ئەو کۆنگرەیە لەسەر دوو تەوەرە بەستراوە، یەکەمیان دیاریکردنی سەرۆکی دەوڵەتی ئێراقی، دووەمیان کێشەی کورد.
لەسەروبەندی جەنگی جیهانی یەکەم چەندین کۆنگرەو هاوپەیمانیەتی تازە لەوساڵانەدا هاتۆتە ئاراوە،وەک کۆنگرەی فیرسای لەساڵی١٩١٩،مەبەستی کۆنگرەکە بۆ پاکتاوکردنی شوێنەواری جەنگی جیهانی بوو.هەروەها کارێکی تری کۆنگرەکە بۆ دامەزراندنی کۆمەڵەی گەلان(عصبەالامم)بووە. لێرەوە رێگە چارەی ئیدارەدانی جیهانی لێکەوتەوە وەک پیادەکردنی سستمی ئینتیداب.
بەریتانیەکان لەکوردستان بانگەشەی ئەوەیانکردووە کێشەی کوردیان رەچاوکردووە لەو کۆنگرەیەدا. لەرۆژی٢٥ نیسانی ساڵی١٩٢٠ لە(سان ڕیمۆی) ئیتالیا سەرۆکایەتی هاوپەیمانەکان کۆنگرەیان بەستووە، لەو کۆنگرەیەدا وڵاتە ئینتیداب کراوەکانیان دابەشکرد لەناوخۆیاندا،واتە ئەو نیشتمانەی لەئەنجامی سەرکەوتنیان دەستیان بەسەرداگرتبوو، کە پێشتر خاکی دەوڵەتی عوسمانی بوو،بەتایبەتی خاکی عەرەب نشینەکان. ئەو دابەشکردنە لەفۆڕم و نەخشەی تازەدا لەم ناوچەیە ئینتیدابی بەریتانی و فەڕەنسی لەسەر بونیاتنرا بۆ دیاریکردنو دامەزراندنی وڵاتانی تازەی وەک ئێراق و سوریا و ئوردن و کویت و سعودیە.
سەرەڕای ئەو کۆنگرەیەی سەرەوە، پەیماننامەیەکی گرنگ بەسترا، وەک ئەوەی لەڕۆژی١٠ئابی ساڵی١٩٢٠ کەبە پەیماننامەی سیڤەر ناوبراوە، سەبارەت بەکوردستان لەبەندەکانی(٦٢،٦٣،٦٤) ئاماژە بەمافی کورد کراوە لەکوردستاندا،تیایدا ئاماژە بەوەکراوە کورد مافی خود موختاری بەرجەستە دەکات بەسەرپەرشتی هاوپەیمانان. لەسنوری ڕۆژهەڵاتی ڕوباری فوراتەوە تاوەکو باشوری خۆرئاوای ئەرمینیا، سنوری بەشی باکوری تورکیا و سوریا و سنوری باشوری ئێراق و سوریا دەبێت. ئەو پەیمانننامەیە داڕێژرا لەلایەن بەریتانیەکانەوە. دەکرێت لێرەدا بڵێین سوود لەبیروڕاکانی کەسێکی وەک (میجرنوئیل) وەرگیرابێت بۆ ئەو پلانە.
بەڵام ئەو پەیماننامەیە دژایەتی زۆرکراوە بەتایبەتی لەلایەن کەمالیەکانەوە کەدەسەڵاتیان وەرگرت لەتورکیادا، توانیان وابکەن ئەو بڵێننامەیە بە بەریتانیەکان بگۆڕن بە بەڵێننامەی(لۆزان) لەرۆژی٢٤ تەموزی ساڵی١٩٢٣، ئەم پەیماننامەیە هیچشتێکی ئەو تۆی تیادانەبوو بۆ دۆزی کورد.
