“لە ساڵانی نیوەی یەکەمی سەدەی بیست”
كاتێك كەباس لە گرنگترین هۆكارەكانی دروست نەبوونی دەوڵەتێكی كوردی دەكەین لە كوردستاندا، زۆر گرنگە ئاماژە بەناكۆكییە ناوخۆییەكانی شۆڕشگێڕە ناوچەییەکانی كوردستان بدەین، چونكە ئەو خاڵەش وەكو سەرجەم خاڵەكانی تر جێی بایەخ و شیكردنەوەیە. لەدوای جەنگی جیهانی یەكەم زۆر لە گەل و نەتەوەكانی ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی بەمافەكانی خۆیان گەیشتن و بوون بەخاوەنی دەوڵەت، بەڵام كورد هەرچەندە كوشتاری زۆریان لێكراو لە ناوچەكانی كوردستان بەردەوام كورد لە هەوڵدان و شۆڕش و ڕاپەریندا بوون، بەڵام هیچیان بەدەست نەهێنا، تەنانەت نەشیان توانی بەشێكی كوردستانیش سەربەخۆ بكەن(١)، سەرەڕای هۆكارەكانی تری وەك هۆكاری (نێودەوڵەتی و ئابووریی و جوگرافیی و كۆمەڵایەتیی و ئایینیی و…هتد)، بەڵام یەكێك لەگرنگترین هۆكارەكان كە پێویستە ئاماژەی پێ بدەین ناكۆكی و دووبەرەكی نێوخۆیی خودی شۆڕشگێڕە ناوچەییەکانی كورد ڕۆڵێكی گەورەی بینیوە لەشكستهێنانی هەوڵەكانی كورد بۆ سەربەخۆیی. گێرترود مارگرێت لوسیان بێڵ (14/7/1868 – 12 /7 / 1926) نووسەر، گەڕیدە، سیاسەتمەدار، ڕۆژهەڵاتناس، شوێنەروارناس و سەر بەدەزگای هەواڵگیری بەریتانیا بووە وتەیەکی بەناوبانگی هەیە دەربارەی نەتەوەی کوردو دەڵێت:- “ههر گیز دوو كورد لهسهر شتێك ڕێكنهدهكهوتن له پڕاكتیكدا”(٢)، لەژێر ڕۆشنایی ئەم وتەیەی ناوبراو دەکرێت بڵێین کاتێک دەرفەتێکی زێڕین بۆ بەئامانج گەیشتنی خەباتی ڕزگاریی و نەتەوەیی کورد دێتە پێشەوە، تۆوی خۆفرۆشی و خۆخۆری گەشە دەکاو لەباری دەبا.
كورد بە درێژایی مێژوو هەرگیز یەك هەڵوێست و یەك قسە نەبوون، سەركردەكانی كورد لەناوچە جیاجیاكانی كوردستاندا بەهیچ شێوەیەك ئامادە نەبوون سازش بۆ یەكتر بكەن و پێكەوە لەسەر مێزی گفتوگۆ كۆببنەوە و پلان و بەرنامە دابڕێژن بۆ ڕزگاركردنی كوردستان، ئەم ناكۆكیەی نێوان كورد لەدوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە بەڕوونی دەردەكەوێ، چونكە لەدوای ئەم جەنگەوە كوردستان دابەش بوو بەسەر وڵاتانی “توركیا و سوریا و ئێراق و ئێران”، پێشتر دووبەش بوو، لە دوای جەنگ بوو بە چوار بەش، بەمەش هەریەكە لەم سەركردانە بیروڕای جیاوازیان هەبووە سەبارەت بەبارودۆخی كوردستان و رێگا چارەیەكیان بەباش زانیوە بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد، لەكاتێكدا هیچ كام لەو سەركردانە ئامادە نەبوو بێتە سەر ڕای ئەویتر، وەكو “سهید تەها شەمزینی و شێخ مەحمودی حەفید و سمكۆی شكاك و بنەماڵەی بەدرخانیەكان”، هەریەكە لەم لایەنانە بیروڕای تایبەتی خۆیان هەبوو، هەمووشیان كاریان بۆ كوردستان دەكرد، هەریەكەیان لەلای خۆیەوە هەوڵی دەدا كار بۆ كورد بكات، بێ ئەوەی بیر لەئەنجامدانی كارێكی بەرنامە بۆ داڕێژراوی یەكگرتووی بەهێز بكەنەوە. ئەمەش بۆشای ئەقڵی كوردی دەردەخات لەو سەردەمەدا، دواتریش ئەنجامەكەی هەر بەخراپ بۆسەر كورد خۆیان شكایەوە.