پوختە:
لێكدانەوە و شرۆڤەی پرسی كوردانی تورکیا و ئێراق لە سیاسەتی دەرەوەی دەسەڵاتدارانی مەزندا بۆتە بابەتی ئەم وتارە. نووسەر لەسەر ئەو باوەڕەیە كە پرسی كورد لە وڵاتانی ئێراق و تورکیا تاكوو ئێستا سێ جار لە ئاستی سیستەمی نێودەوڵەتیدا هاتۆتە گۆڕێ:
1- پاش شەڕی یەكەمی جیهانی.
2- دوای ساڵی1990.
3- پاش رووداوی 11ی سێپتەمبەر.
گۆڕانكاریی سیستەمی نێودەوڵەتی، هەڵوێست و دژكردەوەی دەسەڵاتدارانی مەزن لە هەر دەورە و قۆناغێكدا سیمایەكی جیاوازی بە پرسی كورد لە دوو وڵاتی ئێراق و تورکیا بەخشیوە. لە حاڵێكدا لە شەڕی یەكەمی جیهانیدا بەهۆی نەبوونی گرنگی و پێگەی ئەكتەران و هاوكێشە غەیرە دەوڵەتییەكان و لە باشار داگیركردن و گرێخواردنی بەژەوەندییەكانی كورد لەگەڵ دەسەڵاتە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەكان، دۆزی كورد كەوتە پەراوێزی سیاسەتی نێودەوڵەتییەوە.
پاش دەیەی 90و بەتایبەت دوای 11ی سێپتەمبەر بەهۆی هاتنە ئارای گۆڕانكارییەكان پرسی كورد لەو دوو وڵاتە كەوتە رۆژەڤەوە و بەرەو گۆڕەپانی سیاسەتی نێودەوڵەتی رەكێش كرا.
ئەم باسە هەوڵ دەدات ئەم سێ قۆناغە لە ئاڵوگۆڕ و گۆڕانكارییە نێودەوڵەتییەكان تاوتوێ بكات و لە ئەنجامدا بە تێڕوانینێك دەڕوانێتە بەرژەوەندیی داهاتووی كوردان لە ئێراق و تورکیا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
بەرایی:
مێژووی خەبات و چالاكیی نەتەوەی كورد لە دوو وڵاتی ئێراق و تورکیا قۆناغی پڕ لە هەوراز و نشێو و هەلومەرج و هەڵكشان و داكشانی جۆراوجۆری تێپەڕاندووە. بەپێی هاوكێشەكانی دەسەڵات و پێكهاتە و نفووزی هێزە سیاسییەكان لە هەر قۆناغێكدا، رەنگ و سیمای جیاوازی بە خۆیەوە گرتووە.
سیاسەتی دەرەوەی جووڵانەوەی كورد لە دوو وڵاتی ئێراق و تورکیا لە پێوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا پاش شەڕی یەكەمی جیهانی تاكوو ئەمڕۆ، واتە قۆناغی هاتنە ئارای لە ئاستی نێودەوڵەتیدا لەسەر بنەمای ناكۆكی، جیاوازی و هاوكاری بووە.
ئەوەی كە لە دوو تۆیی ئەم باسەدایە، ئەمەیە بۆچی بزووتنەوەی كورد لە دوو وڵاتی ئێراق و تورکیا سەرەڕای خەبات و چالاكیی درێژخایەن نەیتوانی تاكوو دیەی 90 لە ئاستی سیستەمی نێودەوڵەتیدا بێتە رۆژڤەوە؟ ئاخۆ دەكرێ و دەلوێ شكستە سیاسییەكانی ئەم سەدوپەنجا ساڵەی دوایی لە ناخ و دووتوێی پێوەندی و هاوكێشە نێودەوڵەتییەكاندا تاوتوێ و بەدواداچوون بكرێن؟ هۆكاری بە نێودەوڵەتی نەبوونی پرسی كورد تاكوو دەیەی 90 چ بووە؟ دوای بە نێودەوڵەتیبوونی مەسەلەی كورد لە ساڵی 1990، سیاسەتی دەرەوەی دەسەڵاتداران و زلهێزان لە هەمبەر پرسی كورددا بە چ لەونێ بووە؟
لەو كاتەوەی كە ڕابوون و بزاڤی نەتەوەخوازیی كورد لە دوو وڵاتی تورکیا و ئێراق دەستی پێكرد، ئەم بزوتنەوانە چوونەتە ناو چەندین قۆناغی ئاڵۆزەوە و سەرەڕای خەبات و بەرەنگاریی نەپساو و درێژخایەن بۆ دەستەبەربوونی مافە نەتەوەیی و مەدەنییەكان لە سەدەی رابردوودا، تاكوو دەیەی 1990 بێ ئەنجام مایەوە و بووە هۆی روودانی كارەسات و تراژیدیای ژاناوی. وەڵام و هەڵویستی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە ماوەی ئەو ساڵانە لە هەمبەر پرسی كورد لەو دوو وڵاتەدا بیدەنگی و كەمتەرخەمی بووە، تەنانەت لە سەردەمێكدا كە پشتیوانیی بەربڵاو لە بزووتنەوە رزگاریدەرەكانی دەكرا، پرسی كوردانی ئێراق و تورکیا بە شێوەیەكی جیددی و ئوسوولی لە گۆڕەپانی سیستەمی نێودەوڵەتیدا نەكەوتە بەرباس.
ئەم باسە لە سێ بەشدا پرسی كورد لە گۆڕانكارییەكانی شەڕی یەكەمی جیهانی تاكوو 11ی سێپتەمبەر تاوتوێ دەكاو لە هەر بەشێكدا ئەپڕژێتە سەر سیستەمی نێودەوڵەتی و پاشان هۆكارە نێودەوڵەتی، ناوچەیی و نێوخۆییەكان كە كاریگەر بوون و نەیانهێشتووە پرسی كورد لە ئێراق و تورکیا بكەوێتە رۆژەڤی نێودەوڵەتییەوە، تاوتوێ دەكات.
خاڵی قورسایی و زەقی ئەم باسە ئەوەیە كە بۆچی لە ماوەی ساڵانی شەڕی یەكەمی جیهانی تاكوو دەیەی 1990 سەرەڕای گرنگیی ژیۆپۆلەتیك و ژیۆستراتیژیك كوردستانی ئێراق و تورکیا هیچكات وەك هۆكاری سەربەخۆ و شوێندانەر لە پێوەندییە نێودوەڵەتییەكاندا نەكەوتنە بەرباسو دوای دەیەی 1990 كە پرسی كورد لە ئاستی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا دێتە گۆڕێ، بۆچی كوردانی ئێراق دەكێشێتە مەیدانی سیاسەتی نێودەوڵەتییەوە، بەڵام جووڵانەوی رەوای كوردانی تورکیا دەكەوێتە بەر رق و قینەوە. ئەم باسە لە ئەنجامدا بەخستنەڕووی روانگە و بەرجەوەندێكی ناڕوون لەمەڕ داهاتووی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و مەسەلەی كورد لە دوو وڵاتی ئێراق و تورکیا دەپڕژێتە سەر ئەنجامگیری.
دۆخی سیستەمی نێودەوڵەتی لە قۆناغی یەكەمدا:
لە ئاستی جیهان و لە هەر قۆناغێكی مێژووییدا، بەرژەوەندیی ئەكتەران و دەسەڵاتدارانی مەزن بە لەبەرچاوگرتنی ناوەڕۆكی دەسەڵات لە سیستەمی نێودەوڵەتیدا، خۆڕێكخستن و هەڵوێستی سیاسی و نەزم و سەقامگیریی هەر قۆناغێك دیاری دەكرێ. ئەوە هەلومەرجی نێودەوڵەتییە كە دیاری دەكات كە هەڵوێست و دژكردەوەكان بۆ چارەسەر و سڕینەوەی كیشە و ئاستەنگە نێودەوڵەتییەكان بە چ شێواز و لەونێك خۆ دەرخەن؟
لە تایبەتمەندییە بەرچاوەكانی ئەم قۆناغە دەتوانین ئاماژە بەم خاڵانە بكەین:
1- دەوڵەتەكان ئەكتەرانی سەرەكیی سیستەمی نێودەوڵەتین و لە كەش و دۆخێكدا كە لەسەر بنەمای ئانارشیزمە، دەست دەدەنە هەڵوێست و دژكردەوە. ئەوەی لەم قۆناغەدا گرنگە، ئەمەیە كە ئەكتەری غەیرە دەوڵەتی ناتوانن لە سیستەم و نەزمی نێودەوڵەتیدا رۆڵیان هەبێت و وەكوو كارەكتەرە لاوەكی و پەراوێزخراوەكان رۆڵی خۆیان دەبینن.
2- گۆڕانكارییە نێودەوڵەتییەكان بەرهەمی هەڵوێست و دژكردەوەی نێوان دەسەڵاتە مەزنەكانن.
3- ئەوە دەسەڵاتدارانی مەزنن كە لەم دەورەیەدا بۆ سیستەمی نێودەوڵەتی رێوشوێن و چوارچێوە دادەڕێژن، لەم پێوەندییەدا “میرشایمر” لەسەر ئەو باوەڕەیە: سەرەڕای ئەوەی كە دەوڵەتەكان وەكوو كارەكتەری نێو گۆڕەپانی پێوندییە نێودەوڵەتییەكان بە فەرمی دەناسێ، لەسەر ئەو باوەڕەیە كە ئەوە دەسەڵاتە مەزن و زلهێزەكانن كە سیاسەتی نێودەوڵەتی دادەڕێژن و لە سیستەمی نێودەوڵەتیدا کاری و ڕۆڵیان دەبێت، هەروەها لە ئاراستە بەخشین بە دەسەڵاتە مەزنەكان رۆڵی چارەنووسساز دەگێڕن. “جان میرشایمر”لە تیۆرییەكانی خۆیدا لە بنەڕەتدا جەختی لەسەر دەسەڵات و زلهێزكان كردووە، چونكە ئەو پێی وایە ئەوان زیاترین دەسەڵاتی شویندانەرو كاریگەریان لە ئاستی سیاسەتی نێودەوڵەتیدا هەیە.
بەڕای ئەو سروشتی تەواوی دەوڵەت و دەسەڵاتەكان، چ دەوڵەتە گچكەكانو چ دەوڵەتە مەزنەكانیش لە ئەسەڵدا لەڕێگای بڕیار و هەڵوێست و كردەوەكانی ئەو زلهێزانەوە دەستنیشان دەكرێت كە زیاترین كاركرد و تواناییان هەبێت.
پرسی كورد لە ئاستی نێودەوڵەتی لە قۆناغی یەكەمدا:
بۆ یەكەمجار، مەسەلەی كورد دوای كۆتایی هاتنی شەڕی یەكەمی جیهانی لە ئاستی نێودەوڵەتیدا هاتە گۆڕێ. دوای شەڕی یەكەمی جیهانی،”ویلسۆن” سەركۆماری ئایدیالیستی ئەمریكا، بۆ سەقامگیریی و ئاشتی و تەبایی نێوان دەوڵەتان گەڵاڵەیەكی هێنایە ئاراوە كە تێیدا 14 مادە خرابووە بەرباس و بە گەڵاڵەی 14مادەیی ویلسۆن ناوبانگی دەركرد. گەڵاڵەی ناوبراو هەڵگری پێكهاتە و ناوەڕۆكێكی ئایدیالیستی و لەسەر بنەماكانی ئایدیالیستی بوو. هەرچەند كە مافی دیاریكردنی چارەنووسی قەوم و گەلانی تێیدا گونجێندرابوو، بەڵام كۆنفرانسی “وێرسای” ساڵی 1919 گەڵاڵەی وێلسۆنی لەبەرچاو نەگرت و وەكوو بنەمایەك بۆ رێككەوتننامەی وێرسای لە قەڵەمی نەدا. هەرچەند كە لەو قۆناغەدا تێگەیشتن و رێكخستنی كوردان بەو ئاستە لە گەشە، ئاگایی و توانایی نەگەیشتبوو كە بتوانن لە هەل و دەرفەتەكان كەڵك وەربگرن و وەكوو فاكتەر و كارەكتەرێكی كاریگەر و رۆڵگێر بێنە مەیدانی پێشبڕكێیە دەسەڵاتە ناوچەییەكانەوە، بەڵام لە ئەنجامدا ئەوە هاوكێشەكانی دەسەڵات بوو كە دوای گۆڕینی ئاراستەی هاوپەیمانیی شەڕ بە قازانجی تورکیا لە ساڵی 1923 لە رێككەوتننامەی “لۆزان”دا لە كوردان ئەستێنرا.
