فراوانبوونی تەوژمی ڕاستڕەوە توندڕەوەکان لە پەرلەمانی ئەورووپا

ئەنجامەکان چاوەڕوان و پێشبینی کراوبوون

ئەنجامی هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی ئەورووپا، کە لەنێوان 6 بۆ 9ی حوزەیران بەڕێوە چوو، تاڕادەیەکی زۆر لەگەڵ ئەو ڕاپرسییانەی پێش خۆیدا یەکدەگرێتەوە، لەڕووی ئەو پێشکەوتنە گرنگانەی، کە لەلایەن ڕاستڕەوی توندڕەوەوە لە پەرلەمانی ئەورووپادا بەدەستیان هێناوە، بە بەردەوامی هەژموونیان لەناو پەرلەمانی یەکێتیی ئەورووپادا، کە لە 720 نوێنەری ئەورووپی پێکهاتووە، لە بەرزبوونەوەدایە.

هەروەها ئەم ئەنجامانە لەگەڵ ئەوەی، کە ڕەنگە چاوەڕوان بکرێت، لەڕووی باری دەروونیی ئەورووپییەوە یەک بگرێتەوە، کە ساڵانێکە کاریگەریی لەسەرە، بەهۆی سەرهەڵدانی وردە وردەی ڕاستڕەوی توندڕەو،  پەرەسەندنێک، کە ئەمڕۆ دەستی کردووە بە فراوانبوون لەڕووی بەدامەزراوەییکردنی ئەم بزووتنەوەیە و ئەگەری هاتنە سەرکاری لە زیاتر لە وڵاتێکی ئەورووپیدا.

ئەگەر سەرنج بدەین، فەرمانڕەوایی کۆمەڵێک وڵاتی وەک ئیتاڵیا، هۆڵەنداو هەنگاریا، فراوانبوونی ئەم ڕەوتە بۆ چەند هۆکارێک دەگەڕێتەوە، لەوانە کۆچی ناڕێک، کە زیاتر لە دە ساڵە کیشوەرەکەی بەرەو ڕووی قەیرانی زۆر کردووەتەوە، لە بوار ی ئابوورییەوە بگرە تا دەگات بە ئاساییش. هاوکات لەگەڵ ئەوەشدا، دابەزینی متمانەی هاووڵاتییانی کیشوەرەکە بە پارتە تەقلیدییەکانی وڵاتەکانیان، کە کاریگەرییان لاواز بووە و  تۆمەتبار دەکرێن بەوەی، زیاتر بەشدارن لە خراپ بەڕێوەبردنی کاروباری وڵات، ئەمەش وای کردووە، هاووڵاتییان مەیلیان بەرەو ڕادیکالیزمی ڕاستڕەو بچێت.

ڕۆژی ١٠ی ئەم مانگە، ئەنجامی نیوەکۆتایی هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئەورووپا، کە لە 720 نوێنەر پێکهاتووە، بڵاو کرایەوە، وەک ڕۆژنامەی (لۆمۆند)ی فەرەنسی بڵاوی کردەوە، کە 706 کورسی دابەش کراوە لەنێوان: 180 کورسی بۆ پارێزگارەکان، کە لە هەڵبژاردنی ڕابردوودا١٧٠ کورسییان هەبوو. 73 کورسی بۆ پارتە پارێزگارەکان و ڕیفۆرمخوازەکان. گرووپی سۆسیال دیموکراتەکان لە پەرلەمانی نوێدا 138 کورسییان بەدەست هێناوە. بەرەی ناسنامە و دیموکراسی توانیی 58 کورسی ببات، کە نوێنەرایەتیی ڕاستڕەوە توندڕەوەکان دەکات. چەپی ڕادیکاڵ 32 کورسیی پەرلەمانی نوێی بەدەست هێناوە، هەروەها بەرەیەکی دیکەی ڕاستڕەوە توندەڕەوەکان، کە بە بەرەیەکی پەرش و بڵاو ناو دەبرێت، توانیی 47 کورسی مسۆگەر بکات.  بەرەی سەوزەکان 52 کورسییان بەدەست هێناوە. لیبڕالییەکان 77 کورسییان بردووە، لە کاتێکدا لە هەڵبژرادنی پێشوودا خاوەنی 102 کورسی بوون. کۆمەڵەی پارتە جەماوەرییەکانیش توانیویانە ببنە خاوەنی 191 کورسی.