(٣) پێویستە ئاماژە بەوەش بكەین كۆمەڵێك هۆكار بووەتە هۆی یەكنەگرتووی كوردان و دروستبوونی ناكۆكی لە نێوانیاندا:-
یەكێك لە گرنگترین ئەو هۆكارانەش پێویستە قسەی لەسەر بكەین لایەنی كۆمەڵایەتی كوردستان و پابەندبوونی تاكی كوردە بە خێڵ و عەشیرەتەوە و ئینتیمانەبوونیان بوو بۆ نەتەوە، ئەمەش بووەتە هۆی دروستبوونی دەمارگیریی عەشیرەتگەریی. هیچ عەشیرەتێك بەڕەوای نەزانیوە كەسێكی تر ببێت بەسەرۆكیان، ئەگەر تێبینی شۆڕشەكانی كورد بكەین، زۆر بەڕوونی دەردەكەوێ، چونكە زۆربەی شۆڕشەكان لەلایەن سەرۆك عەشیرەتێكەوە كراوە و هێزەكەی لەئەندامانی عەشیرەتەكەی خۆی پێكهاتووە، وەكو “شێخ مەحمودی بەرزنجی لەباشووری كوردستان و سمكۆی شكاك سەر بەخێڵی شكاك لە خۆڕهەڵاتی كوردستان و سەید ڕەزای دەرسیمی لە باکووری کوردستان). كەواتە تاكی كورد زیاتر پەیوەست بووە بەعەشیرەت و خێڵەكەی خۆیەوە، بۆیە باری دواكەوتوویی كۆمەڵایەتی كوردستان دەبووە ڕێگرێك لەبەردەم یەكنەگرتنەوەو كۆكردنەوەی گەلی كورد(٤). یەكێكی تر لەهۆكارەكانی ناكۆكی نێوخۆیی كورد، لاوازی هەستی نەتەوایەتی بوو لەناو تاکی كورد، چونكە تاكەكانی کۆمەڵگەی كورد لەڕووی هەستی نەتەوایەتییەوە پێنەگەیشتوون و هۆشیاری نەتەوەییان نییە. ئەمەش یەكێكە لە خاڵە لاوازەكانی كۆمەڵگای كوردی، كورد نەگەیشتوونەتە پلەی هۆشیاریی نەتەوەیی، بۆیە لەكاتی جەنگی جیهانی یەكەمدا، كورد لە حاڵەتی دابەشبوون و بێ سەركردەیدا بوون، بۆیە ئامانجێكی هاوبەشیان نەبووە(٥). هەرئەم لاوازییەی هەستی نەتەوایەتی كورد وای لە “لوید جورج”ی سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا كردووە لەساڵی (1920) دەڵێت:”هەوڵەكانمان بۆ توێژینەوە لەهەستی نەتەوایەتی كوردیی و لەدوای بەدواداچوون لەئەستەمبوڵ و بەغداد دیارە مەحاڵە كوردێك ببینی زۆربەی كوردان پشتگیری لێبكەن و چەندین بەیاننامە لە نووسینگەی سامی لە قوستەنتینیە هەیە تیایدا هاتووە ڕای گشتی پتەو لای كورد نابینرێ”.(٦). ئەمەش وای كردبوو بەرپرسانی بەریتانیا هەستی نەتەوایەتیان بەپێویستێكی گرنگ دەزانی كورد لەلای خۆیان دروستی بكەن. كەواتە نەبوونی هەستی نەتەوایەتی و لایەنی كۆمەڵایەتیی كوردستان ڕۆڵێكی گرنگی هەبووە لەیەكنەگرتن و ناكۆكی نێوان كوردەكان.