ئەنجامەكانی ئەو شەڕە دەری خست كە ئایدیالیزمی وێلسۆن لەو دەورەیەدا توانایی دەرك و تێگەیشتنی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكانی نەبووە و زەمینە و هەلی شەڕی دووەمی جیهانیی رەخساوە. چونكە لەو قۆناغەدا هەر سیناریۆیەك لەسەر بنەمای دەسەڵات لە پێوەندیی لایەنو كاراكتەرەكاندا هەڵدەسەنگێنرا. بۆ وێنە ئەو هۆكارانەی كە بزووتنەوەی سیاسیی كوردەكانی ئێراقو تورکیا لەو پێكهاتەیە نەیتوانی بێتە گۆڕێ و نێو دەوڵەتی بێتەوەو لە هاوكێشە ناوچەییەكاندا كاریگەر و شوێندانەر بێت بریتین لە:
1- بە لەبەرچاو گرتنی ناوەڕۆكی ئەو قۆناغە لە سیستەمی نێودەوڵەتی دەسەڵاتی پێویستی نەبوو.
2- نەیتوانی لە نێوان خۆیو دەسەڵاتە مەزنەكاندا بەرژەوەندییەكی هاوبەش بەدی بێنێ.
3- بزووتنەوەكانو حیزبە سیاسیەكانی كورد بەو ئاستە لە تواناییو رێكخستن نەگەیشتبوون كە بتوانن لەو هەلو دەرفەتە رەخساوانە لە ئاستی نێودەوڵەتیدا بە قازانجی خۆیان كەڵك وەرگرن.
4- هەلومەرجی نێودەوڵەتی، هۆكارە ناوچەیی و ناوخۆییەكان ئیزن و مۆڵەتی پشتیوانی لە دەسەڵات و زلهێزێكیان بە كوردان نەدەدا.
5- لەو قۆناغەدا دەوڵەتەكان ئەكتەرانی سەرەكیی سیستەمی نێودەوڵەتی و ئەكتەرانی غەیرە دەوڵەتی گرنگیەكی ئەوتۆیان پێ نەدەدا.
رۆڵی كۆمەڵەی گەلان:
كۆمەڵەی گەلانیش بەپێی یەكێك لە بەندەكانی گەڵاڵە چواردە خاڵیەكەی ویلسۆن دامەزرابوو، كۆمەڵێك كە خۆی ئەمریكا تێیدا نەبوو بە ئەندام، ئەم رێكخراوە شانبەشانی نەتەوە ژێردەستەكان، بە دژی هێزە داگیركەرەكانی وەك: بەریتانیا، فەڕەنسا، بلژیك، هولەند، پورتەغاڵو ئیسپانیا راوەستا، بەڵام بە هۆی شێواز، فۆرمو پێكهاتەكانی دەسەڵاتو هۆكارە ناوچەییەكان نە گەیشتە كۆمەڵەی گەلانو نە دواتریش بە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان. ئەو وڵاتانەی كە لە پرسی كوردستاندا دەستێوەردانیان كردو رۆڵیان گێڕا بریتی بوون لە: بەریتانیا(دواتر ئێراق)و فەڕەنسا (دواتر سووریا) تورکیاو ئێران كە بە پێداگری تەواوی رێگاكانیان لەبەردەم چارەسەری مەسەلەی كورد داگرتو نەیانهێشت بگاتە كۆمەڵەی گەلان.
لە حاڵێكدا دوای شەڕی یەكەمی جیهانی بە هۆی زەخت و گوشاری كۆمەڵەی گەلان هەوڵ و تێكۆشان بۆ دیتنەوەی نیشتیمانێك بۆ یەهوودییەكان رەواییەتی پەیدا كردبووو لە كۆتایی شەڕی دووەمی جیهانیدا هەوڵ و كۆششەكانی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بە دوای دامەزرانی وڵاتێكی یەهوودییەوە بوون لە فەلەستین، بەڵام بە هیچ شێوەیەك چ لە كۆمەڵەی گەلان و چ دواتر لە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان هەوڵیان نەدا بۆ دۆخ و پرسی كورد لە ئێراق و تورکیا ئالترناتیڤێك ببیننەوە.
لەم دەورەیەدا لە كوردستانی تورکیا بەرپرس و سەرۆكە جۆراجۆرەكانی “دەرسیم” داوایان لە كۆمەڵەی گەلان كرد كە «ئەم زوڵم و ستەمگەرییانەی دەوڵەتی تورکیا بە دژی مافی مرۆڤـ و بەتایبەتی نەتەوەی كورد كە شوناسی نەتەوەیی و قەومیان لە رێگای كۆنفرانسە دیپلۆماتیكەكان و رێكکەوتنە نێودەوڵەتییەكانەوە بە فەرمی ناسراوە، لەگەڵ مەبەستی راستەقینە و واتای بەرز و ئازادیخوازیی بنەمای رێكخراوی نێودەوڵەتیی ئێوەدا تەبا نییە. ئێمە لەو باوەڕە داین كە ئەم رێكخراوە لە هەمبەر ئەو زوڵم و ستەمانەدا كەەمتەرخەم و بێدەنگ نابێ. بۆ ئەوەی كۆمەڵەی گەلان بتوانێ هەنگاوێكی گونجاو بۆ پێشگیری لە درێژەدانی تورکیا بەو زوڵم و ستەم و قەڵاچۆکردنانە لەدژی كورد هەڵبێنێتەوە، پێویستە رووی راستی و سیمای ئەو تراژیدییانە بخرێنە ڕوو بۆ گەیشتن بەو مەبەستەش پێویستە كە كۆمیسیۆنێكی لێكۆڵینەەوە و بەدواداچوونی نێودەوڵەتی بنێردرێتە ناوەچەكانی كوردستان.» سەرەڕای ئەوە دێرسیمییەكان لە لایەنە دەرەكییەكانەوە هیچ یارمەتی و پشتیوانییەكیان لە بەرامبەر ئەو هێرشە سەخت و لێبراوانەی كەماڵیستەكاندا پێ نەگەیشت و لە ئەنجامدا بەپێی پەسندكراوی بە تەواوەتی نهێنی 4ی مانگی مەی 1938ی شارەوانیی “گیجیگزیك” خەڵکی ناوچەی دێرسیمیان لە زێدی خۆیان دوور خستەوە. ئەوە راستییەكی حاشاهەڵنەگرە كە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەم قۆناغەدا لەژێر كاریگەریی دەسەڵاتە مەزنەكانی وەك: بەریتانیا و فەڕەنسادا بووە و لەڕاستیدا كۆمەڵەی گەلان ببووە ئیدارە و دامەزراوەیەكی ملكەج و ژێر ركێفی ئەوان. بەم پێیە هاتنە بەرباسی پرسی كورد لەسەر ویست و مەیلی ئەوان بوو.
لە دەیەكانی سەرەتای سەدەی بیستەم و دوای بە سەربەخۆیی گەیشتنی تورکیا و گۆڕینی حكوومەت بۆ كۆماری، بارودۆخی كوردان بە لەربەرچاوگرتنی هەلومەرجی جیهانیی ئەو سەردەمە لەژێر پەردەی فەرامۆشیدا بوو.
دەسەڵاتداران و حكوومەتە براوە و سەركەوتووەکانی شەڕی یەكەمی جیهانی و لە سەرووی هەموویانەوە، وڵاتی بەریتانیا كە جاڕنامە و بڕیاری سیاسەتی جیهانیی ئەو دەورەیەی بە دەستەوە بوو، وەكوو كەسانێك چاویان لە كوردان دەكرد كە «ناكرێ متمانەیان پێ بكرێ»و بۆ ئەو بێ متمانەییەی خۆیان جیایی و دابەشكردنی كوردەكانیان لە نێوان وڵاتانی ناوچە و دەسەڵاتدارە جیاوازەکان و پێكهاتەی سیاسیی جیاواز بە رێگەچارە لەقەڵەم دا و بەو گوتارە بنەماییەی خۆشیان پابەند مانەوە. هەڵبەت ئەوەی كە لەو قۆناغەدا بەریتانیا لە بەرامبەر كورداندا بێ متمانە بوو، لە چوارچێوەی ئەم وتارەدا ناگونجێ.
هۆكارە ناوچەییەكانی بەربەست لەبەردەم بە نێودەوڵەتیکردنی پرسەکەدا:
یەكێكیتر لەو هۆكارە كاریگەرانەی كە نەیهێشت پرسی كوردەكانی ئێراق و تورکیا لە ئاستی نێودەوڵەتیدا بێتە بەرباس، ئەكتەرە ناوچەییەکان بوون كە سەرەڕای ئەو گوڕانكارییە قووڵانەی كە لە ئاستی ناوچە و نێودەوڵەتیدا بوو، سەرپۆشیان لەسەر پرسی كورد دانا.
ئێراق و سووریا دوای بەدەستهێنانی سەربەخۆیان لەسەر دەستی بەریتانیا و فەڕەنسا هەردوولا پێكەوە بۆ ئەم مەبەستە هەوڵ و كۆششەكانیان بەرفراوانتر كرد. ئەو پێوەندییانەی كە لەگەڵ یەكیەتیی سۆڤیەت دوای ساڵی 1960 دایانمەزراند، بووە هۆی حاشاكردن لە كوردان، بەتایبەت لە وڵاتی تورکیا.
دەوڵەتی ئێراق لەگەڵ بزووتنەوەی نەتەویی كورد لە ئێراق، وەك مەسەلەیەكی نانۆرمی ناوخۆی لە جووڵایەوە و ویستی بێدەنگ و بە لەسەرخۆیی خامۆشی بكات و وا بنوێنی كە ئەمە پرسێكی بەتەواوەتی ناوخۆییە و بە هیچ شێوەیەك پێوەندی بە لایەنە دەركییەكانەوە نییە، دەوڵەتی ئێراق بە هیچ شێوەیەك دەستێوەردانی دەرەكی لەم مەسەلەیەدا قبووڵ نەدەكرد و هەوڵی دەدا ئەوان دوور لەو مەسەلانە رابگرێ و ئیدیعای دەكرد كە بیانییەكان ئاگاداری بارودۆخەكە نین و نازانن نائارامی و پشێوییەكان بە چ هۆیەكن و وایان دەنواند كە لە كوردستان و كوێستانەكان ئاشتی و ئارامی سەقامگیرە، دەوڵەتی ئێراق تاڕادەیەك توانیبووی پرسی كوردستان لە بیروڕای گشتیی دنیا بشارێتەوە، هەر بۆیە جیهانی دەرەوە كەمتر لە ڕووداوەكان ئاگادار دەبوون و ئەگەریش هەواڵێك بە شێوەیەكی لاوەكی بڵاو دەبووەوە، زۆر سەقەت بوو و نەیدەتوانی كاریگەریی بەردەوام و شوێنداری هەبێت.
دەوڵەتی تورکیا و ئەتاتۆرك لەدژی داگیركەارنی دەرەكی داوای پشتیوانی و یارمەتیی لە كوردستان كرد و لەم رێگەیەشدا هێندێ سەركەوتنی وەدەست هێنا و دوای سەركەوتنە سەرەكییەكان رێككەوتننامەی «سێڤەر» هەڵوەشایەوە و رێككەوتننامەی «لۆزان» جیگەی گرتەوە و هیچ ناوێك لە كوردی تێدا نەهێنرا و دەوڵەتی تورکیا بە ئاسانی و بە پشتیوانی بیانیەكان توانی سەرپۆش لەسەر پرسی كورد لەو وڵاتەدا دابنێت.
یەكێك لە هۆكارە شویندانەرەكان لەو قۆناغەدا، ئەمە بوو كە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ئەو رووداوانەی كە لە حاڵی رووداندا بوون، رێگر بوون لەبەردەم هاتنە گۆڕی مەسەلەی كوردەكانی ئێراق و تورکیادا. قەتڵی عەبدولكەریم قاسم، شەڕی عەرەبەكان و ئیسرائیل كە بەتەواوی مەسەلەی كوردیان خستبووە پەوراوێزەوە.
هۆكارە ناوخۆییەكان:
دڵساردیی كوردەكان لەو پەندی پێشینیانەدا كە دەڵێ « كوردان هیچ یار و پشتیوانێكیان نییە» بە جوانی رەنگی داوەتەوە، كوردەكان خاوەنی پشتیوان و دۆستێكی زلهێز و دەسەڵات بەدەست نەبوون.
“بیشكچی” لەو باوەڕە دایە كە وا نەدەهاتە بەرچاو كە بە شێوەیەكی جیددی بە تەمای راكێشانی دۆست و پشتیوان بن. لە حاڵێكدا ئەگەر كوردەكان توانیبایان پشتیوانی و یارمەتیی یەك، یان چەند دەسەڵاتی مەزن بەدەست بێنن، ئەگەری ئەوە لە ئارادا بوو كە بەرهەمی شۆڕش و جووڵانەوەكانیان زۆر دڵخواز ببوایە و دەسكەوتی زیاتری بۆیان هەبایە. لەو قۆناغەدا ناساندنی بزووتنەوە و راكێشانی بیروڕای گشتیی بەرەوڵای ئەو بزووتنەوەیە، هەوڵیكی ئەوتۆیان ئەنجام نەدەدا و جیهان لەو رووداوانەی كە لە كوردستانی باشوور و تورکیا روویان دەدا ئاگایی و شارەزایی ئەوتۆی نەبوو.
