دادگای باڵای فیدراڵیی ئێراق وەکو پارێزگایەک مامەڵە لەگەڵ هەرێمی کوردستان دەکات، ئەگەر وەزارەتی دارایی ئێراق بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان دابەش بکات، کە پێچەوانەی دەستوورە، هیچ مانایەک بۆ قەوارە دەستوورییەکەی هەرێمی کوردستان نامێنێت ئەو گوشارەی وەزارەتی دارایی ئێراق دەیکات بۆ ئەوەیە حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەندی بڕیارەکانی دادگەی فیدراڵی ببێت و بە بانکیکردنی مووچەی فەرمانبەران هەرێمى دەست پێ بکات، رۆژی 11ـی ئادار، وەزارەتى دارایی ئێراق بە چوار لیست پارەى مووچەى مانگى شوباتى هەرێمى کوردستانى رەوانەکرد، کە 560 ملیار و 218 ملیۆن و 37 هەزار و 912 دینار بوو. لەبارەی چارەسەرکردنی گرفتەکانی نێوان هەولێر و بەغداد لەبارەی شێوازی دابەشکردنی مووچە، ئەو بڕیارانەی وەزارەتی دارایی ئێراق دەکرێت گفتوگۆی لەسەر بکرێت و رێککەوتنی لەبارەوە بکرێت.
“بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی لەبارەی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان”
لایەنە پەیوەندیدارەکان و دادگەی فیدراڵی لە هەوڵی بەردەوام بووە بۆ روونکردنەوەی بڕیارەکەی دادگەی فیدراڵی، چونکە بڕیارەکە لقی زۆری لێدەبێتەوە، سیستمی بەجێکردنی یەک ملیۆن و 250 هەزار مووچەخۆر؛ کە هەژمارى بانکى بۆدروست بکرێت بە سێ مانگیش ناکرێت و کارێکی ئاسان نییە. ئەو روونکردنەوەیەى دادگەى فیدراڵى لە دواى ئەوە هات، کە لە 11ى ئادار وەزارەتى دارایی ئێراق رایگەیاند، بە نووسراوى فەرمى ئەو دادگەیەى ئاگادارکردووەتەوە لەوەى مووچەى مانگى ئادار نادرێت، تاوەکو پێداویستییەکانى بە بانکیکردنی مووچە لەلایەن هەرێمى کوردستانەوە دەستبەرنەکرێت. سەرۆکی دادگەی فیدراڵی باسی لەوەکرد لە بڕیارەکەدا ئەوەی چەسپاندووە ئێراق سیستمێکی فیدراڵییە، کە پێکهاتووە لە هەرێمەکان و پارێزگاکان، قەوارەی هەرێمی کوردستان قەوارەیەکی پارێزراوە.
رۆژی 11ـی ئاداری 2024 وەزارەتی دارایی ئێراق، دادگەی باڵای فیدراڵیی ئێراق ئاگادارکردەوە، خەرجکردنی مووچە بۆ مانگی شووباتی هەرێمی کوردستان دەستپێکردووە، بەڵام بەو پێیەی میکانیزمی بەجێکردنی مووچە پێویستی بە کاتە، ئەم مانگە پارە بۆ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان دەنێرن، بەڵام مووچەی مانگی ئادار خەرج ناکەن، تاوەکو بەجێکردنی مووچە لەلایەن هەرێمی کوردستانەوە تەواو دەکرێت. سەرۆکی دادگەی فیدراڵی دەڵێت: بەجێکردنی مووچەیان لە بڕیارەکەی دادگەدا داناوە، تاوەکو مووچەی فەرمانبەران لە ململانێیەکان دووربخرێتەوە، ئەو بەجێکردنە لە رێگەی وەزارەتی دارایی و ئابووری هەرێمی کوردستانەوە بکرێت. لە کۆبوونەوەکەدا سەرۆکی دادگەی فیدراڵی رایگەیاند، راگەیێنراوێک دەردەکەن و دواتر راگەیێندراوەکەی بڵاوکردەوە، ئەوانەی بەجێکردنی مووچەکانیان تەواونەکراوە بە کاش مووچەکانیان پێدەدرێت.
بەجێکردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان لە رێگەی هەرێمی کوردستانەوە دەبێت و لە راگەیێندراوەکەشدا ناوی وەزارەتەکەی وەک خۆی هێناوە ”وەزارەتی دارایی و ئابووری، بەجێکردنەکە بەهەماهەنگیی وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان دەبێت. سەبارەت بە نەناردنی بەشێکی مووچە لەلایەن وەزارەتی داراییەوە بۆ هەرێمی کوردستان نەناردنی مووچەی وەزارەتی پێشمەرگە و هێزە ئەمنییەکان بەهۆی نەناردنی لیستەکانیانەوەیە، ئەم بابەتە لەلایەن حکومەتى هەرێمەوە وەک بابەتێکى سیادى سەیردەکرێت بەواتایەکى تر ناکرێت ئەمنى قەومى تەسلیم بەحکومەتى ناوەند کرێت چونکە ئێراقیش هێشتا جێى ئەومتمانەگەورەیەنیە بۆکورد. لێکتێگەیشتنەکان بەو ئاراستەیە رۆیشتوون هەفتەی داهاتوو وەزیری دارایی ئێراق و وەزیری دارایی هەرێمی کوردستان و سەرۆکی دادگەی فیدراڵی کۆببنەوە، بۆ باسکردن و روونکردنەوەی وردەکارییەکان. کۆبوونەوەکە بە دەستپێشخەریی سەرۆککۆماری ئێراقە، لە کۆبوونەوەکەدا دەبێت گرفتی مووچەی هێزە ئەمنییەکان چارەسەر بکرێت.” پێویستە وەزارەتی دارایی ئێراق و هەرێمی کوردستان لێکتێگەیشتن لەگەڵ بانکێکی فیدراڵی بکەن بۆ بەجێکردنی مووچەی فەرمانبەران، تاوەکو مانگی سێ چەند فەرمانبەر تۆمارکرا مووچەکەی لە بانک وەربگرێت ئەوانی دیکە بە کاش تاوەکو هەمووان تۆمار دەکرێن.
“دەتوانرێت بڕیارەکانى دادگاى فیدڕاڵى لەم چەندخاڵەدا کورت کرێتەوە”
1. دەبێت بە پێی ماددەی 116 و 117 دەستووری ئێراق؛ یەکسانی هەبێت لە دابەشکردنی داهاتی سەروەت و سامانیی گشتی و نابێت ستەم لە مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان بکرێت.
2. دەبێت هەردوو حکومەتی ئێراق و هەرێمی کوردستان کار بۆ ئەوە بکەن کە مووچەی فەرمانبەر و مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان لە کاتی خۆی دابەش بکرێت.
3. دەبێت هەردوو حکومەتی ئێراق و هەرێمی کوردستان پابەندی یاسایی بودجەی گشتیی فیدراڵی بن بۆ پێدانی شایستە داراییەکان و مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان.
4. محەممەد شیاع سوودانی، سەرۆکوەزیرانی ئێڕاق دەبێت ئەرکی پێدانی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان لە ئەستۆ بگرێت و، کێشە و ناکۆکییەکانی هەردوو حکوومەتیش “ئێراق و هەرێمی کوردستان” چارەسەر بکات؛ تاوەکو دڵنیایی بدرێت لە پێدانی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان.
5. پێویستە حکومەتی ئێراق پابەندبێت بە پێدانی مووچەی مووچەخۆر و فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان و نابێت لەمەودوا قەرز بدرێتە حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ ئەوەی مووچەی فەرمانبەرانی دابەش بکات.
6. پێویستە حکومەتی هەرێمی کوردستان هەموو داهاتە نەوتی و نانەوتییەکانی رادەستی حکومەتی فیدراڵی بکات.
وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان رۆژی سێشەممە 12ـی ئاداری 2024 لە راگەیێندراوێکدا بڵاویکردەوە “حکومەتی ئێراق تەنیا 59٪ـی کۆی پارەی مووچەی خستووەتە سەر هەژمارەکەمان. ئەم رێکارەی حکومەتی ئێراق 390 ملیار دینار کورتهێنان دروست دەکات”. ئاماژەی بەوەش کردبوو، “ئەو بڕە پارەیەش کە خراوەتە سەر هەژمارمان هێشتا نەگەیشتووە.” وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان دەڵێت، لە چوارچێوەی “پڕۆژەی هەژماری من، لەمێژە دەست بە بەجێکردنی مووچە کراوە” و دەڵێت، “نابێت رێکارەکانی بەغدا ببنە مایەی بێبەشکردنی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان و پێویستە بەغدا مەرجی پەکخەر بۆ هەرێمی کوردستان دانەنێت.”
“گرفتەکانى ناردنى پشکى هەرێم لەلایەن حکومەتى ناوەند”
دوای کات کوشتنێکی زۆر بەپاساوی پێداچوونەوە بە لیستی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان، سەرئەنجام وەزارەتی دارایی ئێراق مووچەی بەشێک لە مووچەخۆرانی نارد، بەڵام لە دەقەکانی یاسای بودجەی سێ ساڵەی ئێراق، بەهیچ جۆرێک شتىواى تێدانیە ئەویش ناردنی پارەیە بە شێوەی بەش بەش. لە یاسای بودجەدا هاتووە، هەرێمی کوردستان پابەندە بەوەی ئەو نەوتەی بەرهەمی دەهێنێت ڕادەستی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی ئێراقی “سۆمۆ” بکات بۆ ئەوەی بە هەماهەنگی لەگەڵیدا بیفرۆشێت، یان لە ناوخۆدا بەکاریبهێنێت ئەگەر نەتوانرا هەناردەی دەرەوە بکات، بەمەرجێک وەزارەتی دارایی فیدراڵی بەرپرسیارە لە قەرەبووکردنەوەی حکومەتی هەرێم بۆ تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی ئەو بڕە بەرهەم هێنراوە. هەروەها لە بودجەدا پابەندبوونی هەرێم بە گەیاندنی داهاتە غەیرە نەوتییەکان بە دەوڵەت دیاری کراوە، لە بەرامبەر پابەندبوونی وەزارەتی دارایی فیدراڵی بە دابینکردنی پارەی باجەکانی هەرێم مانگانە.
بەپێی نووسراوێکی وەزارەتی دارایی ئێراق، بە چوار لیست بڕیی نزیکەی 568 ملیار دینار بۆ مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان خراوەتە سەر هەژماری حکومەتی هەرێمی کوردستان. چوار لیستەکەی ئێراق بەم شێوەیەن؛ خانەنشینی مەدەنی و سەربازیی، تۆڕی پاراستنی کۆمەڵایەتی، کەسوکاری شەهیدان لەگەڵ 37 وەزارەت و دەستە. هاوکات حکومەتی ناوەندی هیچ بڕە پارەیەکی بۆ هێزەکانی پێشمەرگە، وەزارەتی ناوخۆ و دەزگای ئاسایشی هەرێم نەناردووە.
ناردنی پارە بەم شێوەیە بووەتە مایەی نیگەرانی لای بەرپرسانی هەرێمی کوردستان، هەروەها پێچەوانەی یاسای بودجەی سێ ساڵەی ئێراقە کە بەروونی لە ماددەی 13دا ئاماژەی بەوەداوە، لەدوای رادەستکردنی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە لەلایەن هەرێمەوە بە سۆمۆ، جا ئەو نەوتە بۆ هەناردەکردنی دەرەوەبێت یاخود بەکارهێنانی ناوخۆ، حکومەتی ناوەندی پابەندەکرێت بە دابینکردنی شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان. حکومەتی هەرێمی کوردستان سەرباری پابەندبوونی بەم بەندە، لیستی مووچەشی خستووەتە بەردەم وەزارەتی دارایی ئێراق تا ئەو پاساوەشیان نەمێنێت، بەڵام بەغدا بە شێوەی لیست و پچڕپچڕ مووچە دابیندەکات، ئەمەش گومان و دوودڵی سەبارەت بە داهاتووی پرۆسەکە زیادکردووە.