ئەوەی من مەبەستمە لێرەدا ئاماژەی پێ بكەم، ئەوەیە ئەم ناكۆكی و دووبەرەكییەی نێوان كورد لەنێو خۆیاندا نەتەوەی كوردی بەكوێ گەیاند؟ ئایا سەركردەكانی كورد لەدوای جەنگی جیهانی یەكەم توانییان سوود لەهەڵە و ناكۆكییەكانی نێوان میرەكانی پێشتر وەربگرن؟ یان بابڵێین ئەم ناكۆكییەی كورد تاچەند ڕۆڵی هەبووە لەوەی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی دروست نەبێت؟ ئەم ناكۆكییەی كورد لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیدا كاریگەریی چی هەبووە؟ لەوەڵامی ئەو پرسیارانەو چەندین پرسیاری تردا دەگەینە ئەوە ڕاستییەی بڵێین ئەم ناكۆكییەی نێوان كورد بەتەواوی بێهێزییانی كردبوو. ڕێگری گەورەی بەردەم بەدیهێنانی ئامانجەكانی كورد ئەم ناتەباییەیە بوو. جگەلەوانەش كورد، بەتایبەت سەركردە ناوچەییەكانی كوردستان قەد نەیانتوانیوە پەند لەهەڵە مێژوویەكانی پێشووتری خۆیان وەربگرن، چونكە ئەگەر سەد ساڵ بچینە دواوەو سەیری مێژووی مێرنشینەكانی كورد و پەیوەندی نێوان میرەكان و چۆنێتی ژیانیان بكەین، تێدەگەین میرەكانی كوردستان بەردەوام لەدژایەتی كردن و شەڕكردندا بوون لەگەڵ یەكتردا و هەر ئەو ناتەبایی و شەڕە نێوخۆیانە بوونە هۆكاری سەرەكی لەڕووخان و نەمانی دەسەڵاتەكانیان، بەڵام بەداخەوە شۆڕشگێڕانی كورد هیچ كاتێك بیریان لەكارەسات و هەڵە گەورەكانی خۆیان نەكردۆتەوە(٧). لەدوای جەنگی جیهانی یەكەم گۆڕانی بنەڕەتی لە ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەراست كرا، كوردیش وەكو سەرجەم گەلەكانی تری ئەم ناوچەیە ئەو گۆڕانەیان بەسەردا هات، بەڵام من ئەمەوێ لێرەدا باس لەوە بكەم تا چەند كورد ئەو گۆڕنكارییانەیان لەبەرژەوەندی كوردستان قۆستەوە.
سەرەتا ئەگەر باس لەباشووری كوردستان و حكومەتە كاتییەكەی “شێخ مەحمودی حەفید”بكەین، دەبینین هەر لەو ماوەكورتەی ئیدارەكەی “شێخ مەحمود”دا لە مایسی ساڵی (1919) دا ناكۆكی و دووبەرەكی كەوتە نێوان كوردی باشوور و هۆزو عەشیرەتەكانی تری سلێمانی و دەوروبەری، چونکە ئامادەنەبوون بچنە ژێر دەسەڵاتی شێخ مەحمود، لەناوچەكانی تری دەوروبەری سلێمانی چەندین عەشیرەتی