکاندا شاراوەن دەگۆڕن بۆ پلەکانی بوژاندنەوە و گەشەپێدانی بەردەوام. ئەم ڕێگایە بەرپرسیارێتییەکی هاوبەشە لەسەرشانی سیاستمەداران و دەستەبژێر و کەرتی تایبەت و تاک بە تاکی هاونیشتمانییان.
نووسینی: د.جەواد تالسچی
وەرگێڕانی: مەهاباد حەسەن