“دەرئەنجام”
ئەو بڕەپارەیەى کە ئێستا لەبەغدادەوە دێت تەنها بەشی مووچە دەکات و بەشی خەرجییەکان دیکە ناکات لەکاتێکدا حکومەتی هەرێم تەنها مووچە نادات، بەڵکو خەرجییەکانی دیکەی وەک پڕۆژەی وەبەرهێنان و جێبەجێکردنیان دەگرێتەوە، هەربۆیە پێویستە حکومەتی فیدراڵی بڕە پارەیەکی زیاتر بۆ هەرێم بنێرێت. کێشە هەڵپەسێردراوەکانی نێوان بەغدا و هەولێر یەکێکە لەو دووڕیانانەی کە ڕووبەڕووی حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی ئێراق دەبێتەوە، دیارترینیان مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان و هەماهەنگی ئەمنی لە ناوچە کێشەلەسەرەکان و ڕێککەوتن لەسەر میکانیزمێک بۆ هەناردەکردنی نەوتی کێڵگەکانی هەرێم و چەندانی تر. پێشتر حکوومەتی ئێراق لە بەغدا بڕە پارەی دارایی بۆ حکومەتی هەرێم دەنارد بۆ ئەوەی دابەشی بکات، ئەمەش بەو مانایەیە کە ئەو دەسەڵاتانە لە حکومەتی هەرێمی کوردستان وەرگیراونەتەوە و بە دانانی ڕاستەوخۆی مووچەی فەرمانبەران لە هەژمارەکانیان، بە تایبەتی کرانە دەستی بەغداد، وەک چۆن بەغدا لەمێژە گومانی لەسەر ژمارەی ڕاستەقینەی فەرمانبەرانی هەرێم کوردستان دروست کردووە، بڕیارە دادوەرییەکە ئامادەکاری دەکات بۆ قەیرانێکی سیاسی نوێ لە نێوان حکومەتی ئێراق لە بەغدا و حکومەتی هەرێمی کوردستان، کە پێشتر بڕیارە هاوشێوەکانیان بە پێشێلکردنی دەسەڵاتەکانی هەرێم دەزانی کە دەستوور گەرەنتی کراون.
مانگی حوزەیرانی ڕابردوو، پەرلەمانی ئێراق یاسای بودجەی گشتیی بۆ ماوەی سێ ساڵ پەسەندکرد، کە بەهای ساڵانە دەگاتە 150 ملیار دۆلار. پشکی هەرێم لە بودجەی دارایی ساڵانی 2023 و 2024 و 2025 کە لە مانگی حوزەیرانی ڕابردوودا پەرلەمانی ئێراق دەنگی لەسەر دابوو، نزیکەی 16.609 ترلیۆن دینار بوو کە دەکاتە نزیکەی 12.7 ملیار دۆلار، بەڵام ناکۆکییەکان دیسانەوە لەو بارەوە گەڕاونەتەوە. حکومەتی فیدراڵی مەرجی ئەوەی دابوو کە مووچەی هەرێم لە ڕێگەی بانکە حکومییە سەر بە خۆیەوە بنێردرێت و ئەو پارانە لە ڕێگەی ئەو بانکە حکومییەوە بگوازرێنەوە و بەسەر فەرمانبەرانی هەرێمدا دابەش بکرێن. لەبەرامبەردا حکومەتی هەرێم پێداگری لەسەر ناردنی مووچە بۆ بانکە ئەهلییەکانی هەرێم یان لەڕێگەی لقێکی بانکی ناوەندی ئێراقەوە دەکات.
