“پێشەکـی”
یەکەمین کودەتای سەربازی لە ئێراق بە پێشەوایی فەرماندەی سوپا “بەکر سدقی” ئەنجامدرا، ئەم کودەتایە بووە یەکەم کودەتای سەربازیی لەنێو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتانی عەرەبیدا، هەروەها بووە ڕێگەخۆشکەر و بنەما بۆ کودەتاکانی دواتر لە ناوچەکه، لەو ڕۆژەدا ژمارەیەک تەقینەوە لە چەند ناوچەیەکی شاری بەغداد ڕوویاندا و لە ڕێگەی فڕۆکەوە چەندین نووسراو و بڵاوکراوە بەسەر خەڵکەکەدا دابارین تێیدا هەواڵی کودەتا و شۆڕشیان بەسەر حکوومەتەکەی یاسین هاشمی ڕاگەیاند، بەکر سدقی وەکوو فەرماندەی نیشتیمانی و فەرماندەی هێزی چاکسازیی نیشتمانی خۆی ناساندبوو.
به‌كر سدقی كێیە؟ بەكر سدقی كوڕی شەفیق عەسكەریە، لەگوندی عەسكەری نزیك كه‌ركووك لە دایك و باوكێكی كورد ساڵی ۱۸۹۰ لەدایك بووە، خوێندنی سەرەتای و ناوەندی و ئامادەیی لە بەغداد تەواوكردووە و دواتر دەچێتە ئیستەنبوڵ و لەوێ لە خوێندنگای سەربازی دەخوێنێت، بەپلەی ئەفسەر كۆلێژی سەربازی تەواو دەكات، لە ڕیزەكانی سوپای عوسمانی بەشداری جەنگی جیهانی یەكەم دەكات، لەدوای كۆتایی هاتنی جەنگ لەساڵی ۱۹۱۸ دا بەكر سدقی دەگەڕێتەوە ئێراق و دوای ئەوەی بەریتانیەكان ٦/۱/۱۹۲۱ سوپای ئێراق دادەمەزرێنن، سدقی بەپلەی ملازمی یەك پەیوەندی بەسوپای ئێراقەوە دەكات، پاشان بەرەبەرە پلە سەربازیەكەی بەرزدەكرێتەوە. لە جەنگی جیهانی یەکەمدا لەگەڵ سەرهەڵدانی ڕاپەڕینی عەرەبیدا، سدقی پەیوەندی بە سوپای فەیسەڵەوە کرد لە سوریا و لەگەڵ ژمارەیەک ئەفسەری شەریفی دیکە لە حەلەب خزمەتیان کرد. له ساڵی ۱۹۲۰ تا ۱۹۲۰ وه ک بریکاری هه واڵگریی هێزه سه‌ربازییه‌کانی به‌ریتانیا بووه و دواتر له لایه‌ن ئه‌رکانی گشتی به‌ریتانیا له ساڵی ۱۹۲۱ ڕاسپارده کرا بۆ پله‌ی ئه‌فسه‌ڕ له سوپای ئێراق دوای ڕووخانی شانشینی فه‌یسه‌ڵ له سوریا. پلانەکەی ئەوە بوو کە ڕۆژێک ببێتە سەرۆکی ئەرکانی گشتی بەڵام لەلایەن هەندێک لە ئێراقییەکانەوە بەرەو ڕووی دژایەتی بوونەوە کە تۆمەتباریان کرد بە پاڵنانی “سیاسەتی لایەنگری کورد”. لە بەرامبەردا سدقی تیشکی خستە سەر بنەچەی نیوە عەرەبی خۆی، خۆی بە پەیوەندی خێزانی لەگەڵ جەعفەر ئەلعەسکەری گرێدا.