چالاكیی رێكخراوە كوردییەكانی نیشتەجێی سویسرا و سوید بۆ جووڵانەوە قازانجێكی ئەوتۆی نەبوو، خودی سەركردەكانی بزووتنەوەش سەرنج و گرنگییەكی ئەوتۆیان بە چلاكییەكانی ئەو رێكخراوانەی كورد لە سوید و سوید نەدەدا، لە حاڵێكدا مەلا مستەفا بارزانی رێبەری بزووتنەوەی كورد لە ئێراق دەیتوانی بەسەفەر كردن بۆ وڵاتە بیانییەكان، بەشداری لە كۆنفرانسەكان و كۆڕ و كۆمەڵە نێودەوڵەتییەكان و بە لێدوان و ئاخاوتن هەل و دەرفەتی یارمەتی و پشتیوانی بیروڕای گشتی و کۆمەڵگەی نێودەودەوڵەتی بۆ جووڵانەوە بڕەخسێنێ ، هەروەها یارمەتیی ماڵیشی بۆ بەدەست بێنێ، بەڵام ناوبراو لە تەواوی ئەو ماوەیەدا سەرقاڵی هاتۆچۆ و شەڕ لە كوێستانەكان بوو و پێوەندیی لەگەڵ دنیای دەرەوە زۆر كەم بوو، مەئمووریەت و دیدار و سەفەرەكانی دەرەوەی وڵات لەلایەن كەسانی دی و ئەویش بە شێوەی سەقەت بەڕێوە دەچوون.
تورکیا:
بە گوتەی “ئولسن” هەرچەند رێبەرانی شكستخواردووی كورد هۆكار و بەڵگە بۆ شكستەكانیان دێننەوە بۆ وێنە: بەدینەهاتنی پشتیوانی و پشتگیریی ئەورووپا، بەڵام ناوبراو لەو باوەڕ دایە هۆكاری گرنگتر، ناوەڕۆكی عەشیرەیی کۆمەڵگەی كورد بووە كە یەكیەتیی پێویست وشیاری بۆ سەربەخۆیی نەڕەخساند.
بەم پێیە خەباتەكە نابەرابەر و ناهاوسەنگ بووو رێبەرانی عەشیرەیی زۆر بە ئاسانی لەلایەن دوژمنەوە لە ئەنجامدا ئەوەندەی ئەو كێشە و دووبەرەكێ و ناكۆكییە عەشیرەیی و مەزهەبییانە (بەهۆی نەبوونی نوخبە و رووناكبیران) بێ متمانەیی و ناباوەڕیان لە نێوان كوردەكاندا بەدی هێنا كە بە دژواری دەكرا لەناو بچن. بە پێچەوانەشەوە بەرەی لاو و رێكخەرانی توێژی گەنج لە تورکیا بە تەمای سەربەخۆیی بوون و لە حاڵێكدا رێبەرانی شۆڕشی كوردیش بە داوی خودموختارییەوە بوون.
جیا لە رێكخستنی شۆڕش ئەمە هەقیقەتێكە كە زۆرێك لە سەرۆك و رێبەرانی تایفە و خێڵ هێشتا هەر پشتیوانیان لە كەماڵیستەكان دەكرد و مستەفا كەماڵ ئەتاتوركییانە وەكوو پشتیوانی خۆیان سەیر دەكرد و نیگەرانی ئەوە بوون كە بۆ قایمكردن، یان زیاد و بەرینتركردنی دەسەڵاتی خۆیان پێویستیان پێ دەبێت.
ئەم شۆڕشە لە بنەڕەتدا بەو هۆیەوە شكستی خوارد كە بۆ زۆرێك لە كورد سوننەكان روون و ئاشكرا بوو كە شۆڕشی خێڵ و رەوەند و كۆچەری تەنیا شۆڕشێكی ئاسمانییە و لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی ئەواندا دەگونجێ و تەبایە، هەر بۆیە كێشە و ململانێیە ناوخۆییەكان و لە ئارادا نەبوونی ستراتیژییەكی روون و دیاریكراو ببووە گرفت و لەمپەرێكی گرنگ.
وا دەردەكەوێ یەكێك لە گرنگترین هۆكارە ناوخۆییەكان لەم دەورەیەدا كە وەكوو سەرچەشن و پێوەرێكی سەرەكی لە گۆڕێ دایە، ئەمەیە كە لە رەوتی گۆڕانكارریی بزووتنەوە لە تورکیا، سەرهەڵدانی بەرەی گەنجی خەباتگێڕان و شەڕڤانانی كورد بووە كە ئامادە نەبوون لەگەڵ زلهێز و دەسەڵاتە ئێمپریالیستەكان و تەنانەت ئاغاكانی خۆشیان ئاشتی بكەن و پێك بێن. بۆ نموونە لە ماوەی مانگەكانی كۆتایی شۆڕشی چینی پیر و لەمێژینەی ناسیۆنالیستە كوردەكان داواكاری یارمەتی و هاوكاریی سەربازی لە فەڕەنسایان هێنایە بەرباس و تاتوێیان كرد، بەڵام ناسیۆنالیستە گەنجەكان لە داواكاری و یارمەتییە دەرەكییەكان خۆیان بوارد. ئەوان بە تاقی تەنیا لەگەڵ توركەكان بەرەوڕوو بوونەوە و ژنان و منداڵانیش بۆ شەڕڤانان خۆراك و تەقەمەنیان دابین دەكرد.
لەناوچوونی خێرای سیاسەتی عوسمانی و ئەسپاردنی بە حكوومەتی نیشتمانی، «تورك بوون»ی وەك شوناسی خۆی قبووڵ كردبوو، شەڕ و تێكهەڵچوونی چەندین سەدە ئەمیر و سەركردەكانی كورد، بۆ وەتەكانخستن و گۆڕینی ئەم دۆخەش، هەروەك دەبینرا پێكهاتەی ناسیۆنالیستی كورد بە تەواوەتی ئەرێنی دەهاتە بەرچاو.
سەرجەمی ئەم كێشە و ئاڵۆزییە ناخۆییانە و ناسەقامگیرییە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان قووڵ بوون كە بوونە هۆی هەڵگیرسانی شۆڕشی شێخ عۆبەیدوڵلای نەهری. ئەو كەسێك بوو كە لە دوو جیهانی جیاوازدا رێی دەكرد. لەلایەكەوە شێخێكی سوننە بوو كە دەسەڵاتەكەی بە قەرزداری خەڵیفەی عوسمانی دەزانی.
سەرەڕای ئەوەش لە لایەكەوە ئەو دەسەڵاتی سیاسی، سەربازی و مەزهەبیی خۆی بۆ هێرش بۆ سەر گوندە مەسیحی نشینەكان وەكوو رێگرێك بەكار دەهێنا، لەلایەكی دیكەشەوە شێخ عۆبەیدوڵڵای نەهری داڕێژەر و دەسپێكی جووڵانەوەیەكی نوێ بوو.
عۆبەیدڵڵا خاوەنی پێگە و كەسایەتییەكی پارادۆكس و پێكناكۆك بوو. تەنانەت بزووتنەوەكەش لە خودی خۆی ناتەباتر بوو. لەوەی كە لایەنگری شێخ عۆبەیدوڵڵا عەشیرەیی و خێڵەتی بوون و بە هێڵ و ئاراستەیەكی بە تەواوەتی نەریتیدا دەجووڵانەوە، هەر بۆیە كە “پاول وایت” وەكوو شۆڕشگێڕ، یان شۆڕشگێڕانی سەرەتایی ناویان لێ دەبات، سروشتیە كە وەها شۆڕشێك بە وەها كردەوەیەكەوە كە لەسەر بنەمای پەروەردە خێڵەكی و نەریتییەكانە، ئەو توانایی و كاراییەی نییە كە خۆی وەكوو گرووپێكی رۆڵگێڕ و شوێندانەر بناسێنێ.
سەفسەتەگەریی بزووتنەوەی نەتەویی كورد لە تورکیا لەو قۆناغەدا بێگۆمان خاڵی لاوازی بووە. چونكە ناسیۆناڵیستەكانی نیشتەجێی شار هەموو هێز و وزەی خۆیان تەرخان دەكرد و بۆ مانۆڕە دیپلۆماتیكەكان. ئەكتەرانی نوخبەی ئەو یارییە سیاسییانە دەرك و تێگەیستنی ئەوتۆیان لە ویست و داوای گشتیی هەموو چینە كۆمەڵایەتییەكانی كورد نەبوو و ئەوان بە تەما بوون سەروەری و یەكپارچەیی و شوناسی نەتەوەیی خۆیان لە بنەڕەتەوە بنیات بنێن.
پاساوی ئەم مەسەلەیە ئەمەیە كە نوخبەكانی كورد – سەرۆك خێڵ و عەشیرە شارنشینەكان- هێشتا لە زۆر رێگەی جیاوازەوە لەلایەن ركەبەرێ و هەڤڕكێی تایفە و عەشیرەییەوە هان و دنە دەدان. جیا لەمە، ئەم هەقیقەتەی كە زۆرێك لەوان روانگەی نەریتی مەزهەبییان هەبوو، كەس و تاكەكانیان بە شێوازێكی لەگەڵ روانگەیەك كە بە دەسەڵاتدارێتی و گەورەیی بە ناسیۆنالیست و سەرۆكی ئەركەوە گرێ خواردبوو، بەرتەسك دەكردەوە و لەم راستایەدا رێنوێنیان دەكردن.
بە واتایەكیتر ئەوە ناسیۆنالیستە تۆخ و مۆدێڕنەكانی كورد بوون كە هێشتا خاوەنی روانگەیەكی پارادۆكس بوون، كەوایە روون و ئاشكرایە لە سەردەمێكدا كە ناسیۆنالیزم نەتەوەكانی دیكەی لە بەند رزگار كرد، ناسیۆنالیستە مۆدێڕنەكانی كورد هێشتا لە قەیرانی پارادۆكسدا گیریان خواردبوو.
«خۆیبوون»یش رێكخراوێكی ناسیۆنالیستی سیاسی بوو كە دواتر سەری هەڵدا و توانی تاكوو رادەیەك زۆرێك لە گرووپ و لایەنە كوردەكان لە دەور یەك كۆ بكاتەوە. خۆیبوون، پێچەوانەی بزووتنەوەو جووڵانەوەكانیتر پێوەندییەكی باشی لەگەڵ فەڕەنسا و تەنانەت ئەرمەنیەكانی «ئاناتۆلی» دامەزراند و جیگای سەرسووڕمان نییە كە ئەم رێككەوتن و یەكگرتتنە كە زۆربەیان رۆشنبیرانی كوردی كرمانجی و سەرۆك خێڵو عەشیرەكان بوون، چەندین جار توانیبوویان پشتیوانی بەربڵاوی كوردەكان بەدەست بێنن. «رێكخراوی خۆییبوون چەندین نوێنەرایەتی و لقی لە دەرەوەی كوردستان هەبوو و تەبلیغ و پڕۆپاگەندە و سەرمایەكی زۆریان خستبووە گەڕ».
ساڵی 1930 خۆییبوون بە شۆڕشی ئامادەو تەیاری “ئارارات” پەیویست بێت و یارمەتیی بدات. بەڵام بە هۆی پشت كردن و پشتیوانی نەكردنی “قزڵباش”ەكان ئەو شۆڕشە لە رێگای بەكارهێنانی هێزێكی پۆشتەو پەرداخ و تەیاری سەربازی و رەچاوكردنی هەڵسوكەوتی توندوتیژانەوە تێك شكا.
خاڵی دیكە ئەوەیە، سەرەڕای ویست و داوا و دەستە و داوێنەكانی دێرسیمییەكان لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، ئەوە پشتگوێخستن و پەوراوێزخرانی ئەوان بوو كە ببووە هۆی شكستیان و دوای ئەو شكستە كەماڵیستەكان دەستیان دایە كردەوەیەكی بێوێنە و لانیكەم چل هەزار قزڵباشی دێرسیمیان كوشت. تێكشكانی شۆڕشی دێرسیم و خەباتگێڕی دێرسیمی، هەرەسهێنانی ئۆپۆزیسیۆنی كوردی بۆ سێ دەیەی داهاتوو دەرخست.
بەهەرحاڵ شۆڕشی دێرسیم وەكوو پشینیانی خۆی شكستی خوادر و بەم پێیە ناسیۆنالیزمی كورد لەم سەدەیەدا تووشی شڵەژان و سەرلێشێواوییەكی سەیر بوو و خۆی لە نزیك سنوور و هەڵدێرێكی تا رادایەك ناڕوون دەبینی. كۆی ئەم هۆكارانە ئەوە دەردەخەن كە بزووتنەوەی كورد لە دوو وڵاتی تورکیا و ئێراق سەرەڕای بوونی كاریگەریی هۆكارە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەكان، بەهۆی بارودۆخێكی ناوخۆیی كە هەیانبوو و بەهۆی هەلومەرجی ژێۆپۆلەتیكی كوردستان نەیانتوانی خۆیان لە ئاستی نێودەوڵەتیدا بناسێنن، هەربۆیە لەم دەورەیەدا:
1- سەقامگیریی سیاسی بەردەوام و جێگیر لە ناخی بزووتنەوە سیاسییەكانی كوردستان لەئارادا نەبوو كە بتوانێ ئەلتێرناتیڤێك بۆ كێشەی كورد بێنێتە ئاراوە.