تر هەبوون وەكو هۆزی پشدەر لەناوچەكانی ڕانیە و قەڵادزێ، هۆزی دزەیی لەناوچەی هەولێر، هۆزی حەمە ئاغای غەفور لەكۆیە و جافەكان لەهەڵەبجە و چەندین هۆزی تر لەناوچە جیاجیاكانی كوردستان، ئەم هۆزانە نەیاندەویست شێخ مەحمود ببێتە فەرمانڕەوایان، لەكاتێكدا داوایان لە ئینگلیزەكان كردووە ئەوان ببنە حوكمڕانی راستەوخۆ نەك شێخ مەحمود(٨). ئەمەش لاوازیی هوشیاری نەتەوایەتی كورد دەردەخات، لەكاتێكدا پێیان خۆش بووە بكەونە ژێر دەستی بێگانەكان نەك لەژێر فەرمانڕەوایی هاونیشتیمانییەکی خۆیانبن، کە هاوزمانن بەڵام عەشیرەتەکانیان جیاوازە. ئەمەش زۆر بەڕوونی لەكاتی ململانێكانی نێوان (عادیلە خانم )ی خێزانی عوسمان پاشای هەڵەبجەو “شێخ مەحمود” دا دەردەكەوێت، عادیلە خانم فەرمانڕەوایەتی ناوچەكانی خێڵی جافی دەكرد و هەموو ناوچەكانی جاف لەژێر دەسەڵاتیدا بوو، كاتێك شێخ مەحمود لەسلێمانی حكومەتی یەكەمی دەستپێكردو دەیویست ناوچەكانی تری دەوروبەری سلێمانی بێنە ژێر حوكمڕانیەتێكەیەوە، بەڵام عادیلە خانم دژی شێخ وەستا، هەرچەندە ناكۆكی نێوان جافەكان لەگەڵ شێخەكانی بەرزنجەدا ئەگەڕێتەوە بۆ پێشتر و ئەم دوو بنەماڵەیە بەردەوام لەململانێدا بوون لەسەر دەسەڵات(٩). كاتێكیش عادیلە خانم سەرۆكایەتی خێڵی جافی گرتە ئەستۆ ئەو ململانێیانە هەر بەردەوام بوون، بۆیە عادیلە خانم بە ئینگلیزەكانی ڕاگەیاند نایەوێت لەژێر دەسەڵاتەكەی شێخ دابێت و دەیەوێت ناوچەی هەڵەبجە ناوچەیەكی سەربەخۆبێت. ئینگلیزەكانیش بەدوای هەلێكدا دەگەڕان دەسەڵاتی شێخ كەمبكەنەوە و سنورداری بكەن، ئەمەش دەرفەتێكی باش بوو بۆ (مێجەرسۆن) نوێنەری ئینگلیز لەناوچەکە توانی سوود لەو ناكۆكییانەی نێوان “شێخ مەحمود و عادیلە خانم” وەربگرێت، بۆیە ئەفسەر “لیز” ی نارد بۆ هەڵەبجە(١٠). بەمەش دەسەڵاتی عادیلە خانمی جیاكردەوە و ناوچەكانی شارەزووری كردە دەرەوەی حوكمڕانییەكەی شێخ مەحمودەوە. ئەمەش بەزیانی كورد شکایەوە، چونكە هۆكاری سەرەكی كەوتنی حوكمدارییەكەی شێخ مەحمود دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی یەكێتی ڕاستەقینە لەنێوان كورد بەتایبەت سەركردە ناوچەییەكان(١١).