دواتر لە کۆلێژی ستافی بەریتانیا خوێندوویەتی و بە یەکێک لە ئەفسەرە لێهاتووەکانی ئێراق دادەنرا. لە قوتابخانەی سەربازی وانەبێژ بووە و پلەی عەقید و لە ساڵی ۱۹۳۳ بەدەستهێناوە، لە مانگی ئابی ساڵی ۱۹۳۳ سیدقی فەرمانی بە سوپای ئێراق کرد بەرەو باکوور ڕێپێوان بکەن بۆ ئەوەی بەناو “جیاخوازانی ئاشووری شەڕانگێز” لەت بکەن، لە شارۆچکەی سیمێلێ، نزیک موسڵ، ئەمەش بووە هۆی کوژرانی ۳ هەزار هاووڵاتی مەدەنی ئاشووری لە سەرانسەری ناوچەکەدا لە کۆمەڵکوژی سیمێلێدا. لە ئەنجامی دەستکەوتەکانیدا، سدقی لە ساڵی ١٩٣٤ لەلایەن ئینگلیزەکانەوە ستایشی وەرگرت و بە “باشترین فەرماندە لە سوپای ئێراق و کارامەترین فەرماندە” وەسفکرا. لە ساڵی ١٩٣٥دا بە تووندییەکی بێ وێنە سەرکوتکردنی یاخیبوونی عەشیرەتی عەرەبی شیعە لە ئەلرومەیتە و دیوانییە.
کـــۆمـــەڵکوژی سیمێلی:- لە کۆتاییەکانی بەهاری ساڵی ١٩٣٣دا، نوێنەری ئەمریکی لە ئێراق، پۆڵ کنابێنشو، باسی لەوە کرد کە دوژمنایەتی گشتی بەرامبەر بە ئاشوورییەکان لە ‘گەرمای تا’دایە. لەگەڵ سەربەخۆیی ئێراق، سەرکردەی نوێی ڕۆحی-کاتیی ئاشوورییەکان، مار عیشای شیمۆنی سێزدەهەم، داوای کرد ئۆتۆنۆمی بە ئاشوورییەکان بدرێت لە چوارچێوەی ئێراقدا وەک ئەوەی لە جەنگی جیهانی یەکەمدا لەلایەن ئینگلیز و ڕووسەکانەوە بەڵێنیان پێدرابوو، داوای پشتیوانی لە بەریتانیا دەکات. لە ساڵی ١٩٣٢دا فشاری خستە سەر دۆسیەکەی لەبەردەم کۆمەڵەی گەلان، شوێنکەوتووانی پلانیان دانا دەستلەکاربکێشنەوە لە لیڤیەکانی ئێراق، (هێزێکی ترسناک و بەتوانا، لەژێر فەرماندەیی ئینگلیزەکاندا، کە لە ساڵی ١٩٢١ەوە خزمەتی بەرژەوەندییەکانی بەریتانیای کردبوو بە دابەزاندنی یاخیبوونی کورد و عەرەبی دژی بەریتانیا)، و دووبارە گرووپ ببنەوە وەک میلیشیایەک و چڕبوونەوەیان لە باکوور، دروستکردنی ئینقلابێکی دیفاکتۆی ئاشوورییەکان، هەرچەندە ئەمە هەرگیز وەک ئەوەی لەلایەن ئینگلیزەکانەوە ڕێگری لێکرابوو ڕووی نەدا. لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٣٣دا، پاتریارک بانگهێشتی بەغدا کرا بۆ دانوستان لەگەڵ حکومەتی حیکمەت سلێمان و دوای ئەوەی ڕەتیکردەوە دەستبەرداری دەسەڵاتی کاتی بێت، لەوێ ڕاگیرا. لە کۆتاییدا مار شیمون دەربەدەر دەکرا بۆ قوبرس، بەم شێوەیە سەرۆکی کەنیسەی ئاشووری ڕۆژهەڵات ناچار بوو تا ئەمڕۆش لە شیکاگۆ بێت.