سەرکەوتنی ڕاستڕەوە توندڕەوەکان لەسەر حیسابی بەرەی سەوزەکان

بەپێی دەرەنجامە سەرەتاییەکان بێت، پارتە ڕاستڕەوە توندڕەوەکان توانیویانە هێزە تەقلیدییەکانی یەکێتیی ئەورووپا بهەژێنن، کە لە 27 وڵات پێکهاتووە و دوای بڵاوبوونەوەی ئەنجامی هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی ئەورووپا، کە هەفتەی ڕابردوو بەڕێوە چوو، دەستکەوتی بەرچاویان بەدەست هێنا و لە بەرامبەردا لایەنەکانی دیکە بەرەو ڕووی شکستێکی گەورە بوونەوە.

بۆ نموونە؛ پارتی ئێناهدای فەرەنسی، کە ئیمانوێل ماکرۆن، سەرۆکی فەرەنسا سەرۆکایەتیی دەکات، توانیی تەنیا 15%ی دەنگەکانی فەڕەنسا بۆ خۆی ببات، لە کاتێکدا پارتی گردبوونەوەی نیشتمانیی فەرەنسا، بە سەرۆکایەتیی مارین لۆپێن،  توانیویەتی زیاتر لە 30%، واتە نزیکەی دوو ئەوەندەی پارتی لایەنگری ئەورووپی، ماکرۆن دەنگ بەدەست بهێنێت، کە فەرەنسا لەنێو پەرلەمانی یەکێتیی ئەورووپا خاوەنی 81 کورسییە. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی، کە سەرۆکی فەرەنسا دەستبەجێ ئەنجوومەنی نیشتمانی (پەرلەمان)ی هەڵوەشاندەوە و داوای هەڵبژاردنی نوێ دەکات، کە بڕیارە لە 30ی حوزەیران و 7ی تەمووزی داهاتوو ئەنجام بدرێت.

جۆرجیا مێلۆنی، سەرۆک وەزیرانی ئیتالیا، کورسیەکانی پارتەکەی لە پەرلەمانی ئەورووپا دووهێندە کرد و ڕێژەی دەنگەکانی لەنێوان 25 بۆ 31% بەدەست هێنا، بە هەمان شێوە پارتی ئەڵتەرناتیڤ بۆ ئەڵمانیای ڕاستڕەوی توندڕەو پێشکەوتنی بەدەست هێنا، بەسەر پارتی سۆسیال دیموکرات كە لە دابەزیندایە، بە سەرۆکایەتیی ڕاوێژکاری وڵات ئۆلاف شوڵز.

 بەپێی هەواڵێکی ئاژانسی (ئەسۆشێتد پرێس)، پارتی ئەڵتەرناتیڤ بۆ ئەڵمانیا لە هەڵبژاردنەکانی ساڵی 2019دا لە 11%ی کورسیەکانی بۆ 16.5% بەرز کردەوە، بە بەراورد، ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئەورووپا بۆ سێ پارتەکەی هاوپەیمانی دەسەڵاتداری ئەڵمانیا بەزەحمەت لە 30% تێپەڕیوە، بەڵام پارتی ئەڵتەرناتیڤ بە جیاوازیەکی زۆر سەرکردایەتی لە دوو پارتەکەی هاوپەیمانی دەسەڵاتدار، سۆسیال دیموکراتەکان (14%) و سەوزەکان (12%).

ئەگەر بەرەی پارێزگاران لەلایەن ڕاستڕەوە توندڕەوەکانەوە هەستی بە مەترسی کردبێت، ئەوا سەرکردایەتییەکەی بە سەرۆکایەتیی ئۆرسولا ڤۆن دێر لاین، سەرۆکی کۆمیسیۆنی ئەورووپا، پێشتر هەڵوێستێکی زۆر ڕاستڕەوانەی لەبارەی کۆچبەری و کەشوهەوا، پێش هەڵبژاردنەکان پاراستبوو و پاداشتی مانەوەیان پێ درا، وەک گەورەترین گرووپ بە جیاوازییەکی زۆر لە پەرلەمانی ئەورووپا. بەگشتی لە سەرانسەری یەکێتیی ئەورووپادا، دوو بلۆکی باڵادەستی لایەنگری ئەورووپا، مەسیحی دیموکراتەکان و سۆسیالیستەکان، دوای ئەنجامی هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی ئەورووپا وەک هێزی باڵادەست مانەوە. دەستکەوتەکانی ڕاستڕەوی توندڕەو لەسەر حسابی پارتی سەوز بووە، کە ئەنجامەکانی قۆناغی پێش کۆتایی ئاماژە بەوە دەکەن، کە نزیکەی 20 کورسیی لەدەست داوە، بە بەراورد لەگەڵ هەڵبژاردنی پێشوو، بەم شێوەیە بەرەی سەوزەکان دابەزی بۆ پلەی شەشەم لەنێو پەرلەمانی یەکێتیی ئەورووپادا.