“دامەزراندنی فەرمانگەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سیاسەتی بەریتانیا بۆ کورد و ناوچەکە”
بەریتانیەکان بیریان لەڕێکخستنەوەی سیاسەت وئیدارەی خۆیان لەناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کردەوە، بەتایبەتی لەئێراق وکوردستان. بۆ ئەو مەبەستە لەکۆتای ساڵی١٩٢٠ئەو فەرمانگە یان دروستکرد. دەمەزرێنەری فەرمانگەی ڕۆژهەڵاتی ناوەراست وەزیری ناوچە داگیرکراوەکان(سیر نستون چرچڵ)بوو، مەبەستی لەو دامەزراوەیە ئەوەبوو چۆن بتوانێت باشترین خزمەت بە وڵاتەکەی خۆی بکات لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەهاوکاری چەندین ڕاویژکاری بەریتانی وەک (میجرنوئیل) و (لورانس عرب) و (کوکس) بیل . کە شارەزای ناوچەکانی رۆژهەلات بوون.
چەرچڵ مەبەستی بوو کێشەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چارەسەربکات بۆ داهاتوو لەسەربنەمای پاراستنی بەرژەوەندی سیاسی بەریتانیا لەم ناوچەیە بۆ داهاتوو. واتە رێکخستنەوەیەکی بەرژەوەند خوازی تازە، ئەوە لەکاتێکدابوو چەرچڵ هەستی بەشکستی کۆبونەوەی لەنده‌نی نێوان کەمالیەکان و بەریتانیەکان کرد. شکستی ئەو کۆبونەوەیە پەیماننامەی سیڤەری لێکەوتەوە لە نێوانیاندا.
بەریتانیەکان بۆ لێدوان وچارەسەرکردنی کێشەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەرۆژی١٢ ئاداری ١٩٢١ لەقاهیرە کۆنگرەیەکیان بەست، ئەم کۆنگرەیە فراونتربوو لەوکۆنگرانەی پێشوتر کەبەسترابوو لە لندن. لەم کۆنگرەیەدا ژمارەیەک کەسایەتی بەرچاو تیایدا بەشداربوون کەشارەزاو بایەخدەری کاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوون.
بەشداربووان لەنوێنەرایەتی میزۆپۆتامیا بەسەرۆکایەتی مەندوبی سامی (سیر بیرسی کوکس) و ئەندامێتی سکرتێری ڕۆژهەڵات لەفەرمانگەی حاکمی مەدەنی گشتی میس بیل، هەروەها سەرۆکی گشتی هێزە چەکدارەکانی بەریتانیا لەئێراق جەنرال المرهالدین، لەگەڵ ئەوەی بەپلەی ڕاوێژکار هەریەکە لەوەزیرانی دارایی ئێراقی ساسۆن حسقیل ئەم وەزیرە کەسایەتیەکی جولەکەبوو،ئەم کەسایەتیە یەکێک بووە لەبیرمەندە ئابوریەکانی ئەو سەردەمەو خودی خۆی زۆر دەوڵەمەندبووە و زۆر هاوکاری بەریتانیەکان و مەلیک فەیەسەڵی کردووە، وەزیری بەرگری ئێراق جەعفەر عەسکەری کەسایەتیەک بووە پاڵپشتی فەیسەڵی کوڕی حسین بووە و دۆستی نزیکی ئینگلیزەکان بووە، لەهەمان کاتدا کەسێکی شۆڤێنی عەرەبی بوو زۆر دژی دەوڵەتی عوسمانی بووە. سەیر لەوەدایە لەم سەردەمەدا دەڵێن جەعفەر عەسکەری کورد بووە!کە هیچ کردەوەو بەڵگەیەک ئەوە دەرناخات کە کورد بوبێت.
ئەو کۆنگرەیە لەسەر دوو تەوەرە بەستراوە، یەکەمیان دیاریکردنی سەرۆکی دەوڵەتی ئێراقی، دووەمیان کێشەی کورد.
لەتەوەرەی یەکەمدا بڕیاردرا فەیسەڵی کوڕی حسین بکەن بەمەلیکی ئێراق، لەسەر خاڵی دووەم کیشەی کورد بوو، داواکراوە لیژنەیەک پێکبهێنرێت لەسەر بابەتی کوردستان، نوسینی کۆنوسێک کە تیایدا ئاماژەکراوە بەوەی ناوچە کوردیەکان نابێ بخرێنە ناو دەوڵەتە عەرەبیەکان، هەوڵبدرێت یەکێتی کورد بونیاتبنرێت، ناسنامەی کوردی بپارێزرێت.