لە سەرەتای مانگی ئابی ساڵی ١٩٣٣ زیاتر لە هەزار ئاشووری کە مافی پەنابەرییان لە سوریا ڕەتکرابووەوە، سنووریان بەزاند بۆ گەڕانەوە بۆ گوندەکانیان لە باکووری ئێراق. فەرەنسییەکان کە لەو کاتەدا سوریایان کۆنترۆڵ دەکرد، ئێراقییەکانیان ئاگادار کردبووەوە کە ئاشوورییەکان چەکدار نین؛ بەڵام لە کاتێکدا سەربازە ئێراقییەکان خەریکی داماڵینی چەک بوون کە چەکەکانیان لەلایەن فەرەنسییەکانەوە گەڕێنرابووەوە، تەقە دەکرا (ڕوون نییە ئاشوورییەکان یان سوپای ئێراق سەرەتا تەقەیان کردووە) لە ئەنجامدا شەڕێکی سەربازی لێکەوتەوە، سوپای ئێراق شکستی هێنا و ٣٠ سەربازی ئێراقی کوژران. بێگانەپەرستی دژە ئاشووری و دژە بەریتانیا کە بە درێژایی قەیرانەکە دیار بوو، خێراتر بوو. کاتێک هەواڵی ئەم ڕووبەڕووبوونەوە گەیشتە بەغداد، حکومەت لە ترسی کارەسات لە یەکڕیزی هێزە چەکدارەکانیان تووشی شۆک بوو. حکومەت ناڕێکەکانی بەکارهێنا کە لە هەفتەی ٢ی ئابدا نزیکەی ١٢٠ مەدەنی بێچەکیان لە دوو گوندی ئاشووریدا کوشت (بەهۆی ئەوەی زۆربەی کۆمەڵکوژییەکە لە ٧ی ئابدا ڕوویدا). پاشان لە 11ی ئاب، سیدقی سەرکردایەتی هێزێکی چەکداری قورسی کرد بۆ ئەو ناوچەیەی کە ئەوکاتە یەکێک بوو لە ناوچە ئاشوورییەکانی ئێراق کە زۆرترین دانیشتووانی تێدابوو، ناحیەی سیمێلێ.
دانیشتوانی ئاشووری قەزای سیمێلێ بەبێ جیاوازی کۆمەڵکوژ کران، لەنێویاندا، ژن و پیاو و منداڵ. تەنها لە ژوورێکدا ٨١ ئاشووری لە هۆزی باز کۆمەڵکوژ کران. سەرکردە ئاینییەکان ئامانجی سەرەکی بوون؛ لە کاتی کۆمەڵکوژیەکەدا هەشت قەشە ئاشوورییەکان کوژراون، کە یەکێکیان سەربڕدراوە و یەکێکی دیکەشیان بە زیندووی سووتێنراوە. کچە گەنجەکان دەستدرێژی دەکرایە سەر (هەندێکیان تەنها منداڵن) و ژنانیش پێشێلکارییان دەکرد و وایان لێدەکرا بە ڕووتی لەبەردەم فەرماندەکانی سوپادا ڕێپێوان بکەن. گەڕانەوە بۆ شاری دۆحە، ٦٠٠ هاووڵاتی مەدەنی ئاشووری بێ چەک لەلایەن پیاوەکانی سدقیەوە کوژران. لە کۆتاییدا نزیکەی ٦٥ گوندی ئاشووری لە ناحیەی موسڵ و دۆحوک کرانە ئامانج. هەڵمەتە سەرەکییەکە تا ١٦ی ئاب بەردەوام بوو، بەڵام تا کۆتایی مانگەکە هێرشی توندوتیژی بێ ئیستفزازی بۆ سەر ئاشوورییەکان دەکرا. دوای بانگەشەی بانگەشە، بەکر سیدقی بانگهێشتی بەغداد کرا بۆ گردبوونەوەیەکی “سەرکەوتن”. هەڵمەتی تیرۆر لە ئەنجامدا یەک لەسەر سێی دانیشتوانی ئاشووری ئێراق بەرەو سوریا هەڵهاتن.