گەورەترین سەرکەوتنی ڕاستڕەوە توندڕەوەکان لە وڵاتانی فەرەنسا، ئیتالیا، نەمسا، ئەڵمانیا و هەنگاریادا

دەیان ساڵە لەنێو یەکێتیی ئەورووپا، ڕاستڕەوە توندڕەوەکان لە پەڕاوێزدا بوون، کە هۆکارەکەی پەیوەندیی بە شکستی ئەڵمانیای نازی و فاشیستی ئیتالیاوە هەبوو، بەڵام سەرکەوتنی گەورە  لەم هەڵبژاردنەدا وا دەکات، کە ئەم بەرەیە ببێتە بکەرێکی سەرەکی لە سیاسەتەکانی یەکێتیی ئەورووپا، لە پرسی کۆچبەریەوە تا دەگات بە بوارەکانی ئاسایش و کەشوهەوا. لە ڕاستیدا گۆڕانکاری لە هەڵبژاردنەکاندا لە بەرژەوەندیی ڕاسترەوە توندڕەوەکان، دەتوانێت پڕۆسەی دروستکردنی بڕیار، یان دەرکردنی یاسا بۆ یەکێتیی ئەورووپا قورستر بکات.

یاسادانەرانی (مشرعین) یەکێتیی ئەورووپا، کە ماوەی پێنج ساڵ دەخایەنێت، قسەیان لەسەر پرسگەلێک هەیە، کە لە یاساکانی داراییەوە دەست پێدەکات، تا دەگاتە کەشوهەوا و سیاسەتی کشتوکاڵی. ئەوان بودجەی یەکێتیی ئەورووپا پەسەند دەکەن،  لەوانە پڕۆژەی ژێرخانی، پشتگیریی کشتوکاڵی و هاوکاری بۆ ئۆكراینا. ئەوان دەسەڵاتی ڤیتۆیان هەیە لەسەر دامەزراندنی کۆمیسیۆنی بەهێزی یەکێتیی ئەورووپا.

لە نەمسا پارتی ئازادیی ڕاستڕەوی توندڕەو بە 27%ی دەنگەکان، توانی پلەی یەکەم بەدەست بێنێت. لە هۆڵەنداش  پێگەی پارتی ڕاستڕەوی توندڕەو بەهێزتر بوو. سەبارەت بە ئیسپانیاش، ئەنجامی هەڵبژاردنە فەرمییەکانی پەرلەمانی ئەورووپا دەری خست، کە پارتی جەماوەری ڕاستڕەو کە پێکهێنەری سەرەکیی ئۆپۆزسیۆنی ئیسپانیایە، 22 کورسیی لە پەرلەمانی ئەورووپا بەدەست هێناوە، لە بەرامبەردا بۆ سۆسیالیستەکان بە سەرۆکایەتیی پێدرۆ سانچێز، سەرۆکوەزیرانی ئەورووپا 20 کورسییان بەدەست هێناوە و پارتی ڤۆکسی ڕاستڕەوی توندڕەو پێشکەوتنی بەدەست هێنا و شەش کورسیی برد.

سەبارەت بە پۆڵەندا، پارتی ناوەندگەرای لایەنگری ئەورووپی بە سەرۆکایەتیی دۆناڵد توسک، سەرۆک وەزیران، زاڵ بوو بەسەر پارتی ناسیۆنالیستی پۆپۆلیستی یاسا و دادپەروەریدا، بەڵام ئەمەی دووەمیان بەشێکی گرنگی دەنگەکانی پاراست و ڕاستڕەوی توندڕەو، کە پارتی کۆنفیدڕاگا نوێنەرایەتیی دەکات، نزیکەی شەش کورسی لە پەرلەمانی ئەورووپا مسۆگەر کرد. لە چوارچێوەی سەرکەوتنەکانی پۆپۆلیستی و ڕاستڕەوی توندڕەوی ئەورووپادا، پارتی (فیدس)ی سەرۆکوەزیرانی ڤیکتۆر ئۆربان لە هەنگاریا، پلەی یەکەمی لە هەڵبژاردنەکانی ئەورووپادا بەدەست هێنا و زیاتر لە 43%ی دەنگەکانی بەدەست هێنا، لە کاتێکدا لە هەڵبژاردنەکانی پێشوودا لە ساڵی 2019 توانیبووی 52.5%ی دەنگەکان بەدەست بێنێت.