هەروەها لەسەربنەمای پێویستی سیاسی مامەڵە لەسەر بارودۆخەکەیان دەکرێت، بەتایبەتی لەسەربنەمای کۆتایهێنان بەڕیکەوتنی تورکیا (لەکۆتای ئەم بابەتە لەسەر ئەمە ئەدوێین)
ئەو ڕوبەرەی کوردستان هەرچەندێک بێت دەست بەسەراگرتنی لەلایەن دەسەڵاتی خاوەن شکۆی بەریتانیەوە ئاسنکاری بۆ دەکرێت،هەبونی جۆرێک لەئیدارەی کوردی لەئێراقدا بەوشێوەیەی ئیدارەکە پەیوەستکرێ بەڕاوێژکاری بەریتانیەوە،ئەویش پەیوەستە بەڕاویژکاری نوێنەری مەندووبی سامی بەریتانیا لە میسوپۆتامیا.
لەدوای کۆنگرە لەڕۆژی ١٥ ئاداری ساڵی ١٩٢١ لەسەربنەمای کۆنوسی کۆبونەوەی لیژنەی سیاسی کۆنگرە،چەندین وتووێژو کفتۆگۆی پێچەوانەو دژبەیەک کراوە لەسەر کێشەی کورد و داهاتووی کوردستان.
لەوبیروڕایانەی کە(مس بیل وبیرسی کوکس)هەیانبوو ئەوەبووە ئەو ناوچانەی کوردستان و کورد هەیانە پێیویستە بکرێتە بەشێک لەئێراق، شێوازی چارەسەرێکی تایبەت بۆ ئەم ناوچەیەی ئێراق بکرێت بەراورد بەناوچەکانی تری کوردستان و ئێراق.
لەگەڵ ئەوەی(میجرهربرت یونغ) بە پێچەوانەی بیروڕاکانی کوکس وبیل بووە، پێشنیاری ئەوەی هەبوو کەپێویستە حکومەتێکی کوردی بونیات بنرێ و راستەوخۆ لەژێر فەرمانی مەندوبی سامی بەریتانیا بیت لە ئێراقدا.
هەروەها (میجرنوئیل) پێشنیاری کردووە کەحوکمێکی خودمختاری بدرێت بە کورد و راستەوخۆ خودمختاریەکەیان سەرپەرشتی بکرێت لەلایەن مەندوبی سامی بەریتانیاوە. بیروڕای نوئیل ئەوە بووە ئەمە باشترە بۆ کوردەکان وباشترین رێگەیە بتوانرێت کوردەکان بەکاربهێنرێت بۆ فشاری دەرەکی لەسەر تورکیا وەک هێزی ناوخۆیی ئێراقیش بەکاربهێنرێن بۆ ئەوانەی لەناوخۆدا نەیارو دژی بەریتانیان.
بەڵام پێچەوانەی ئەو بیروڕایانە ئەوەبووە(لۆرانس) ئاماژەی کردووە بەوەی کوردەکان خواستیان هەیە بەوەی لەئیدارەیەکی عەرەبیدا بژین. لەو کۆبونەوەیەدا وەزیری مستعمراتی بەریتانیای مەزن و سەرۆکی لیژنەی سیاسی کۆنگرە، کە لە هەمانکاتدا (سیر ونستون چرچڵ) بوو پشتگیری بیروڕاکانی میجر نوئیلی کرد.
بەهۆی ئەو جیاوازیانەی لەبیر و ڕایاندا هەبوو ڕێکەوتن لەسەرئەوەی ڕاپرسی و لێکۆڵینەوە بکەن لەسەرئەوەی ئاخۆ بیروڕای کوردەکان خۆیان چیە؟
دەیانەوێت بلکێنرێن بەئێراقەوە یان نا؟
بەڵام زۆربەی ئەندامانی لیژنەکە پێشنیاریانکرد کە کات لەبەرژەوەندیان نیە بۆ ئەنجامدانی ئەو راپرسیە. لەبەرئەوەی بیروڕاکان جیاوازبوون کۆنگرە بەکراوەیی مایەوە بڕیاریاندا پاش٣ ساڵی تر کۆبونەوە بکەن لەسەر دۆزی کورد،پاشان ئەو کاتە بڕیاربدەن.وەک ئاماژەی بۆ کراوە لەگەڵ ئەوەی (میجرسۆن وکاپتن لۆنکریک) پشتگیری بیروڕاکانی (چرچل)یان کردووە،بەڵام چرچڵ نەیویستووە بیروڕاکانی (خۆی ونوئیل) بەسەپێنێ بەسەر (سیربیرسی کوکس) کە حاکمی سیاسیی ئێراق بووە.