“کودەتای بەکر سدقی”
سدقی و كودەتای سەربازی۲۷/تشرینی دووەمی ۱۹۳٦ لەكاتێكدا پلە سەربازیەكەی فەریق بوو و قائیدی فرقەی دووی سوپای ئێراق بوو بەكر سدقی كودەتایەكی سەربازی لەدژی كابینەی حكومەتەكەی یاسین هاشمی كرد و تێیدا مۆڵەتێكی ٣ كاتژمێری بۆ پادشای ئێراق دیاریكرد بۆ ئەوەی حكومەتەكەی هەڵوەشێنێتەوە، حكومەت سلێمان یاداشتی هەردوو جەنەراڵی سەربازی “بەكر سدقی و عه‌بدولەتیف نوری” دایە دەست “رۆستەم حەیدەر” سەرۆكی دیوانی پادشایەتی ئێراق. لە میانی كودەتاكەدا “جەعفەر عەسكەری” كە وەزیری بەرگری بوو، هەوڵیدا كودەتاكە بوەستێنێت، بۆ ئەمەش بەكر سدقی داوای چاوپێكەوتنی لێكرد و شوێنێكیان دیاریكرد، بەڵام لەگەڵ هاتنی جەعفەر عەسكەری بە بڕیاری بەكرسدقی وەزیری بەرگری كوژرا. تا دەهات ئاستی كودەتاكە زیاتر دەبوو و هێزی زیاتریش دەهێندرا بۆ بەغداد بەهۆیەوە مەلیك فەیسەڵ پادشای ئێراق ناچار بوو لە رۆژی ٢٩/تشرینی یەكەم لەوتارێكدا حكمەت سلێمان كاندیدی كودەتاچیەكانی بۆ پێكهێنانی كابینەی حكومەت راسپارد، كابینەیەك بەتەواوەتی رەنگدانەوەی خواستی كودەتاچیەكان بوو، بەهیچ شێوەیەك خواست و ئیرادەی دیوانی پادشایەتی پێوە دیار نەبوو، لەو كودەتا سەربازیەدا بەكر سدقی بووە سەرۆكی ئەركانی سوپا لە شوێنی تەها هاشمی، بەهۆی سەركەوتنی كودەتاكەی بەكر سدقیەوە هەریەك لە یاسین هاشمی و رەشید عالی گەیلانی و نوری سەعید بەهاوكاری باڵیۆزخانەی بەریتانیا، لە ئێراق هەڵهاتن.
ئەگەرچی سدقی نەیویست ببێت بە سەرۆك وەزیران بەڵام حاكمی یەكەم و كۆتایی ئێراق بوو، زۆرینەی بڕیارە سیاسییەكان لەلایەن ئەوەوە دەردەچوون و، لیستێكی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران دروستكرد و زۆرینەی كاندیدەكانیش لایەنگری خۆی بوو، هەڵبژاردن ۲۰ی شوباتی ١٩٣٧ بەرێوەچوو و ئەنجامی هەڵبژاردنەكە بەوشێوەیە بوو كەلەلایەن بەكر سدقیەوە پلانی بۆ دانرابوو، بۆ ئەوەی شەرعیەت بدات بە دەسەڵاتی نوێی ئێراق.
“بەكر سدقی و ئینگلیز”
بەكر سدقی لەسەرەتادا پەیوەندیەكی باش و بەهێزی لەگەڵ بەریتانییەكان هەبووە، لەچەند بەڵگەنامەیەكدا هاتووە كە ئینگلیزەكان چەند جارێك سدقیان بەكارهێناوە، بەڵام دواتر بەهۆی ئەوەی ئینگلیزەكان ڤیزە نادەن بە بەكر سدقی پەیوەندیەكانیان تێكدەچێت.
كوژرانی به‌كر سدقی:- سدقی بڕیار دەدات بچێت بۆ توركیا بۆ ئامادەبوون لە نمایشێكی سەربازی كە بڕیار بوو لە ١٨ی ئابی ١٩ بەرێوەبچێت، وەك لەسەرچاوە مێژوویەكاندا هاتووە ئینگلیزەكان بڕیاریاندا لەرێگەی توركیا بیكوژن، سدقی لە ٩ی ئاب بەفرۆكەیەك بەغدای بەرەو موسڵ بەجێهێشت، بڕیاربوو لە موسڵەوە بە شەمەندەفەر بچێت بۆ توركیا، بەڵام دوای ئەوەی هەستی كرد پلانگێریەك لە دژی هەیە بڕیارەكەی گۆڕی و بڕیاریدا بەفرۆكە بچێت بۆ توركیا، رۆژی ١١ی ئاب سدقی چوو بۆ فرۆكەخانە لە باخچەی فرۆكەخانە لەگەڵ “عەقید محەمەد عەلی” جەواد و موقەدەمی فرۆكەوان موسا عەلی دانیشتبوو، نائب عەریف عەبدوڵا تەلەعفەری بەرەوڕوویان چوو بۆ ئەوەی ساردەمەنیان پێشكەش بكات و دەمانچەیەكی لەژێر جلەكانیدا شاردبۆوە، كاتێك لە بەكر سدقی نزیك بۆوە تەقەی لێكرد و بەكر سدقی و محەمەد عەلی جەواد فەرماندەی هێزی ئاسمانی عێراقی كوژران، و بكوژەكەش دوای دەستگیركردنی دانی بەوەدانا كە لەلایەن محمود هندیەوە راسپێردراوە بۆ كوشتنی بەكر سدقی و دواتریش ئەو ئەفسەرە دیارنەما. باس لەوە دەكرێت كە ئەفسەری هەواڵگری بەریتانی لە موسڵ پلاندارێژەری پرۆسەكە بووە، سەرلەبەیانی رۆژی ١٢ی ئاب تەرمی بەكر سدقی و هاورێكەی گواسترانەوە بۆ بەغداد و لە ڕێورەسمێكی فەرمیدا بە بەشداری وزیرەكانی حكومەت و گەورە ئەفسەران و پەرلەمانتاران و باڵیۆزی وڵاتان لەگۆڕستانی باب الاعزەمیە بەخاكسپێردرا، دوای كوژرانی بەكر سدقی جەنەراڵ عەبدوللەتیف نوری جێگەی گرتەوە.