سەبارەت بەناكۆكییەکانی ناو ماڵی كورد پێویستە ئاماژە بەوەش بكەین، خێڵی جاف سەرەڕای ناكۆكییان لەگەڵ بنەماڵەی شێخاندا، لەناو خۆشیاندا ناكۆك و ناتەبابوون و دابەشبوون بەسەر دوو گرووپی دژیەكدا، “گرووپی یەكەم بەسەرۆكایەتی عادیلە خانم و هەردوو كوڕەكەی بوو، گرووپی دووەمیش پێك هاتبوو لە حامید بەگی كوڕی مەجید بەگی عوسمان پاشا و داود بەگی كوڕی حەمە سەعید بەگ“، گرووپی دووەم لەدژی گرووپی یەكەم لایەنگری شێخ مەحمودییان دەكرد(١٢). ئەمەش قووڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی نێوان كورد دەردەخات. ئەوەی باسمان كرد تەنها ناكۆكی نێوان كوردی باشووری كوردستان بوو، لەبەشەكانی تری كوردستانیش كورد بە هەمانشێوە ناكۆك و ناڕێك بوون، بۆ نموونە ئەگەر سەیری شۆڕشەكانی باكووری كوردستان و پەیوەندیی سەرکردە ناوچەییەکان بكەین، دەبینین لەماوەی نێوان ساڵانی ( 1925-1937 ) سێ شۆڕش بەدوای یەكدا لە باكووری كوردستان دژی سیاسەتەكانی مستەفا كەمال ئەتاتورك و حكومەتی توركیا هەڵگیرساوە، یەكەمییان شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران بوو لە ساڵی (1925 ) دووەمیان شۆڕشی ئاگری بوو لەنێوان ساڵانی (1927-1930)دا بەسەرۆكایەتی ئیحسان نوری پاشا(١٣)، سێیەمیش شۆڕشی دەرسیم بوو بەسەرۆکایەتی سەید ڕەزای دەرسیمیی لەساڵی (1937)(١٤). ئەگەر تێبینی گوتارەكانی ئەم سێ شۆڕشە بكەین، هەرسێكیان لە باكووری كوردستان و لەدژی سیاسەتی توركەكان بۆ ڕزگاركردنی كوردستان بووە، كەواتە هەرسێ شۆڕشەكە بۆ یەك ئامانج كاریان كردووە، بەڵام هەر شۆڕشەیان لەناوچەیەكی بەرتەسك و بەهێزێكی كەمەوە بەبێ هاوكاری لایەنەكانی تر بەرپاكراون، ئەگەر هەرسێ سەركردەی ئەم شۆڕشانە كۆببونایەتەوەو پێكەوە بەرنامە و پلانێكی تۆكمە و دووربینانەیان دابڕێژایە ئەوكاتە شۆڕشێكی گەورەو بەهێزتر و بەرفراوانتریان بەرپادەكرد، لەوانەیە لەسایەی شۆڕشێكی یەكگرتووی بەرنامە بۆ داڕێژراودا كورد ئازاد بوونایە، یان هەر هیچ نەبی بەچەند دەسكەوتێكی نەتەوەیی خۆیان بگەیشتنایە. بەڵام بەداخەوە ئەمە تەنها گریمانەیەكی مێژووییەو بەدینەهات، چونكە سەركردەكانی كورد لەكاتی شۆڕشەكانیاندا ئەوەندە بیریان لەوە كردۆتەوە بەیارمەتی ئەندامانی عەشیرەتەكەی خۆیان شۆڕش بەرپابكەن، هەوڵیاننەداوە پشت بەیارمەتی و هاوكاری سەركردە و كەسە بەتواناكانی كورد لەناوچەكانی تری كودستاندا ببەستن(١٥).