2- هەلومەرجی كۆمەڵایەتی، سیاسی نەیتوانیبوو ئەو هەل و دەرفەتە بڕەخسێنێ كە تێیدا نوخبەی كورد پەروەردە بكرێت، بە چەشنێك كە لە سەرووی حیزبە نەریتییەكانەوە رێكاری تاكتیكی و ستراتیژی بێنێتە ئاراوە. ئەم پرسە لە قۆناغەكانی دیكەدا بنەما و ماكەی سەرەكیی بزووتنەوەكانی كورد بووە.
3- بێگومان یەكێك لە هۆكارە یەك لە داوی یەكەكانی مێژووی سیاسیی سەدەی پێشوو، نەبوونی بیرۆكەیەكی شیاو و یەكدەست و پڕۆژەیەكی نەتەوەیی بووە. كوردەكان بەردەوام لە نەبوونی و هەژاریی تیۆریكی و نەبوونی چوارچێوەیەكی ستراتیژیی دیاریكراودا ژیاون، هەر بۆیە دۆڕاوی یارییە سیاسییەكانی ئەو قۆناغە بوون.
4- بنەما و پێوەر و هەڵسوكەوتە سیاسییەكانی هیچكام لە رێكخراوە كوردییەكان لەو قۆناغەدا لەگەڵ بەرژەوەندییە نەتەوەییەكان تەبا نەبوون (لە سەردەمێكدا رەفتاری ئەكتەرانی مەیدانی سیاسەت لەسەر ئەو بنەمایە دادەڕێژرا) و لە بنەڕەتدا لەناو كورداندا شتێكی بەو ناوە لە ئارادا نەبوو. هە بۆیە ئەم خاڵە لە قۆناغەكانی دواتریشدا تووشی بزووتنەوە كوردییەكان دەبێت و لەباتی هاودەنگی و یەكگرتوویی لە بۆچوون و رەفتاری سیاسیدا دەبینرێت.
5- نفووز و رەخنەكردنی كولتوورە عەشیرەیی و نەریتییەكان تەنانەت لە نێوان مۆدێڕنترین ناسیۆنالیستەكانی كورددا دەبووە بەربەستێك لەبەردەم رەچاوكردنی رەوشێك بۆ چارەسەریی ئەو كێشەیە (لەسەردەمێكدا كە ناسیۆنالیزم سەرقاڵی رزگاریی نەتەوە ژێردەستەكان بوو) لەم قۆناغەدا هێشتا خاوەنی پشكی ئایدیۆلۆژی لە رەفتاری سیاسیی دیاریكراو نەبوو و لە ئەنجامدا ناسیۆنالیستەكانی كورد لەژێر تەوژمی ئایدیۆلۆژیی مەزهەبی ئەو قۆناغەدا زیان و خەساری قورسیان وێكەوت.
6- مەیل و ویست بە خەباتی چەكدارانە لە رێگای كەڵكوەرگرتن لە هەلومەرجی ژینگەی ناوچە و پێوەندییەك كە كوردانی نیشتەجێ لە هەرێمەكانی كوردستان لەگەڵ ئەو شێوە خەباتانەی كە بۆ مانەوەی خۆیان گرتبوویانە پێش، جووڵانەوە كوردییەكانی لە بازنەی (شەپۆلی سەركوت)دا داگرتبوو و شكست و هەرەسهێنانەكانی وەكوو میلی كاتژمێر دووپات دەكردەوە كە دەڵێی خاوەنی چارەنووسێكی ناجێگیر و ناسەقامگیرە كە لە راستیدا خەباتی چەكدارانەی كردبووە چارەنووسی راستەقینەی بزووتنەوە كوردییەكان و بەدەگمەن دەكرێ رەوت و بزووتنەوەیەكی سیاسیی كوردی دەبینرێ كە بە ئاراستەی خەباتی چەكدارانەدا هەنگاوی هەڵێنەهێنابێت و ئەمە لە بنەڕەتدا ئیزنی نەدەدا كە بزووتنەوەكان بە شێوازێكیتر جگە لە خەباتی چەكداری بیر بكەنەوە.
ئەنجامەكەی ئەوە بوو كە لەم قۆناغەدا كوردەكان لە بواری دیپلۆماتیكەوە زۆر لاواز بوون و لە راستیدا خەبات و شەڕی یەك لە دوای یەك ئیزنی تاقیكردنەوە و بەكار هێنانی رەوش و شێوازگەلی دیكەی نەدەدا.
خەباتی خەڵكی كورد(ئێراق و تورکیا) دوای شەڕی یەكەمی جیهانی لە بەرامبەر دەسەڵات و زلهێز و ئەكتەرانی مەزنی ناوچەییدا گیری خوارد و دەسەڵاتە مەزنەكان لە ماوەی نێوان شەڕی یەكەمی جیهانی و دووەمدا بە پێكهاتنی دەوڵەتگەلی بەهێز لە ناوچە پێشیان بە بەربڵاوەی و گەشەسەندنی بزووتنەوەكان گرت. دوای شەڕی یەكەمی جیهانی، لەگەڵ هەڵگیرسانی بزووتنەوە ئازادیخوازە نەتەوەییەكان لە وڵاتانی داگیركراو و شێوە داگیركراو و دوای سەركەوتنی شۆڕشی كرێكاریی رووسیا، بەریتانیا پێكهێنان و دامەزرانی دەوڵەتگەلی بەهێز و دەسەڵاتداری ناوەندگەرای بۆ سەركوتی بزووتنەوەكان هەڵبژارد. یارمەتی و هاوكاریگەیاندن بە پێكهێنانی دەوڵەتە ناوەندییەكان لە سعوودیا (بنەماڵەی سعوود) ئێراق (هاشمییەكان) ئێران (رەزا پەهلەوی) تورکیا (ئەتاتورك) دەرخەری سیاسەتێك بوو كە شوناسی ئەو رێژیمانە سەركوتی بزووتنەوەكان و سەقامگیریی دەوڵەتی ناوەندیی بەهێز بوو. ئەم هۆكارە بووە هۆی ئەوەی كە بزووتنەوەكانی كورد تاكوو دەسپێكی شەڕی دووەمی جیهانی جموجۆڵ و بزاوتێكی ئەوتۆیان نەبێت.
قۆناغی دووەم:
سەدەی بیستەم، سەدەی كرداری دوو ئایدیۆلۆژیی گرنگی نێودەوڵەتی بوو. ماركسیزم و ئیمپریالیزم، هەر دووی ئەو ئیدئۆلۆژیانە و دەستەبەركردنی ئامانج و بیر و باوەڕەكانی خۆیان، بۆشایی و جیاوازییە قەومییەكانیان بەكارهێنا. ماركسیستەكان لەسەر ئەو باوەڕەن كە بە لێكهەڵوەشانی وڵاتانی فرە رەگەز و چەند نەتەوەیی و چەند زمانی، دەكرێ كەرت و بەشە جیاكراوەكان سواری شەمەندەفەری ماركسیستی بكەی. هەروەها لیبراڵیستەكانیش پێیان ناخۆش نەبوو دوژمنانی خۆیان كە زیاتر ئیمپراتۆرە مەزنەكان بوون، تێك بشكێنن و لەگەڵ پاشماوەكانی ئیمپراتۆرییەكی گەوەی وەك سۆڤیەت، عوسمانی، نەماسا بكەونە ململانێیەوە.
هەلومەرجی سیستەمی نێودەوڵەتی لە قۆناغی دووەمدا:
تاكوو شەڕی دووەمی جیهانی بەریتانیا و فەڕەنسا دەسەڵاتە گەورەكانی زاڵ بەسەر رۆژهەڵات بوون و نەخشەی سیاسیی رۆژهەڵاتیان لەسەر بنەما و میكانیزمی داگیركارانە بنیات نابوو. یەكێك لە ئەنجامەكانی شەڕی دووەمی جیهانی، ئەمە بوو كە ئەمریكا وەكوو ئەكتەر و رۆڵگێڕێكی مەزن هاتە مەیدانی هاوكێشە جیهانییەكانەوە و وەكوو كاریگەرترین هێز لە گۆڕەپانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەركەوت.
لەم قۆناغەدا، دوای ئەنجامە كارەساتبارەكانی شەڕی یەكەمی جیهانی، «ئایدیالیزمی ویلسۆن» وەلا نرا و ریالیزم زاڵ بوو بەسەر مەیدانی سیستەمی نێودەوڵەتیدا، واتە هەمیسان لەم دەورەیەشدا سیستەمی نێودەوڵەتی لەسەر بنەمای (ێانارشی) پشێوی و ناتەكووزی بوو.
ستراتیژیی ئەمریكا، دوای شەڕ بەگشتی ئەمە بوو كە لە بەربڵاویی دەسەڵات و هێژمۆنیی یەكیەتیی سۆڤیەت پێشگیری بكات و تاكتیكەكەشی لە راستای هەمان ستراتیژیدا رێك دەخست. دارێژەری سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لەم دەورەیەدا لەم باوەڕەدا بوون كە هەركات حەرەكەت و جووڵانەوەیەك لە دنیادا لەگەڵ بەرژەوەندییەكانیان ناتەبا بێت، دەبێ بەرەوڕووی بنەوە، كەوایە لەم قۆناغەدا هیچ جیگای سەرسووڕمان نییە كە جووڵانەوەی رەوای كوردەكانی تورکیا بە دژی رژیمی تورکیا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەكەوێتە بەر رق و قینی دەرەكییەوە.
بەم پێیە دوای كۆتایی شەڕی دووەمی جیهانی، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا وەكوو رێبەری جیهانی ئازاد و دێمۆكرات بە دژی سۆڤیەت و دنیای كۆمۆنیزم خۆی پێناسە كرد. لە ماوەی شەڕی سارددا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە سیاسەتی دەرەوەی خۆیدا ئامانج و مەبەستی زۆری رەچاو كرد، بەڵام ئامانجی سەرەكی و دیاری كۆنترۆڵ و شكستی كۆمۆنیزم بوو. كاتێك ئامانج و مەبەستەكانی دیكە لەگەڵ ئەم مەسەلەیەدا گرێیان دەخوارد، لە پلەی دووەمی بایەخدا دادەنران. بۆ ماوەی چل ساڵ تا رادەیەك تەواوی هەوڵە دیار و مەزنەكانی ئەمریكا لە بیاڤی سیاسەتی دەرەكی و تەنانەت سیاسەتی ناوخۆییشدا بەو ئەولەوییەتە بەرچاوەوە پاساو دەدرایەوە.
بەرنامەو پلانی یۆنان بە گەڵاڵەی مارشاڵ، ناتۆ، شەڕی سارد، چەكە ناوكییەەكان و مووشەكگەلی دوورهاوێژ، یارمەتییە دەرەكییەكان، ئۆپەراسیۆنەكانی زانیاری، كەمكردنەوەی بەربەستە بازرگانییەكان، بەرنامەی ئاسمانی، هاوپەیمانی بۆ پێشكەوتن، بەستنی رێككەوتننامەی سەربازی لەگەڵ ژاپۆن و كوریا، پشتیوانی لە ئیسرائیل، جێگیركردنی هێزی سەربازی لە وڵاتانی رۆژهەڵات، وەڕێخستنی تەكنۆلۆژیی سەربازیی بێ وێنە، شەڕی ڤێتنام، كردنەوەی دەرگاكان بەڕووی چیندا.
یەكیەتیی سۆڤیەتیش لەم قۆناغەدا ئامانج و ئاراستەی سیاسەتی دەرەوەی خۆی لەسەر بنەمای دژایەتی لەگەڵ ئەمریكا داڕشتبوو و بزووتنەوە جووڵانەوەكانی كوردی وەكوو هێزێكی لاوەكی دژە ئیمپریالیستی لەقەڵەم دەدا و تەنیا كاتێک پشتیوانی لە بزووتنەوەكان دەكرد كە راستای ئامانجە دژە ئیمپریالیستیەكاندا بن. لە كۆتایی شەڕی دووەمی جیهانیدا ستالین كوردەكانی قەفقاز و بەتایبەت ئوزبەكستانی ناچار كرد كە ئەو هەرێمانە بەجێ بهێڵن و هێندێكیان بە هۆكاری ناڕوون و بە زۆرەملێ بۆ سیبری دوور خرانەوە.