ڕاستڕەوە توندڕەوەکان دەتوانن کاریگەری لەسەر سیاسەتی یەکێتیی ئەورووپا دروست بکەن؟

ڕاستڕەوی توندڕەو لە پەرلەمانی ئەورووپا، کە بنکەکەی لە ستراسبۆرگی فەرەنسایە، بەسەر دوو بلۆکدا دابەش بووە، کە هێشتا نزیکبوونەوەیان دیار نییە، ئەمەش بەهۆی جیاوازیە گەورەکانی نێوانیانەوە، بەتایبەتی سەبارەت بە ڕووسیا. دابەشبوونی ڕاستڕەوە توندڕەوەکان لەسەر ئەو هەڵوێستەی، کە پێویستە بەرامبەر مۆسکۆ پەسەند بکرێت، دەتوانێت دانوستانەکان لە یەکێتیی ئەورووپا ئاڵۆز بکات، لە کاتێکدا وڵاتانی ئەندام لە هەوڵی بەهێزکردنی پیشەسازیی بەرگریی خۆیاندان، لە هەمان کاتدا لە دابینکردنی پارەی پێویست ڕووبەڕووی ئاستەنگ دەبنەوە. لەگەڵ پەسەندکردنی یاساکانی پەرلەمانتارانی پەرلەمانی ئەورووپا، بە هەماهەنگی لەگەڵ وڵاتانی ئەندام، ڕاستڕەوی توندڕەو دەتوانێت دەنگی خۆی لە پرسە گرنگەکاندا دەرببڕێت، کە خۆی دەبینێتەوە لە سیاسەتەکانی؛ بەرگریکردن لە دژی ڕووسیایەکی فراوانخواز، سیاسەتی کشتوکاڵی، کۆچکردن، ئامانجی کەشوهەوای ساڵی 2040 و بەردەوامبوونی ئەو ڕێوشوێنە ژینگەییانەی، کە بەتوندی ڕەتی دەکەنەوە.

سێباستیان میلار، لێکۆڵەر لە ئینستیتیوتی جاک دیلۆرس، لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ ئاژانسی (فرانس پرێس)دا دەڵێت: “ناتوانرێت دەنگی ڕاستڕەوی توندڕەو و مافی سەروەری کۆ بکرێتەوە و ئەمەش قورسایی ڕاستەوخۆیان لە پەرلەمانی ئەورووپا سنووردار دەکات”. هەروەها ئاماژەی بەوە دا، کە سەرهەڵدانی ڕاستڕەوی توندڕەو، بەتایبەتی لە فەرەنسا ڕوونە، بەناچاری کاریگەریی لەسەر ئەو دۆخە سیاسیە دەبێت، کە کۆمیسیۆن تێیدا کار دەکات و دەبێت زۆرینە ئەمە لەبەرچاو بگرن. لە لایەکی دیکەشەوە، دیلۆرس هۆشداریی داوە لەوەی، کە ڕاستڕەوە توندڕەوەکان دەتوانن کاریگەریی ڕاستەوخۆ لەسەر ئاراستەی سیاسەتی گشتیی یەکێتیی ئەورووپا دروست بکەن.

لای خۆیەوە، ئورسولا ڤۆن دێر لاین، سەرۆکی کۆمیسیۆنی ئەورووپا، پشتڕاستی کردەوە، کە پارتی گەلی ئەورووپا بەهێزترین گرووپی سیاسییە لە پەرلەمانی ئەورووپا، ئەمەش وەک بەربەست و ئاڵنگاریی بەردەم توندڕەوەکانی چەپ و ڕاست دروست دەکات، دەتوانرێت دەربارەی ئەو بابەتانەی جێگەی ناکۆکین، ڕێگری لە سیاسەت و ڕوانگەکانیان بکرێت.