هیچ سەركردەیەكی كورد هەرگیز ئامادە نەبوو سەر لەبەردەم سەركردەیەكی تری كوردا نزم بکات، بەڵكو هەر یەکەیان بەجیا لەلای خۆیەوە بەرنامەی دادەنا و هەوڵی ئازادكردنی كوردییان دەدا، لە كاتێكدا هەموویان كورد بوون و بۆ كوردستان كاریان دەكرد، هەر ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی لەماوەی نێوان هەردوو جەنگی جیهانی یەكەم و دووەم دا چەندین شۆڕش و ڕاپەڕینی جیاجیای پەرشوبڵاو لەبەشە جیاجیاكانی كوردستاندا هەڵگیرساوە، هەریەكەیان بەجیا داوای مافەكانی كوردییان كردووە. ئەمەش لاوازیی و ناتەبایی و ناهۆشیاری نەتەوایەتی كورد دەردەخات، نەیانتوانیووە یەكدەنگ و یەكڕابن، چونكە بەرپاكردنی شۆڕشێكی یەكگرتوو و یەكدەنگی سەراپا باشتر بوو لەم هەموو ڕاپەڕین و شۆڕشە پەرشوبڵاوانە(١٦). هەروەها كاتێك باس لەناكۆكی ناوخۆیی نێوان كورد دەكەین پێویستە ئاماژە بەخاڵێكی گرنگ بدەین، ئەویش تێڕوانینی دەوڵەتانی دەرەوەیە بۆ ئەم ناكۆكییانە و قۆستنەوەیەتی، لەدوای جەنگی جیهانی یەكەم وڵاتانی دەرەوە و بەتایبەتی ئینگلیزەكان ڕۆڵێكی گرنگیان هەبوو لەهاوكێشە سیاسیەكانی ناوچەكەدا، چونكە ئەو دەوڵەتانە بەپێی ئامانج و بەرژەوەندیەكانی خۆیان بڕیاریان لەسەر ناوچەكە دەدا، خۆشیان تاكە بڕیاردەربوون، ناوچەكانی كوردستانیش لەژێردەسەڵاتی ئەو ووڵاتانەدا بوون، بۆیە بڕیاردان لەسەر كوردستان لەژێر دەستی ئەو ووڵاتانەو بەتایبەت ئینگلیزەكاندا بوو. ئینگلیزەكان دوای ئەوەی لە (17ی تشرینی دووەمی ساڵی 1918)دا حكومەتێكی كاتییان بۆ شێخ مەحمود دامەزراند(١٧). لەو ماوەیەدا ئینگلیزەكان بەتەواوی شارەزای ئەو ناكۆكیی و ناتەباییەی كورد بوون، هەرچەندە پێشتریش ئینگلیزەكان چەندین لێكۆڵینەوەیان لەمەڕ كوردەوە كردبوو هەر لەسەدەكانی هەژدە و نۆزدەوە ئینگلیزەكان خەریكی لێكۆڵینەوە بوون و زۆریان لەبارەی كوردەوە دەزانی، یەكێك لەو ئاكارانەش ناكۆكیی و ناتەبایی سەرکردە ناوچەییەکانی كورد بووە، گەڕیدەیەکی وەک (ڕیچ) یش لەكاتی گەشتەكەیدا ئاماژەی پێكردووە. بۆیە ئینگلیزەكان زۆربەی جار بۆ پێكانی ئامانجە سیاسییەكانی خۆیان سوودیان لەو ناكۆكییەی كوردەكان دەبینی. ئەمەش بەڕوونی لەكاتی حكومەتەكەی شێخ مەحمودا دەردەكەوێ، چونكە ئینگلیزەكان كاتێك دەیانویست دەسەڵاتەكەی شێخ سنووردار بكەن، زۆر زیرەكانە سوودیان لە ناكۆكیەكانی نێوان “شێخ مەحمود و عادیلە خانم” وەدەگرت(١٨).
كاتێك باس لەدروستكردنی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی دەكرا، ئینگلیزەكان بەردەوام بەهانەی ئەوەیانە دەهێنایەوە كوردێكیان دەست ناكەوێ نوێنەری هەموو كوردستان بێت و بەلای سەرجەم كوردەوە قبوڵکراوبێت، بەڵگەشیان بۆ ئەم قسەیە حكومەتەكەی شێخ مەحمود بوو زۆربەی ناوچەكانی باشووری كوردستان ئامادە نەبوون لەژێر دەسەڵاتی شێخ مەحموددابن. هەر ئەم ناكۆكیەی كورد خۆیان بوو وایكردبوو هەر دەوڵەتەو بەشێك لەكوردستان داگیربکات، پێویستە ئاماژە بەوەش بكەین هەر لەپێش جەنگی جیهانی یەكەمەوە وڵاتە زلهێزەكانی وەكو “ڕوسیا و بەریتانیا و فەڕەنسا و ئەڵمانیا” هەریەكەیان دەیان ویست بەشێك لە كورد بكەن بەلایەنگیری خۆیان، بۆ ئەوەی لەو ڕێگایەوە بەئامانجەكانیان بگەن.