بزووتنەوەكانی كوردەكانی ئێراق و تورکیا لەو هەلومەرجە دوو جەمسەرییەدا دووبارە هاتەوە گۆڕێ و بەتەمای گۆڕینی دۆخی ناسەقامگیری خۆیان و گەیشتن بە رەوشێكی لەبار بوون، كە لە ئەنجامدا تاكوو دەیەی 90ی زایینی بوونە قوربانیی دژایەتیەكانی سۆڤیەت و ئەمریكا و هاوكێشە سیاسییەكانی ناوچە و سیستەمی نوێی جیهانی.
كوردەكان لە سیاسەتی دەرەوەی دەسەڵاتە مەزنەكان (ئەمریکا)
هەرچەند پێشینەی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لە هەمبەر مافی نەتەوەكان لە هەڵبژاردنی شێوەی ژیان كە لە لایەن “ویلسۆن” سەركۆماری ئەمریكاوە لە كۆتایی شەڕی یەكەمی جیهانی و لە ساڵی 1920و لە 14 مادەدا بڵاو كرابۆوە، هاتبووە گۆڕێ، بەڵام دوای شەڕی دووەمی جیهانی تاكوو دەیەی 90ی زایینی پرسی كورد لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا هێشتا نەكەوتبووە ناو ململانێ و هاوكێشە سیاسییەكانەوە و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە لە سیناریۆی ئەمنیەت و بەرژەوەندیی نێودەوڵەتیدا بۆ هەموان بەگشتی و بەتایبەتی هەتاكوو پێش لە دەستپێكی شەڕی ئێراق بە تەواوەتی سنووربەندی كرابوو و تەنیا پێوەندیی بە مەسەلەی فەلەستین و ئیسرائیلەوە هەبوو، بەم پێیە سیاسەتی ئەمریكا لەسەر بنەمای پاراستنی ئیسرائیل و ئەمنیەتی وزە داڕێژرابوو، شێوەی رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ رژێمەكانی ناوچەكەش لەسەر بنەمای پاراستنی ئیسرائل و ئەمنیەتی وزە بنیات ننرابوو، هەروەها هاوشێوەی هەڵسوكەوت لەگەڵ رێژیمەكانی ناوچەكەش لەسەر بنەمای ئەم ستراتیژییە و لەژێر هەمان تیشكدا ئاراستە دەكرا، نەك لەسەر بنەمای چۆنیەتیی رووبەڕووبوونەوەی ئەو رێژیمانە لەگەڵ خەڵكی وڵاتەكەیان. سەدام وەكوو عەرەبێكی ناسیۆنالیست، بە پشتبەستن بە غروور و داهاتە نەتەوەییەكان راستەوخۆ دەبووە مەترسییەكی جیددی بۆ بەرژەوەندیی ئەمریكا لە ناوچەدا، هەر ئەم مەسەلەیە بووە هۆی ئەوە كە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لە دەیەی 90 لە كوردستان گۆڕانی بەسەردا بێت. لە حاڵێكدا گۆڕانكارییە سیاسی و ئابوورییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كێشە و ناكۆكییەكان كە لە ئەنجامی دوو جەمسەریبوونی دنیاوە هاتبووە ئاراوە، دەوڵەتی تورکیایان كردبووە ناوەندێكی سەقامگیر و جێگای باوەڕ و متمانە لە رووبەڕووبوونەوەی ئەمریكا و رۆژئاوا لەگەڵ یەكیەتیی سۆڤیەتدا و ئەمریكا پێی وابوو گرژی و ئاڵۆزی لە سیاسەتی ناوخۆ و دەرەوەی تورکیا، زەربە و خەسار بە بەرەی دژە یەكیەتیی سۆڤیەت دەگەیەنێ، هەر بۆیە ئەمریكا لە بزووتنەوەی نەتەوەی كورد لە تورکیا پشتیوانی نەدەكرد. دوای ئەم قۆناغە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لە هەمبەر پرسی كورد لە دوو وڵاتی تورکیا و ئێراقدا لەسەر بنەمای جۆری پێوەندی و هاوكارییە لەگەڵ ئەو وڵاتانەی كە لە كوردانی نیشتەجێی وڵاتەكەیان ستەمی نەتەوەیی دەكرێ، هەروەها ئەوەش دەستنیشان دەكات لە بەرامبەر بزووتنەوە كۆمەڵایەتی و خەڵكییەكانی لەو وڵاتانە چ سیاسەتێك بگرێتە پێش. كەوایە پەرەگرتن و گۆڕانكارییە قووڵە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان دوای دەسپێكی شەڕی سارد و هەوڵە بەردەوامەکان لەلایەن ئەكتەرانی سەرەكیی جیهانی دوو جەمسەری لە جێگر و سەقامگیركردنی هاوسەنگی و تەبایی هێز ، هەروەها جەخت و داكۆكی لەمەڕ دەنەدان و نەگۆڕینی سنوورە جوغرافیاییەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هیچكات كوردستانی نەكردە هۆكار و فاكتەرێكی رۆڵگێڕ لە ناوچە و پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان. ئاراستە و بنەمای گرتنەپێشی وەها سیاسەتێك لەلایەن دەسەڵاتە مەزنە جیهانییەكانەوە، ئەمنیەت و سەقامگیریی ناوچەی لەبەرچاو دەگرت و ئاڵوگۆڕە قووڵ و ستراتیژییە چاوەڕواننەكراوەكانی بە پێویست و هێند وەر نەدەگرت.
ڕێکخراوەی نەتەوەکان:
كۆنەپارێزە ئەمریكییەكان تەنیا بەهۆی پێویستیی پارێزهەڵنەگری سەردەمی پڕ لە كێشە و تەنگەژەی دوای شەڕی دووەمی جیهانی، دەنگیان بە دامەزراندنی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووگكان دا. پشتیوانیكردنی ئەوان لەو رێكخراوە لە دوو دەیەی پێش بە پێچەوانەی چاوەڕوانیی “ویلسۆن” كە ئەندامەتی ویلایەتە یەكگرتووكانی لە كۆمەڵەی گەلانی رەت كردبۆوە، ساڵی 1945 رێبەرانی ویلایەتە یەكگرتووەكان بڕیاریان دا رێبەریی جیهانی ئازاد لە بەرامبەر دەسەڵاتی بەربڵاوی یەكیەتیی سۆڤیەتدا بە دەستەوە بگرن. هەتا كاتێک كە شەڕی سارد لە نێوان دوو جەمسەری رۆژهەڵات و رۆژئاوا درێژەی هەبووە و سەران و بەرپرسانی ئەمریكا زۆرینەی دەنگەكانی ناو رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووكانیان بە دەستەوە بوو.
ناڕەزایی لەدژی ئەو رێكخراوە لە نێوەند و لایەنە راستڕەوەكانی ئەمریكا ئەهاتە بەرگوێ. بەڵام كۆنەپارێزەكان لە دەیەی 90دا دژایەتیی خۆیان لەگەڵ رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بە راشكاوی راگەیاند و لەو باوەڕدا بوون دەبێ رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان ببێتە یەكێك لە ناوەندەكانی ژێر ركێفی ئەوان و دەسەڵاتی خۆیان بۆ نفووز و دزەكردنە نێو رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان خستە گەڕ و پێیان وابوو دەبێ ئەم رێكخراوە لە شوێنە جیاجیاكانی جیهان لەسەر بنەمای بەرژەوەندییەكانی ئەوان بێت.
لەم قۆناغەدا لە ئاستێكی بەربڵاو و سەرووی ناوچەیی و تەنانەت جیهانیشدا گرنگترین ئەكتەر و رۆڵگێڕ لە پێوەندی لەگەڵ پرسی كورد، ئەمریكایە، كە زۆرجار لە هەمبەر ئەم پرسەدا بە لەبەرچاوگرتنی پێكهاتەی دەسەڵات و بەرژەوەندییەكانی خۆی بە دژی بەرژەوەندیی كوردان راوەستاوە، یان پەنای بردۆتە بەر هەڵویستی دوو لایەنە.
ناسەقامگیریی كۆتاییەكانی دەیەی 60 لە ئاسیا، ئافریقا و ئەمریكای لاتین، بووە هۆی لێكهەڵوەشانی داگیركەر و چەوسێنەران، بەڵام پشكی كوردستان لە چوارچێوەی ئەو رووداو و پێشهاتانەدا پشتگوێ خرا. لە حاڵێكدا رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووكان دوای شەڕی دووەمی جیهانی وڵاتی ئیسرائیلی پێكهێنا و مافی نەتەوەكانی دیكەی ژێر پێ ناو هەزاران كەس ئاوارە بوون، بەڵام هێچ ئەلترناتیڤێكی بۆ دۆخی كوردەكانی تورکیا و ئێراق بۆ گەیشتن بە مافە نەتەوەییەكانیان نەگرتە پێش. رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووكان توانای ئامادەكردنی بڕیارنامە دژی كردەوە رەگەزپەرستانەكانی لە ئەفریقا هەبوو، بەڵام لە بەرامبەر ئەو كردەوە رەگەزپەرەستانانە و ئەو جینۆساید و كۆمەڵكوژییانەی كە لە ئێراق و تورکیا لە هەمبەر كوردەكاندا بوون، بێدەنگ هەبوون و متەقیان لێوە نەهات.
رێككەوتننامەی ئەلجەزایر لە ساڵی 1975 كە جووڵانەوەی چەكداریی كوردەكانی ئێراقی لەگەڵ شكست بەرەوڕوو كرد، بەرژەوەندیی ئەمریكا و رژێمی پاشایەتی لە ناوچە دابین كرد.
گوشار بۆ سەر بلووكی رۆژهەڵات كە دەوڵەتی ئەلبەكر- سەدام لە ئێراق ببووە ئاوێنەی باڵانوێنی، بە بەستراوەیی لەقەڵەمدانی، هەروەها پشتیوانی رواڵەتی لە بزووتنەوی كوردەكان كامڵ كرا وهەل و دەرفەتی تێكڕووخانی رەخساند. رووداوە دڵتەزێنەكانی ساڵی 86 و87و 88ی زایینی كە تێیایاندا سەدان هەزار كورد بە دەستی رژێمی سەدام بوونە قوربانی، کۆمەڵگەی بەناو«پێشكەوتوو و شارستانیی جیهانی» هیچ هەڵوێست و دژكردەوەیەكی شیاوی نەنواند.
هۆكارە ناوچەییەكان:
ئەو هۆكارە كاریگەرانەی لەم قۆناغەدا ببوونە بەربەست لەبەردەم بە نێودەوڵەتیبوونی پرسی كورد لە تورکیا و ئێراق بریتین لە:
1- ئاڵۆگۆڕە خێراو و یەك لە دوای یەكە سیاسی- كۆمەڵایەتییەكان لە جیهان و ناوچە، بۆ وێنە شۆڕشی گەلانی ئێران، شەڕی ئێران- ئێراق، گۆڕانكارییە سیاسییەكانی ئەفغانستان، پرسی فەلەستینییەكان بە تایبەتی و عەرەبەكان بە گشتی لەگەڵ ئیسرائیل، لەو كۆمەڵە هۆكارانە بوون كە پرسی كوردیان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست خستبووە پەراوێزەوە.
2- لە تورکیا دەسەڵاتدارانی تورك لەژێر كاریگەریی ئاڵوگۆڕە جیهانییەكان و بە مەبەستی خۆ نزیككردنەوە لە رۆژئاوا، ناچار بوون بە سیاسەتی تاکلایەنانە و فرەییخوازی خۆیاندا بچنەوە و لەسەر ئەم بنەمایە ئازادییە سیاسییەكانیان تا رادەیەك بە فەرمی ناسی.
ئەم كارە بووە هۆی ئەوەی كە حیزب و رێكخراوی سیاسی بە روانگە و جیهانبینی جیاوازەوە بێنە مەیدان. ئەم دۆخ و هەلومەرجە كاتییە لە تورکیا هێندێ بۆچوون و پەیامی بە ژینگەی ناوچە و سیستەمی نێودەوڵەتی دەدا كە گوایە تورکیا وڵاتێكی دێمۆكراتە و مافی هەموو كەمینە نەتەوەییەكان و بۆ وێنە كوردەكانی رەچاو كردووە.
3- لە ئێراق و لە نیوەی یەكەمی ساڵانی دەیەی 1970 جووڵانەوەی بارزانییەكان و پاش رێككەوتننامەی ئەلجەزایر هەتا 1990 پرسی كورد و خەباتی بەردەوامیان سەرەڕای ئەوەی كە چەندین حیزب و ریكخراوی نەتەوەیی دیكە لە مەیداندا بوون، پەراوێز خرا و لەلایەن دەوڵەتی ئەوكاتەی ئێراقەوە سەركوت كرا.
تەنیا لە قۆناغێك و لە دەسپێكی دەیەی 90ەوە بە شێوەیەكی دیار پاش شەڕی كوێت، ئەو هەلومەرجە رەخسا كە پرسی كورد لە ئێراق بە ئاراستەی پرسێكی نێودەوڵەتیدا هەنگاو بنێت.