چونکە ئەیزانی ئەگەر بیروڕاکانی خۆی بسەپێنی بەسەر کوکسدا، ئەوا کێشەی لاوەکی دروست ئەبێت لەئێراقدا، بەڵام ئاماژەی کردووە بەوەی پێویستە شێخ مەحموود و نوئیل بگەڕێنرێنەوە بۆ سلێمانی.
(سیربرسی کوکس) پێشنیاری بۆ وەزیری مستعمرات(چرچڵ)کردووە کەپاش سێ ساڵی تر ئەتوانرێ بۆ پاراستن ورێکخستنی بەرژەوەندی ئیمپراتۆریەتی بەریتانیای مەزن کاربکرێت بۆ تازەگەری لەئیدارەی ئەنگلوـ کوردی.ئەگەر پێوستبکات لەگەڵ ئەوەی کورد ڕێژەیەکی کەمن لە ئێراق.
ئەو بیروڕاو بڕیارنە لەسەر داهاتووی کورد لەنێوان بیروڕای جیاوازی بەریتانیەکان لەناوخۆیاندا بووە بێئەوەی کورد بەشدار و ئاگاداربێت، هەروەها کاریگەری ململانێی تورکیا و بەریتانیا ڕۆڵی بەرچاوی هەبووە لەیەکلاکردنەوەی بڕیارە چارەنوس سازەکان.
هەروەها شارەزایی وتێگەشتنی ئینگلیزەکان لەکوردو عەرەبەکانی ئێراق، وەکو ئەوەی کوکس ئەوەی خستە بەرچاوی چرچڵ ئەگەر سلێمانی دابڕێ لە ئێراق ئەوا بەسرە داوای جیابونەوە دەکات لە ئێراق و کێشەی زیاتر ڕوئەدات لە ئێراقدا بەوەی عەرەبەکان هەست دەکەن زەرەرو زیانی سیاسی وئابوریان لێ ئەدرێت.
هەروەها بەشێک لەخودی کوردەکان نایانەوێ لەئێراق دابڕێن. لەگەڵ ئەوەی ئەگەری سەرهەڵدانی کێشەی تورکمان لەکەرکوک دێتە ئاراوە. بەچاکزانراوە لەوناوچانەی پێویستە، هاوبەشی دروستکەن لەنێوان کوردوعەرەب وتورکمان وبیری جیاکاری لەناوبەرن لە نێوانیاندا. لەپاشاندا وەزارەتی مستعمەرات لەپەیوەندی بەردەوام بووە لەگەڵ کوکس لەسەر بیروڕای تازە لەسەر داهاتووی ناوچەکە و بەتایبەتی هەڵسەنگاندنی بارودۆخی ئەگەرەکانی پەیوەندی نێوان کوردستان و ئێراق و تورکیا.
کوکس ئاماژەی بەوەکردووە نابێت ڕیگە بدرێت شەڕی نێوان کوردوعەرەب دروستببێت ولەو نێوەندە دا تورکیا دەرفەتەکە بەکاربهێنێت. ئەوەی جێگەی ئاماژەیە دەبینین شێخ مەحموود و دۆزی کورد وەک ئەگەر وپێستی یەدەگی سیاسی دانراون لەناوچەکە.
وەک بینیمان پاش چل ساڵ لەو وتوێژانەی کراوە لەسەر شەڕی کورد و عەرەب، کورد دەستئە داتەوە چەک وشەڕ لەگەڵ حکومەتی ئێراقی دەکات کە دەسەڵات وزۆرینەی عەرەبە، ئەم شۆڕشانەی کورد بەردەوام دەبێت تاکو ساڵی ١٩٨٨ پاشان حکومەتی ئێراقی جینوسایدی کورد دەکات.