سدقی پێشەنگی كودەتابەرای بەشێك لە مێژوونوسان بەكر سدقی دەرگای یەكەم بەشداری سوپای لە پرۆسەی سیاسی كردەوە، بە واتایەكی تر بووە پێشەنگی یەكەم كودەتای سەربازی بۆ گۆڕینی دەسەڵاتی سیاسی و دوای ئەویش لە ئێراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چەندین كودەتای سەربازی تر ئەنجامدران، و تا بەئەمرۆش دەگات سوپا رۆڵی لە بەڕێوەبردنی وڵاتانی ناوچەكەدا هەیە.
هۆکاری هەڵگیرسانی کودەتا:- لە پاش کۆچی دوایی مەلیک فەیسەڵی یەکەم، دەسەڵات و حوکومڕانی ئێراق ناجێگیر بوو، هەروەها بۆشاییەک لە ڕابەرایەتی و بەڕێوەبردنی وڵات دروستببوو، مەلیک غازی کە لە دوای ئەو دەسەڵاتی گرتەدەست بە جۆرێک لاواز و بێهێز بوو کە لە نێوان ساڵانی ١٩٣٣ بۆ ١٩٣٦ شەش وەزارەت لە عێراق پێکهێنران، کۆتا دانەیان پێکهێنانی حکومەتەکەی یاسین هاشمی بوو کە ١٨ مانگی خایاند و لەلایەن بەکر سدقیەوە کۆتایی پێهێنرا.
دەرئەنجامی کودەتا:- لە پاش هەڕەشەکانی بەکرسدقی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی لە بەغداد، لەسێدارەدانی “جەعفەر عەسکەری” لەلایەن بەکر سدقییەوە کە دامەزرێنەری سووپای ئێراقی و وەزیری بەرگری ئەو کاتە بوو، هەروەها بە یارمەتی نەیاران و خیانەتکارانی حکومەت، یاسین هاشمی بە ناچاری دەستی لەکارکێشایەوە، “حیکمەت سلێمان” وەکوو سەرۆکی حکومەت دیاریکرا و بەکر سدقی بووە سەرۆک ئەرکانی سووپا و دەسەڵاتی فراوان بوو، “مەلیک غازی” کە ئەوکاتە پاشای ئێراق بوو بە هەموو بڕیاڕەکان ڕازی بوو، ماوەی دەسەڵاتی حکومەتەکەی حیکمەت سلێمان کە لە ئەنجامی کودەتاکە دروستبوو ساڵێکی خایاند، لە ساڵی ١٩٣٧ بەکر سدقی لە شاری مووسڵ تیرۆر کرا و حیکمەت سلێمان دەستی لەکارکێشایەوە و بۆ ماوەی پێنج ساڵ زیندانی کرا..
لیستی سەرچاوەکان:-
1- David McDowall, A modern history of the Kurds, I.B.Tauris, 2000, ISBN 978-1-85043-416-0, p. 289.
2- Denise Natali, The Kurds and The State: Evolving National Identity in Iraq, Turkey, and Iran, Syracuse University Press, 2005, ISBN
3- Edmund Ghareeb, Beth Dougherty, Historical Dictionary of Iraq, Scarecrow Press, 2004, ISBN 978-0-8108-4330-1, p. 224.
4- Liora Lukitz, Iraq: The Search for National Identity, Routledge, 1995, ISBN 978-0-7146-4550-6, p. 86.
5- https://www.britannica.com/biography/Bakr-Sidqi