هەڵبەتە بەشێكی هەرە زۆری بە نێودەوڵەتیبوونی پرسی كورد، دوای ساڵی 1990 لە ئێراق لە توانایی ناوخۆیی و تەكنیكە دەروون حیزبییەكانی پارتە كوردییەكانەوە سەرچاوەی نەگرتووە، هەرچەند هۆكارە ناوخۆییەكانیش تاڕادەیەك بێ كاریگەر نەبوون، بەڵام ئەوە ئەنجامی پێكهاتەیەك لە ئاڵوگۆڕە ناوچەیی و جیهانییەكان و لە گشت گرنگتر هەڵە و نەزانین و ملهوڕییەكانی سەدام حوسێن بوون كە ببوونە هۆكارێك بۆ هاتەنە ئارای ئەو دەرفەتە لەبارانە.
4- پرسی كورد و چۆنیەتیی هەڵكردنی لەگەڵ لایەن و ئەكتەرە ناوچەییەكان، وەكوو فاكتەرێكی كاریگەر بوو. لە رابردوودا بەگشتی و ئێستاش تاكوو رادەیەك، وڵاتانی خاوەن دەسەڵاتی ناوچە خاڵی سەركەوتنی مەسەلەی كوردیان لەدژی یەكتر بەكاردەهێنا و بەكردەوە ببووە كارت و ئامرازێكی ناوچەیی و دەسەڵاتە مەزنەكان و بەتایبەت ئەمریكا لە بەرامبەر ئەم بابەتەدا هەڵویستی نەدەگرت و وەكوو سیاسەتی دڵدانەوە و بەزەیی، هەروەها بەدەستهێنانی دڵی وڵاتان و پشتیوانیی هاوپەیمانە ناوچەییەكانی خۆی لێی دەڕوانی. بەم پێیە كورد لە هاوكێشە ناوچەییەكاندا وەكوو ئامراز و هیزی گوشار لە راستای سیاسەتی تەمبێ و هاندان لەدژی یەكتر بەكار دەهێنران، هەربۆیە ئەم تواناییە لە ئارادا نەبوو كە لەم كەش و دۆخە دەربازیان ببێت و بە شێوەیەكی یەكگرتوو و لەسەر بنەمای ستراتیژییەكی گشتی كە بەرژەوەندیی هەموو لایەكی تێدا بێت و بە پشتبەستن بە توانا و بەهرەكانی خۆیان لە ئاستی ناوچەدا رۆڵ بگێڕن.
سیستەمی نوێی جیهانی:
5- كاركردی گۆڕانكارییە جیهانییەكان لە كۆتایی دەیەی 80ی زایینی كە بە جێگۆڕكێ و دەستاودەستبوونی هاوسەنگیی هێز لە جیهان و بەتایبەت لە لێكهەڵوەشانی سۆڤیەتەوە گەیشتە لووتكە و سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكای لە نەزمی نوێی جیهانیدا دەرخست. هێرشی ئێراق بۆ سەر كوێت و داگیركردنی خێرای لە مانگی ئووتی 1990 زەمینە و دەرفەتێكی بە تەواوەتی تازەی بە شێوەیەكی بەرچاو لە رۆژهەڵات و ناوچەی كەنداو و بە گشتی لە ئاستی جیهانیدا رەخساند، ئەم قۆناغە بە «سیستەمی نوێی جیهانی» ناودێر كرا. “بووش” لە ئاخاوتنی خۆیدا جەخت و داكۆكی لەسەر چوار ئامانجی سەرەكیی خۆی لە سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەكەی لە هەمبەر قەیرانی كەنداو كرد:
1- چۆڵكردن و چوونە دەرەوەی خێرا و بێ مەرجی هێزەكانی ئێراق لە كوێت.
2- گەڕانەوەی سەرەوەری بۆ دەوڵەتی یاسایی كوێت.
3- سەقامگیری و جێگیركردنی ئەمنیەت و ئاسایش لە كەنداو.
4- پاراستنی گیانی هاووڵاتیانی ئەمریكی.
ناوبراو پاشان لە درێژەدا ئاماژە بەوە دەكات كە ئێمە لە هەلومەرجێكی بە تەواوەتی هەستیار داین. قەیرانی كەنداو لە جۆری خۆیدا قەیرانێكی قورسی و هەمەلایەنەیە كە دەرفەتێكی بۆ هەڵدانەوەی لاپەڕە و قۆناغێكی مێژوویی خستۆتە بەردەممان. لەنێو ئەم قۆتاغە پڕ ئاژاوە و تەگەژەیەدا پێنجەمین ئامانجی ئێمە یانی «سیستەمی نوێی جیهانی» دەتوانێ خۆی دەربخات. توخمێكی بەهێزی بەدەر لە هەڕشە و تیرۆر، بە شێوەیەكی توندوتۆڵ بە دوای سەقامگیریی دادپەروەری، هەلومەرجی ئەمنتر بۆ هێنانە ئارای ئاشتی، سەردەمێك كە تێیدا گەلانی جیهانی رۆژئاوا و رۆژهەڵات، باكوور و باشوور بتوانن لە بووژانەوە و یەكگرتندا بژین.
سیستەمی تاك جەمسەری:
بە رووخانی ئوردووگا و بلۆكی رۆژهەڵات و كۆتایی شەڕی سارد، ئەمریكا نەتەنیا بوو بە تاقە زلهێزی ناوچە، بەڵكوو بۆ یەكەمجار هەلی بۆ رەخسا تاكوو سیاسەتەكانی خۆی لە ناوچە بە شێوەیەكی كراوە و بەبێ گرفت و بەربەستێكی بەهێز بگرێتە بەر.
لە بارودۆخی تازەدا سیستەمێك كە بۆ كۆنترۆڵی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هاتبووە ئاراوە، دەبوا گۆڕانی بەسەردا هاتبا، لە درێژەی پلانە ستراتیژییەكانی سیستەمی نێودەوڵەتیدا لە سەرەتای سەدەی 21و گۆڕینی سیستەم و هاوپەیمانیی نێوان ئەكتەرانی نێودەوڵەتی و كاركردی دەوڵەت و نەتەوەكان لە مەیدانی هاوكاری و پێوەندییە دەرەكییەكاندا بینەر و شایەتی تێپەڕین لە جیهانی ئایدیۆلۆژیك بۆ جیهانی نوێی ئایدیۆلۆژیك بووین. بە داوی لێكهەڵوەشانی یەكیەتیی سۆڤیەت و پارادایمی كۆمۆنیزم بۆ ژیان، لیبراڵیزم بە نوێنەرایەتی ویلایەتە یەكگرتووكان بووە پێشەنگی مۆدیلی ژیان لە جیهانێكی بەبێ ركەبەریی ئایدیۆلۆژیك. ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە تێگەیشتن بە جێی هاوپەیمانی و یەكیەتییەكان، هەروەها ركەبەری و دەستدرێژییە نێودەوڵەتییەكان بە پشتبەستن بە ئەزموونی ساڵانی پێشووی دوای شەڕی دووەمی جیهانی، یەكگرتنی وەكوو بنەمای سەرەكیی فۆرمگرتنی دەسەڵاتی هێژمۆنیی خۆی دەستنیشان كرد. هەر بەم پێیە بەبڵاویی رێنوێنی و پەروەردە و بارهێنانە لیبراڵ دێمۆكراسییەكان و بایەخە رۆژئاواییەكان و لە ئەنجامدا گۆڕینی بە نۆرمە جیگای پەسندە نێودەوڵەتییەكان، ئەم كردەوەیە بووە رێچكە و دەستووری كاری ئەمریكا و ئەمریكاش مەیدان و بیاڤی نفووز و كاریگەریی خۆی لە دانوستان و هاوكێشە نێودەوڵەتییەكاندا دەباتە سەرێ.
سیستەمی نۆێی جیهانی و پرسی كورد:
زلهێزەكان هەمیشە لە گۆشەنیگای خۆیانەوە لەگەڵ تورکیا و ئێراق روانیویانەتە پرسی كورد لەو وڵاتانە و گومانیان لەسەر ئەوە بوو كە پرسی كورد مەسەلەیەكی ناوخۆییە و لە بەرزترین و باشترین شێوەدا تەنیا بە رواڵەت لە مافی هاووڵاتیبوونی كوردان پشتیوانیان كرد. رێگەچارەی پرسی كوردەكان بەگشتی هیچكات لە چوارچێوەی دەستوور كاری سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكادا نەگونجێندراوە. رەنگە هۆكارەكەشی بۆ نەبوونی هەرچەشنە بەرژەوەندییەك لە چارەسەركردن، یان پشتگوێخستنی مەسەلەی كورد بۆ ئەمریكا لە رابردوودا بگەڕێتەوە. بەڵام ئەوەی كە دوای دەیەی 90 هاتە ئاراوە، ئەمە بوو كە هێرشی ئێراق بۆ سەر کوەیت، بووە هۆی گۆڕانكارییەك لە مەیدانی سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و بووە هۆی ئەوەی كە ئەمریكا وەكوو پارێزەری سیستەمی نێودەوڵەتی لە هەمبەر ئەم مەسەلەیەدا دژكردەوە نیشان بدات. هاوبەوشی و هاوتەریببوونی بەرژەوەندیی كورد لەگەڵ ئەمریكا، پرسی كوردانی لە ئاستی ناوچە و سیستەمی نێودەوڵەتیدا بۆ یەكەمجار بە شێوەیەكی جیددی هێنایە گۆڕێ و لە كۆتایی شەڕی كەنداودا، هەرێمێكی كوردنشین لە ناوچەیەكی ئەمن، بە یارمەتیی هێزە هاوپەیمانەكان بە رێبەری ئەمریكا و لەلایەن رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و بە پێشنیاری فەڕەنسا پێكهات كە ئەنجامی ئەمكارە بووە هۆی ئەوەی كە كوردەكان وەكوو دیپلۆماتی نوێ لە مەیدانی ململانێ و یارییە سیاسییەكانی ڕۆژهەڵاتدا دەربكەن.
لایەن و رەهەندی نێودەوڵەتیی پرسی كورد و زەخت و گوشاری دەسەڵاتە مەزنەكان كاریگەریی لەسەر تورکیاش دانا و پرسی كورد لەم وڵاتەش كە لە ئاستی ناوچەییەوە دەستی پێكردبوو، لە کۆمەڵگەی تورکیادا هاتبووە رۆژەڤەوە، گرنگیی نێودەوڵەتی وەدەست هێنا و حكوومەتە یەك لە دوای یەكەكانی تورك كە ساڵانێكی بەردەوام، لە رێگەی بەكارهێنانی دەستەواژەی بە ناوی «توركەكانی كوێستان» بۆ كورد لەو وڵاتە، حاشایان لە بوونی مەسەلەیەك بە ناوی كورد دەكرد، لە ساڵی 1990 «تۆرگوت ئوزال» كۆتایی هێنا بەو عەقڵیەتە و دانی بە بوونی پرسێك بە ناوی كورد لە تورکیادا نا.
ستانداردی دوو لایەنە، دوو جەمسەری:
سەرەڕای بە نێودەوڵەتیبوونی پرسی كورد لە دەیەی 90دا سیاسەتی دەرەوەی زلهێزی گەورە (ئەمریكا) لە بەرامبەر مەسەلەی كورددا خاوەنی ستانداردێكی دوو لایەنە بووە. دەسەڵاتە گەورەكان بو وێنە ئەمریكا لە هەمبەر كوردان لە دوو وڵاتی ئێراق و تورکیادا سیاسەتێكی دوو لایەنەی گرتە پێش. لە حاڵێكدا پشتیوانی لە خەباتی كورد لە ئێراق دەكرد بە دژی حكوومەتی ناوەندی و پشتیوانیی لە داخوازییە سیاسییەكانیان وەك خودموختاری دەكرد، بەڵام لە بەرامبەردا كوردی تورکیا و حیزبی ئەوان واتە پارتی كرێكارانی كوردستان (PKK) بە حیزبێكی تیرۆریست كە هیچ رەوایەتییەكی سیاسی نییە، لەقەڵەم دەدات. هەر بۆیە لێرەدا دەپەرژینە سەر پارادۆكس و جیاوازییە سیاسییەكانی ئەمریكا لە هەمبەر پرسی كورددا.
جیاوازی و پارادۆكس لە سیاسەتەكانی ئەمریكا لە بەرامبەر پرسی كورددا:
1-جیاوازی لە بنەما و پڕەنسیپ و سیاسەتەكاندا:
جیاوازی لە بنەماكاندا زیاتر بۆ ساڵانی دوایی دەگەڕێتەوە كە لە لایەك ئەمریكا مەسەلەی مافی مرۆڤ و دێمۆكراسی دێنێتە گۆڕێ و لە لایەكی دیكەش لە دەوڵەتەكان و ئەو هەوڵانەی كە دەكەونە بەرەی دژی دێمۆكراسیخوازییەوە پشتیوانی كردووە.