واتە سەدەیەک لەمەوبەر لەسەربنەمای داڕشتنی سیاسەتی تازە لەلایەن وڵاتانی براوەی جەنگی جیهانی گۆڕانکاری بنەڕەتی رویدا لەناوچەکەدا،بەتایبەتی بەریتانیاو فەرەنسا رۆڵیان هەبوو لە داڕشتنی نەخشەی چەند دەوڵەتێکی نوێ.دەبینین بەریتانیەکان هەر زۆر زوو هەڵساون بەداڕشتنی پلانی جۆراوجۆر لەبەرژەوەندی خۆیان. لەکاتی پێویستیاندا پلانیان گۆڕیوە بەپیلان بەرامبەر کورد، بەداخەوە لەبەرهۆکاری ناوخۆیی و دەرەکی کورد بەر پیلانەکە کەوت نەک بەر پلانە سیاسیە کە.
لێرەدا ئاماژمان کرد بە کۆنگرەیەکی تایبەت لەسەر دۆزی کورد کە چەرچڵی بەریتانیا هەڵوەستەی هەبووە نەک هەڵوێست لەسەر بڕیاردان لەسەر ئایندەی کوردستان.
لەبیروڕاو بۆچۆنی بەریتانیەکان لەسەر کوردو کوردستان بەئاشکرا بۆمان دەردەکەوێت کە کورد کێشەی ناوخۆیی و خۆخۆی زیاتربووە لە کێشەی دەرەکی.
بۆمان ئاشکرا دەبێت ئەوە تورکیای کەمالی وئینگلیزە بۆ خۆیان بەرژەوەندیان پاراستوەو مافی کورد پێشێل دەکەن، کورد بەشداری سیاسی نەبووەو توانا و هێزی ناوخۆی ودەرەکی نەبووە تاوەکو کاریگەری بەرچاوی هەبێت لەسەر داکۆکی لە زێد وخاکی خۆی.
ئەوەی ئێستا دەبینرێت تورکیا لەسەر زەمینی هەرێمی کوردستان سیاسەت وکاری سەربازی خۆی ئەنجام دەدات، بێ ئەوەی هیچ دەوڵەتێکی جیهانی وعەرەبی وئیسلامی دژی بوەستنەوە، لەهەموی خراپتر بارودۆخی سیاسی وئابوری وسەربازی حکومەتی هەرێمی کوردستانە کە لەکوێی ئەم تەنگەژە و چاوچنۆکی وداگیرکاریەی تورکیادایە؟ داهاتووی هەرێمی کوردستان چۆن ئەبێت لەبەردەستی تورکیا؟
“سیاسەتی بەریتانیا لەدوای کۆنگرەی قاهیرە لە کوردستاندا”
پاش کۆنگرەکانی فیرسای وقاهیرە چەندین جار وتووێژو بروسکە ئاڵوگۆڕکراوە لەنێوان مەندوبی سامی لەئێراق(سیربیرسی کوکس)و وەزیری مستعمرات(چرچڵ)و فەرمانگەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی بەریتانیا،کوکس پێشنیاری کردووە تا ئەو کاتەی کورد ئامادە ده‌کرێ بچێتە ناو ئیدارەی تازەی ئێراق، ئەوا پێشنیار دئەکات بۆ ئەنجومەنی وەزیرانی ئێراقی ئەو ناوچە کوردیانەی کەوتونەتە لیوای موسڵ و لەسنوری ئینتیدابی بەریتانیان کەناوچەی(دهۆک،عمادیە،زاخۆ،عەقرە)بکرێتە یەکەیەکی ئیداری تازە سەنتەرەکەی دهۆک بێت، ناوچەکە بەسەرپەرشتی بەریتانیابێت وئیشوکاری دارایی وئیداریان سەر بە حکومەتی بەغداد بێت، ئەم لیوا تازەیە نوێنەریان هەبێت لە ئەنجومەنی(مەجلیسی تەئسیسی) ئێراق.