وڵاتانی باکوور ناوچەی سەرکەوتنی بەرەی چەپ و سەوزەکان بوو

هاوکات پارتە چەپ و سەوزەکان لە هەڵبژاردنەکانی ئەورووپادا لە وڵاتانی باکووردا دەستکەوتیان بەدەست هێناوە و پارتە ڕاستڕەوە توندڕەوەکان دابەزینیان بەخۆوە بینیوە، ئەمەش بەپێی ڕاپرسییەکان و ئەنجامە فەرمییەکاندا بەدی دەکرێت، وەک  لە فینلاند، پارتی هاوپەیمانی چەپ سەرکەوتوو بوو بە بەدەستهێنانی 17.3%ی دەنگەکان، لە کاتێکدا لە هەڵبژاردنی ساڵی 2019 توانیبووی 13%ی دەنگەکان بەدەست بێنێت. لی ئەندەرسۆن، سەرۆکی هاوپەیمانیی چەپ دەڵێت: “هەرگیز خەونم بەو ژمارەیە نەبینیوە”. بەم شێوەیە پارتەکە لە کۆی 15 کورسی، کە بۆ فینلاند لە پەرلەمانی ئەورووپا تەرخان کرابوو سێ کورسی بەدەست بهێنێت، لە کاتێکدا لە هەڵبژاردنەکانی پێشوودا تەنیا یەك کورسیی بەدەست هێنابوو. هاوپەیمانیی نیشتمانیی ناوەڕاست و ڕاستڕەو بە سەرۆکایەتیی پێتری ئۆربۆ، سەرۆک وەزیرانیش، بە بەدەستهێنانی نزیکەی 25%ی دەنگەکان، کە نزیکەی چوار خاڵ زیادی کردووە لەگەڵ ‌هەڵبژاردنی پێشوو.

جەماوەری پارتی ڕاستڕەوی توندڕەوی فینلەندی بەشدار بوو لە هاوپەیمانیی حکوومەتدا، دابەزینی بەخۆیەوە بینی و 7.6%ی دەنگەکانی بەدەست هێنا، کە بە ڕێژەی 6.2% کەمی کرد و تەنیا دەتوانێت یەک کورسی مسۆگەر بکات.

لە سوید، پارتی سەوز بە بەدەستهێنانی 15.7%ی دەنگەکان سەرکەوتنی بەدەست هێناوە، کە بە ڕێژەی 4.2 خاڵ زیادی کردووە، لە کاتێکدا بەرەی ڕاستڕەوی توندڕەو، کە (دیموکراتەکانی سوید) نوێنەرایەتیی دەکەن، 1.4 خاڵ دابەزینیان تۆمار کرد بۆ 13.9%. سۆسیال دیموکراتەکان بە ڕێژەی 23.1% پێگەی خۆیان لەپێشەنگدا پاراست.

کەواتە؛ هەڵبژاردنەکانی ئەمساڵ لە کاتێکدان کە متمانەی دەنگدەران لە کوتلە/ بلۆکێکدا تاقی دەکرێتەوە، کە نزیکەی ٤٥٠ ملیۆن کەس لەخۆ دەگرێت. لە ماوەی پێنج ساڵی ڕابردوودا یەکێتیی ئەورووپا بەهۆی پەتای کۆرۆنا، پاشەکشەی ئابووری و قەیرانی وزە، کە بەهۆی گەورەترین ململانێی ئەورووپا لەدوای دووەم جەنگی جیهانیەوە، بووەتە قوربانی، بەڵام زۆر جار لە هەڵمەتە سیاسییەکاندا لەسەر ئەو پرسانەی کە تاکە وڵاتان جێگەی نیگەرانی بوونە، نەک لەسەر بەرژەوەندییە فراوانەکانی ئەورووپا. سەرەڕای ئەمەش، ئەنجامی هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی ئەورووپا، هاوسەنگیی سیاسی لە برۆکسلدا زۆر تێک نەدا، بەو پێیەی دەتوانرێت بڵێین زۆرینە ماوەتەوە، کە لەلایەن پارتەکانی هاوپەیمانی گەورەی ناوەندگەراییەوە پێکهێنراوە، کە لایەنی ڕاست (پارتی گەلی ئەورووپا) لەخۆ دەگرێت، کە سۆسیال دیموکراتەکان و لیبراڵەکان نوێخوازەکانن. سەرەڕای ئەو هاتنەپێشەی ڕاستڕەوە توندڕەوەکان، بەڵام دەرەنجام، بەرەی زۆرینە پارتی گەل/ جەماوەری ئەورووپایە.

پەراوێزەکان

1- https://shorturl.at/NLutP

2- https://results.elections.europa.eu/en/

3- https://shorturl.at/Rnu8h

4- https://shorturl.at/D3fko

5- https://shorturl.at/Rd9HO

6- https://shorturl.at/kpWfA

7- https://shorturl.at/ktXUF

8- https://shorturl.at/R5odC