“ئەنجام”
كەواتە دوای ئەوەی زانیمان كورد و سەركردەكانی چەند ناكۆك و ناتەبا و دژیەكن لەناوخۆدا، دەكرێت بڵێین تاكو كورد نەتوانن لەناوخۆدا یەكگرتووبن و لەسەر بنەمای بیروباوەڕی نیشتیمانی كۆببنەوە و هەستێكی نەتەوایەتی گەورەو تۆكمە پێكیانەوە ببستێتەوە، بیر لەدەسەڵات و ئامانجی تایبەتی خۆیان بكەنەوە و هەوڵنەدەن لەهەموو لایەكەوە تاكی كوردی هۆشیاربكەنەوە لەماف و داواكارییە ڕەواكانی نەتەوەیی كورد. هەروەها هەوڵبدەن پەیوەندییەكی سیاسییانە لەگەڵ گەل و وڵاتانی دەرەوە دروست بكەن، بە تاكتیك و سیاسییانە لەگەڵ داگیركەران نەجوڵێنەوە و بەرژەوەندی كوردستان نەخەنە پێش بەرژەوەندییەكانی ترەوە، ناتوانن دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی دروست بكەن، چونكە كورد تا لەناوخۆدا یەكگرتوو و یەك هەڵوێست نەبێت و ناكۆكییەكان نەخاتە لاوە، هەگیز ناتوانێت دەوڵەتی كوردی دروست بكات.
پەڕاوێزو سەرچاوەکان؛
- حەسەن ئەرفەع: كوردەكان، و:سامان عەبدلڵا، چ1، چاپخانەی گەنج، سلێمانی، هەرێمی كوردستان، ئێراق، 2009، ل 53،
- کورد لەنامەکانی مس بێڵدا، وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە محەمەد حەمەساڵح تۆفیق، ناوەندی توێژینەوەی جەمیل ڕۆژبەیانی، سلێمانی، ٢٠١٦، ل١٦.
- گوینتەر دیشنەر(دكتۆر): كورد گەلی لە خشتەبراوی غەدرلێكراو، و: حەمەكەریم عارف، چاپی دووەم، چاپخانەی وەزارەتی ڕۆشنبیری، هەولێر، 1999، ل64.
- مەكداول، دیڤید: مێژووی هاوچەرخی كورد، و: ئەبوبەكر خۆشناو، چ1، هەولێر، 2005، ل38.
- عەبدولفتاح عەلی بۆتانی: سەرەتاكانی هەستی نەتەوایەتی كورد لە مێژووی نوێدا ، و: سەلاح عومەر، چ1،چاپخانەی منارە، هەولێر، هەرێمی كوردستان، ئێراق، 2006،ل60.
- عوسمان علی: چەند لێكۆڵینەوەیەك دەربارەی بزافی هاوچەرخی كورد، و: كامەران جەمال بابان زادە، بەشی دووەم، سلێمانی،ل29.
- عوسمان عەلی: س. پ، ل30-31 .
- عادل صدیق: هەڵەبجە ( 1889-1930 ) ، چ1 ،چاپ وپەخشی نوسەر، سلێمانی، هەرێمی كوردستان، ئێراق ،2008، ل99-102.
- هەمان سەرچاوە ، ل101 .
- عوسمان علی: س. پ، ل30.
- عادل صدیق: س. پ، ل101.
- خەسباك،شاكر: كورد و مەسەلەی كورد، و: ئەمجەد شاكەلی، چ2، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، هەولێر، هەرێمی كوردستان، ئێراق، 2005، ل٣٩.
- هەمان سەرچاوە، ل٤٠.
- قەرەداغی،عەتا: گوتاری ناسیۆنالیستی كوردی، ب1، چ1، سلێمانی، 2007، / ل٣٥٣ .
- عادل صدیق: س. پ، ل10٥.
- عوسمان عەلی: س.پ، ل30 .
- م.س.لازاریف: مێژووی كوردستان، و:وشیار سەنگاوی، چاپی سێیەم، چاپخانەی رۆژهەڵات، هەولێر، 2012، ل٨٩.
- نادر ئینتیسار: ئیتنۆنەتەوایەتی كورد، و: عەتا قەرەداغی، چاپخانەی قانیع، سلێمانی، 2003، ل٥٣.