خەڵکی کورد دامەزرێنن بۆ ئیشوکارەکانی ئەم ئیدارەیە، یاخود ئەو عەرەبانەی کوردی ئەزانن بیانهێنن بۆ ئەم ناوچەیە، ئیدارەی ئەربیل وکۆیەو رەواندوز بەجێبهێڵین بۆ مەندوبی سامی وخەڵکی ناوچەکە دامەزرێنن لەدامەزراوە و کاروباری حکومەت.
ئەوەی کێشەیە سولەیمانیەو خەڵکەکەی نایانەوی بخرێنە سەر حکومەتی ئێراقی ئەویش وەکو لیوایەک دیاریدەکرێت ولەلایەن مەندوبی سامی و راوێژکارەکانی بەڕیوەدەبرێت، تاوەکو كاتێکی گونجاو بۆ دانانی موتەسەریفێکی کورد، قایمقامەکانی لەبەریتانیەکان و کەسانی خۆمان دائەنرێن. کەرکوک کێشەنیەو لە شوباتی ساڵی١٩٢١ موتەسەریفێک دەیبات بەڕیوە جێگەی متمانەو رەزامەندی بەریتاینەکانە.
بونی بیروڕای جیاواز لەسەر دۆزی کورد لەناو خودی سیاسەتمەدارانی بەریتانیا بۆتە جێگەی بڕیاڕنەدانی یەکجارەکی لەسەر دۆزی کورد وەک کێشەیەک ماوەتەوە، هەروەها نەبونی یەک دەنگی ویەک دەستی لەناو کوردا بەهەمان شێوە بۆتە کێشە بۆ خۆیان وبەریتانیەکان، نەزانراوە ئەم میللەتە چیان دەوێت.بۆ ئەو مەبەستە سیربیرسی کوکس بابەتی(مجلیس تأسیسی العراقی) دواخست، لەوکاتەدا دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانی ئێراقی بەدواداچونیان بۆ ئەو بابەتە کردوەو پەلەیانبووە لە دامەزراندنی.
بۆ ئەو مەبەستە ئینگلیزەکان یاسای هەڵبژاردنیان دانا لەسەر تاسەری ئێراق، بەو مەرجەی ناوچە کوردیەکان ئازادبن لەبەشداربوون یان نەبوون،ئەو هەڵوێستەی کوردەکان دەیانبێت کاریگەری نەبێت لەسەر بڕیاری کۆتایی دۆزی کوردەکان.
هەروەک ئەوەی کوردەکانی سلێمانی وبەشێک لەکوردەکانی کەرکوک دەنگیان نەدا بەوەی فەیسەڵ بکرێتە مەلیکیان، بەڵام کوردەکانی ناوچەی(عەقرەوعمادیەوزاخۆ) لەسەربنەمای لێکدانەوەی بەرژەوەندی ئابوری بەو بەشداریە خۆشحاڵ بوون.
لەکاتی دورخستنەوەی شێخ مەحموود لەسلێمانی ئینگلیزەکان توانیویانە بەئاشکرا بیروڕاو بۆچونی خەڵکی سلێمانی بەیەکگرتوویی نەهێڵنەوە،واتە بەتەواوی سوودیان لەو بارودۆخە وەرگرتووە، وەک ئەوەی بەشێکی خەڵکی سلێمانی پشتگیری دروستبونی دەوڵەتی ئێراقیان کردوو پلەوپۆستیان وەرگرتووە لەحکومەتە، بەرژەوەندی خۆیان و میلەتەکەیان بەستۆتەوە بە بەرژەوەندی بەغدادو پەیوەندی بەمەلیکی عەرەبەوە.
لەگەڵ ئەوەی بەشێک لەدانیشتوانی سلێمانی کە بەدڵ وگیان لەگەڵ بزوتنەوەکەی شێخ مەحموود و حوکمداری کوردی بوون، وەک ده‌ڵێن بەهێنانی فەیسەڵ ودانانی بەمەلیک ئاگریان گرت ودژی بەشداری ئێراق بوون. ئینگلیزەکان لەرۆژی ٢٣ئابی ساڵی١٩٢١ فەیسەڵ یان کرد بەمەلیک، بووە بە مەلیک فەیسەڵی یەکەمی ئێراق.