لەڕاستیدا ئەم جیاوازی و دژبەیەكیانە لە جیاوازی و ناكۆكی ناوخۆیی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكاوە سەرچاوە دەگرێ، كە لە لایەك بە دوای دەستەبەركردنی بەرژەوەندی ئەمنیەتی و ئابوورییەوەیە و لە لایەكی دیكەشەوە هەوڵ بۆ پەرە و گەشەپێدانی ئارمانی لێبراڵ دێمۆكراسی دەدات. لەم سیستەمەدا ئەو لایەن و ئەكتەرانەی كە لەگەڵ وڵاتانی گەورە و رۆڵگێڕ لە ئاستی نێودەوڵەتیدا هاودەنگ و هاوتەریبن، زۆر جار باسیان لەوە كردووە كە زۆرێك لەو كردەوانەیان كە پێچەوانەی نۆرم و رێوشوێنە جیهانییەكانە لەبەرچاو ناگیرێ و ئەو ئەكتەرانەی كە لەگەڵ ئەكتەر و رۆڵگێڕانی سەرتر و هەڵكەوتەی سیستەمن، خاوەنی وەها پوان و ئیمتیازێك نین و بچووكترین هەڵەیان دەبێتە هۆی خۆنوێنی و خۆبەزلزانی.
دەوڵەتی تورکیا “عەبدوڵڵا ئۆجەلان”ی بە پێچەوانەی تەواوی رێوشوێنە حقووقی نێودەوڵەتییەکان لە وڵاتی كینیا رفاند و پاش گەڕانەوەی بۆ تورکیا حوكمی ئیعدامیان بەسەردا سەپاند و ئێستاش لە زیندان دایە. چووكترین دژكردەوەی جیهانی لە هەمبەر ئەم رووداوە نەهاتە ئاراوە، چونكە پێوەندییەكی نزیك و چڕوپڕ لە نێوان تورکیا و رێبەرانی سیستەمی نێودەوڵەتیدا هەیە.
2-جیاوازی لە ئامانجەكان:
ئەمریكا لە لایەك پشتیوانی لە ئیسرائیلی لە بەرزترین ئاستی سایسەتی دەرەوەی خۆیدا داناوە و لە لایەكی دیكەشەوە نەوت و بازاڕی ناوچەکە گرنگیی ستراتیژییان بۆ ئەو وڵاتە هەیە. بە واتایەكیتر پێویستی بە هەڵبژاردنێكی بەردەوام و ئاشكرا لە نێوان فەلەستینییەكان و عەرەبە كۆنەپارێزەكان، یان عەرەبە توندڕەوەكان و ئیسرائیل گیروگرفتی زۆری بۆ ئەمریكا پێكهێناوە، لەلایەكی دیكەشەوە ئەمریكا لە ئاستی ناوچەدا، وەكوو ئاستی جیهانی، سەقامگیری بە واتای نەبوونی گۆڕانی لەم قۆناغەدا رەچاو كردووە، لە حاڵێكدا ئەمە بارودۆخێكە كە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ماوەی 50 ساڵی دواییدا ئاڵوگۆڕی قووڵی ناوخۆیی و ناوچەیی بەسەردا هاتووە. لە داگیركارییەوە بۆ سەربەخۆیی، لە ئاڵۆزی و بشێوییەوە بەرەو بنیاتنانی دەوڵەت، لە داوكەوتووییەوە بەرەو گەشەكردن، لە كەموكۆڕی و لاوازییەوە بەرەو دەسەڵاتی رێژەیی، لە تاكڕەهەندی و سەرەڕۆییەوە بەرەو نەتەوەخوازیی گشتگیری. ئەمە لە حاڵێكدایە كە ئەمریكا دەبێ سیاسەتی خۆی لە هەمبەر كورد و وڵاتی تورکیا لەسەر بنەمای کەتوار (واقیع) و راستیەكانی ناوچە دابڕێژێت.
قۆناغی دووەم لە سێ ئاستی نێودەوڵەتی، ناوچەیی و ناوخۆییدا:
1- ئاراستە و سۆنگەی شۆڕش و جووڵانەوە كوردییەكان لە ئێراق و تورکیا كە لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە بۆ بە نێودەوڵەتیبوونی پرسی كورد خەباتیان كردبوو، لە ئەنجامدا گۆڕانكاری و تەكنیكە ناوخۆییەكانی كوردستان نەیتوانی وەڵامێكی نێودەوڵەتی بۆ پرسی كورد دەستنیشان بكات و لە ئەنجامی گۆڕانكارییە نوێیەكان وەك: سیستەمی نوێی جیهانی و گۆڕان لە هاوكێشەكان و پێكهاتەی سیستەمی نێوەدەوڵەتی، پرسی كوردی لە ئاست پێوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا هێنایە بەرباس. رەنگە زێدەڕویی نەبێ ئەگەر بڵێین كە پرسی كورد دوای شەڕی یەكەمی جیهانی، زیاتر لەوەی كە لەژێر كاریگەریی رووداوە ناوخۆییەكاندا بێت، چاوەڕوانی گۆڕانكارییەكانی سیستەمی نێودەوڵەتی بووە.
ئەوە گۆڕانكارییە جیهانییەكان بووە كە هێڵ و سۆنگەی بۆ دیاری كردوە، واتە لە قۆناغی یەكەمدا و بەهۆی دەركەوتەكانی شەڕی یەكەمی جیهانییەوە دەكەوێتە پەراوێزەوە و لە قۆناغی دووەمدا سیستەمی نوێی جیهانی دەبێتە هۆی ئەوەی بكەوێتە رۆژەڤـــ و ناوەندی سیاسەتە نێودەوڵەتییەكانەوە.
2- دوای ساڵی 1991 ئەمریكا وەك زلهێزێك هاتە مەیدانی هاوكێشە جیهانییەكانەوە، بەم پێیە مامەڵە و هەڵسوكەوتی ئەكتەرەكان لە بەڕێوەبەریی قەیرانگەلێك كە لە بەردەمیان دایە دەبێ جیاواز بێت، ئەمڕۆ بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی كە سیستەمی نێودەوڵەتی، بە لەبەرچاوگرتنی رەهەندە سەربازییەكان، فەرهەنگ نێوەڕۆیكێكی تاكجەمسەری هەیە، هێزێكی یاری و مانۆڕی بەرتەسك بۆ ئەو ئەكتەرانە لە ئارادایە كە لەگەڵ رێبەرانی ئەم سیستەمەدا جیاوازییان هەیە و لە دژایەتی دان. هەر بۆیە دەبێ چاوەڕوان بین لەم قەیرانانەی كە لەگەڵی بەرەوڕوون، ئەگەر بیت و نۆرمە شیاوەكان لەبەرچاو نەگیرێن، دەبێ سیستەم هەزینە و نرخگەلێكی قۆرس بدات.
لە ڕاستیدا كە كوردەكانی ئێراق بۆ ناوەندی هاوكێشەكان و سیستەم و كوردەكانی تورکیاش وەك ئۆپۆزیسیۆنی سیستەمی ناوچە خرانە پەراوێزەوە.
3- گۆڕانكارییە نوێیەكان لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دریان خست، كە حكوومەت و رێژیمەكانی رۆژهەڵات تاكوو ئێستا شارەزایی و توانایی بەڕێوەبردنی پرۆسەی گۆڕان و ئاڵۆگۆڕەكانیان لەسەر بنەمای تەكنیك و دینامیزمە ناوخۆییەكان لەخۆ نیشان نەداوە. هەر بۆیە شەپۆل و دینامیزمی دەرەكی ئەم رەوتەی لە دەیەی 90ی زائینیەوە دەست پێكردووە، دووای 11ی سیپتەمبەر بە هێرشی ئەمریكا بۆ سەر ئەفغانستان و ئێراق ئەم رەوتە درێژەی هەبووە و لە قۆناغێكی نوێدا و لەژێر كاریگەریی جیهانیدا دەستی پێكردو هاوتەریب لەگەڵ ئەم پرسەدا رێگای پێشكەوتنی دێمۆكراسیخوازیش مسۆگەر دەبێت، بەم پێیە مەسەلەی كورد لە ئێراق و تورکیا كە یەكێك لە لەمێژینەترین كێشە و پرسە چارەسەرنەكراوەكانی رۆژهەڵات بووە و كەوتۆتە ژێر كاریگەریی گۆڕانكارییەكانی ناوچە و رۆڵی سەرەكیی خۆی لەم پرۆسەیەدا دەست پێكرد.
ڕەهەندی ناوچەیی:
4- كوردەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەهۆی هەڵكەوتەی ژیۆپۆلیەتیك و ژیۆستراتیژیك و ترانس ناسیۆناڵبوون بە شێوەیەكی ئۆسووڵی و پلانداڕێژراو دەكرانە ئامراز و كەڵكیان لێ وەردەگیرا. بەهۆی ئەوەی كە هاوكێشە و بەرژەوەندیی لایەن و ئەكتەرەكانیتر لە بەرامبەر و هاوتەریب لەگەڵ دۆخ و بەرژەوەندیی كورداندا گیری خواردبوو، گەیشتن بە ستراتیژییەكی یەكدەست و یەكگرتوو نەگونج بوو: دوای ساڵی 1991ی زایینی، كۆمەڵێك رایان وایە كوردەكان بوونەتە سەرباز و هێزێكی ئایدیۆلۆژیك و هەرزانفرۆش بۆ ئەمریكا كەڵكیان لێ وەردەگێرێت. هەر بەم پێیە هێندێ بیرۆكە لە ئارادا بوون كە پێیان وابوو كوردەكان لە یاریی سیاسیدا مێژووی بەكارهێنانیان بەسەر چووە، بەڵام ئاڵوگۆڕو گۆڕانكارییەكانی دواتری رۆژهەڵات، بەتایبەت دوای 11ی سێپتەمبەر ئەم مەسەلەیە پەسەند ناكەن.
5- دوای لێكهەڵوەشانی یەكیەتیی سۆڤیەت سەربازە توركەكان، كوردستانیان كردبووە بەرگی یاری و بەهۆی پاساوگەلێك كە ئەوان لە راستای سەركوتی پارتی كریكارانی كوردستان (PKK)دا بۆ خەڵكی تورکیایان هێنابۆوە، توانیان پێگەی خۆیان لەو وڵاتە قایمتر رابگرن. هێز و ئامرازە سەربازییەكان لە تورکیا لە پێشخستنی بەرنامە و پلانە سیاسییەكاندا بۆ خۆی ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نەتەوەیی بوو، هەرچەند بە رواڵەت لەژێر ركێفی سەركۆماردا بوون، بەڵام بە هۆی نفووز و كاریگەرییەكی تایبەت و لە رادەبەدەر كە ژنراڵەكانی ئەرتەش هەیانبوو، ئەنجومەنە هەموو كات لە پێشەوە و لایەنی براوەی هێڵ و ئاراستەی سەربازیی دەسەڵاتی سیاسیی تورکیا بووە. هێزە سەربازییەكان لە راستیدا نزیكترین گرووپ و باڵ بە كەماڵیستەكان بوون كە بە شێوەیەكی بنەڕەتی و بە باوەڕەوە و بە پشتیوانیی دەسەڵاتی نێودەوڵەتی حاشایان لە بوونی كورد و شوناسی كورد كردووە و ئەوانیان بە توركی شاخی ناوزەد دەكرد.
سەرەڕای بە نێودەوڵەتیبوونی پرسی كورد دوای 1990 بزووتنەوەی حیزبی كرێكارانی كوردستان لە تورکیا بەهۆی هاوتەریبی لەگەڵ بەرژەوەندیی باڵا و هێژمۆنیی هێز و ناوچە بەردەوام بە ناڕەوا لەقەڵەم دەدرێت.
رەهەندی ناوخۆیی:
6- نەبوونی ستراتیژییەكی باڵا و بەهێز و نیشتمانی لە كوردستانی ئێراق و تورکیا، بووە هۆی بەكارهێنانی ئامرازی دەسەڵاتە ناوچەییەكان لە خەباتی دوو وڵاتی ئێراق و تورکیادا. بوونی زەمینە و بەستێنی سیاسی، جوغرافیایی و ئەمنیەتی تایبەت، كوردستانی خستبووە هەلومەرجێكەوە، كە هەل و دەرفەتی كاری هزری و پەروەردە و بارهێنانی كادری زانستی و تیۆرێك لە ئارادا نەبووە. نهێنیبوونی خەبات، هەلومەرج و پێویستییەكانی شەڕی چەكداری، حیزبە كوردییەكانی لە توانایی و بەهرەی پرۆژەی فیكری دوور دەخستەوە.
7- كێشران بەرەو بیرۆكە و پارادیمەكانی چەپی حیزبی بە هەوێن و كاكڵەی خۆماڵییەوە، هیچكات ئیزنی ئەوەیان نەدا كە رەفتارە سیاسییەكانی حیزبە كوردییەكان رۆڵی سەرەكی و توانایی خۆیان بخەنە گەڕ.
8- شەڕی ناوخۆی دوو حیزبی كوردی لە ئێراق، وەكوو یەكێك لە هۆكارەكانی دواخستنی ئەم دەورەیە بووە، كە جگە لە تۆماركردنی مێژووییەكی تاڵ و بە فێڕۆدانی بەرژەوەندی و وزەی ئینسانی و مادیو قووڵتربوونەوەی رق و قینی دوو حیزب بۆ ماوەیەك لە یەكتر هیچ ئامانجێكی نەبوو.
9- لە كوردستانی تورکیا، لە هەلومەرجی جیهانی دوای رووخانی یەكیەتیی سۆڤیەتو گۆڕینی گوتاری شۆڕشگێڕانە بە گوتاری دێمۆكراسیخوازای، گرفتی (PKK) لەوێوە دەستی پێكرد كە نەیتوانی ستراتیژی و تاكتیكی سەربەخۆ و جیاواز لە ڕێبەرە زیندانییەكەی بۆ خۆی دەستنیشان بكات و بە رەوتێكی ئاساییدا و دوای تەیار و رەخساندنی زەمینەكان و هەلومەرج و ئامادەكاریی پێویست بۆ ئەندامان و لایەنگرانی بكەوێ و بەرەوپیریی ئەم ئاڵوگۆڕانەوە بچێت.
قۆناغی سێیەم: 11ی سێپتەمبەر لە ئێراق و تورکیا:
مەسەلی كورد دوای 11ی سیپتەمبەر و رووخانی رێژیمی بەعس بۆ سێیەمین جار لە گۆڕەپانی سیستەمی نێودەوڵەتیدا دەكەوێتە رۆژەڤەوە، بەڵام ئەمجارەیان پێچەوانەی جاری یەكەم و دووەم، كوردەكان بۆ خۆیان لە ئاڵوگۆڕ و پێشهاتەكاندا بەشدار بوون و وەكوو یەكێك بە فاكتۆرە رۆڵگێڕ و كاریگەرەكان لە هاوكیشە ناوچەییەكاندا بەشدارییان كرد. لەم قۆناغەدا كوردەكان پتر لە هەر ناوچەیەكی فیدراڵ لە جیهان لە پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان و ناوچەی پێوندیدار بەو هەرێمەوە بەشدارییان كردووە و لە مەیداندا بوون. بەم پێیە لێرەدا دەپەڕژێینە سەر ئاڵوگۆڕە تازەكان.
سیستەمی نێودەوڵەتی دوای 11ی سیپتەمبەر:
وا دەردەكەوێ كە سیاسەتی جیهانی دوای روودانی 11ی سیپتەمبەر رووبەڕووی گۆڕانێكی بنیاتی بۆتەوە، فۆكۆیاما لەو باوەڕەدا بوو كە ركەبەرە دێرینەكان لیبراڵ دێمۆكراسی هەڵوەشاونەتەوە و جیهان بۆتە مەیدانی یاری و دەركەوتنی لیبراڵ دێمۆكراسی و بنەما و ئوسووڵی ئابووریی ئازاد كراوە و لە ئەمریكا و ناوچەكانیتر ئەمڕۆكە هەموو شتێك جیاواز لە رابردوو دێتە پێش چاو.
ساڵی 2002 كتێبێك بە ناوی «سیستەمی دووبارەی جیهانی (RE- ordering the world) بە هەڵەچنیی مارك لیۆنارد (Mark leonard) لەلایەن ناوەندی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكاوە بڵاو كرایەوە» كە تێیدا هەوڵ دراوە بە چییەتی و چۆنیەتیی ئەو نەزمە نۆییەی كە جیهان خەریكە ئەزموونی دەكا وەڵام بدرێتەوە.
بیرمەندێك بە ناوی “هالیدی” لەو بەرهەمدا وتارێكی كورتی بڵاو كردۆتەوە كە تێیدا دوو لێڕوانینی لە هەمبەر ئاڵوگۆڕ و گۆڕانكارییە نێودەوڵەتییەكان، بۆ وێنە 11ی سێپتەمبەر لە یەكدی جیا كراونەتەوە. لێڕوانینی یەكەم: قایلە بە هەموو شتێك و بەهۆی گۆڕانكارییەكانەوە هاتۆتە ئاراوە، لە حاڵێكدا لێڕوانینی دووەم، خاڵی بەرامبەریەتی و هەوڵ دەدات بە پاراستنی سیستەم و دۆخی پێشوو حاشا لە روودان و هاتنەئارای هەرچەشنە گۆڕانێك بكات. هەر بەپێی ئەو لێروانینە لە پێوەندی لەگەڵ 11ی سێپتەمبەریشدا دەكرێ ئەو دوو روانگەیە لەبەرچاو بگیرێت. ناوبراو لەو باوەڕە دایە كە هۆكار و بەڵگەی پێویست لە بەردەستدان كە دەری دەخەن 11ی سێپتەمبەر جیهانی خستۆتە دۆخ و هەلوومەرجێكی جیاوازتر لە پێشووە.
تەوەرە سەرەكییەكانی ئەم بەڵگە و بۆچوونانە:
1- دەسەڵاتی ویلایەتە یەكگرتووەكان كەوتۆتە نێوەندی سەرنج و هاوكێشە نێودەوڵەتییەكان.
2- دەسەڵاتە نێونجی و بەناوبانگەكانی دیكە لە پانتایی سیستەمی نێودەوڵەتیدا شانسێكی زۆری هاوكاریان لەگەڵ ئەمریكا هەیە.
3- ئاستی هەستیاری و بیرۆكەی دژە ئەمریكا لە کۆمەڵگەی جیهانی (لەنێو خەڵكدا) بەهۆی كردەوەكانی دواتری، پەرەی گرتووە و جۆرێك لە بیروڕای دژە ئەمریكایی تەشەنەی سەندووە.
4- بەهۆی كاریگەییە بەربڵاوەكانی ئەو رووداوەوە، نرخی وزە و سووتەمەنیی بەرزی و نزمیی تازەی لە بەڕێوەبەریی ئابووریی جیهانیدا هێناوەتە ئاراوە.
5- هێنانەگۆڕی ئاڵوگۆڕ لە رەوتی بەجیهانیبوون، كە هەر بەو هۆیەوە رەهەندگەلێكی تایبەت لە پرۆسەی بەجیهانیبوون خێرایی زیاتریان بە خۆیانەوە گرت و ئەگەری هاتنەدی و دەستەبەربوونی هێندێ لە ویستەكان نزیكتر بوونەوە.
ئەو كۆمەڵە هۆكار و فاكتەرەی سەرەوە دەرخەری ئەوەن كە جیهان دوای 11ی سێپتەمبەر كەوتۆتە دۆخێكی تازەوە كە تێیدا سێ هۆكاری سەرەكی لە قەوارە بەخشین و داڕشتنی سیستەمی داهاتووی جیهاندا زیاتر رۆڵ دەگێڕن بریتین لە:
1- سیاسەتی دەوڵەتی ئەمریكا.
2- سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی ئیسلام.
3- سیاسەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا.
سیاسەتی ئەمریكا (رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە).
لەپێشینەبوون (ئەولەویەت)ی رێكار و ستراتیژیی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بەرلە هەزارەی سێیەمی زایینیدا رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە. ئەگەرچی ئەم ئەولەویەتە مەسەلەیەكی تازە نییە، بەڵام بێگومان رەوتی گۆڕانكارییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە لایەك و حەرەكەتی ئەمریكا بە ئاراستەی گەرەنتیی هێژمۆنیی خۆی، بووە هۆی ئەوەی كە گرنگی و سەرنجدانی بە رۆژهەڵات زیاتر بێت. بەڵام ئەوەی كە گرنگە، ئەمەیە كە ئاخۆ گۆڕاناكارییەكان لە ئاستی کۆمەڵگە و سیستەمی نێودەوڵەتیدا كاریگەریی لەسەر پرسەكانی رۆژهەڵات داناوە یان نا؟
شەڕی سارد و سیستەمی نێودەوڵەتیی دوو جەمسەری، ئەم پرسیارەی خولقاند كە ناوچەی رۆژهەڵات چ كاریگەرییەك وەردەگرێ؟ بە واتایەكیتر لێكهەڵوەشانی سیستەمی دوو جەمسەری چ پەیام و بەرەنجامێكی بۆ ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێ؟ لێرەدا دوو روانگە جێگای سەرنجن.
ڕوانگەی یەكەم:
سەرەتا ئەوەی كە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناڤین، وەكوو ناوچەكانیتر نییە، بەڵكوو ناوچەیەكی دەگمەن بووە و گۆڕانێكی بەرین تێیدا بەدی نایەت، بۆ وێنە: رێژەیەكی بەرچاو باسیان لە رەوتی دێمۆكراتیزاسیۆن لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كردووە و لەو باوەڕەدان كە بە لەبەرچاوگرتنی شەپۆلی سێیەمی دێمۆكراسی لە شوێنەكانی دیكەی دنیا و كاریگەریی زۆر نابەجێ لەسەر ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەمەیان بە هۆكارێك بۆ بانگەشەی خۆیان دانا و لەو باوەڕەدا بوو لە هەموو شوێنەكانی دنیا، بۆ وێنە ئەورووپای رۆژهەڵات، ئەمریكای لاتین، ئاسیا و تەنانەت ئەفریقا زۆر گۆڕانكاریی ناوخۆیی هاتنە ئاراوە و سیستەمە سیاسییە دەسەڵاتخوازەكان بەرەو گۆڕانكاری چوونە پێش. بەڵام هێندێك لە حكوومەتەكانی رۆژهەڵات هەمیسان لە جەغزی حكوومەتە تۆتالیتەرە دەسەڵاتخوازە پاشایەتییەكان دان.
ڕوانگەی دووەم:
لە بەرامبەردا بیرمەندان لەو گۆڕانكارییانەی كە دەستبەجێ دوای رووخانی ئەورووپای رۆژهەڵات هاتە ئاراوە، كەڵك وەردوگرن و لەو باوەڕە دان زنجیرە رووداو و پێشهاتەكانی شەڕی كەنداوی فارس، دواتر بەڕێوەچوونی كۆنفرانسی ئاشتیی مەدرید لە ساڵی 1991، ئۆسڵۆ لە ساڵی 1993، رێككەوتننامەی ئیسرائیل و ئوردون 1994و بەردەوامیی دانوستانەكانی ئاشتیی هەمەگیر، دەربڕی گۆڕانێكی بەرینە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
بەم پێیە دوای هێرشی 11ی سێپتەمبەر ئەم بیرۆكە تیۆرییە لە نێوان سیاسەتڤانان و بیروڕای گشتی رۆژئاوا و بەتایبەت ئەمریكا روو لە زیادبوونە كە هەلومەرج و پێكهاتەی سیاسی و ئابووریی نالەباری وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، یەكێك لە هۆكارەكانی گەشەی تیرۆریزمی نێودەوڵەتییە. چونكە پێكهاتە ئابووری و سیاسییە نانۆرمەكان، ناكارامەیی، ناڕوون و بەدەر لە شەفافییەت و سەرەڕۆیی بۆتە هۆی سەرهەڵدانی دەوڵەتگەلێك كە ناتوانن ویستە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكانی خۆیان دەستەبەر بكەن، هەر بۆیە دەسكەوت و داهاتە ئابوورییەكان لە پاوانی بەشێكی بچووك لە کۆمەڵگە دایە.
بەشێكی هەرە زۆری کۆمەڵگە، سەرەڕای ئەو هەموو داهاتە بەرینەی وڵات، لە هەژاری و دەستەنگیدا دەژین، ئیعتراز و ناڕەزایی چینی نێونجی و توێژی گەنج و خوێندەوار لەڕادەبەدەر زیادی كردووە. بەم پێیە گەڵالەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە لە لایەن ئەمریكاییەكانەوە لەسەر بنەمای ئەم رێكارە گریمانەیانە بنیات نراوە كە: بەڕێوەبردنی پرۆسەی رێفۆرمە ئابوورییەكان، بردنەسەری ئاستی رێزدانیان و مافی مرۆڤــ، سەقامگیریی دێمۆكراسی لە رۆژهەڵات، بردنەسەری بەشداریی خەڵك لە ناوچە، هەروها دەسكەوتەكانی گەشەی ئابووری و چارەنووسی سیاسیی وڵاتەكانیان دەبێتە هۆی كەمبوونەوە و دابەزینی ناڕەزاییەكان و لەناوبردنی بەستێن و زەمینەی گەشەی بناژۆخوازی و تیرۆریزمی نێودەوڵەتی.
هەر بۆیە بەپێی گەڵاڵەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە، ئەمریكا پێداگر و شێلگیر بوو لەسەر ئەوەی كە کۆمەڵگەكانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە دێمۆكراتیزە بكات. هێرش بۆ سەر ئێراق و ئەفغانستان، گۆڕانی پێكهاتەی دەسەڵات لە ناوچە لەسەر ئەم بنەمایە جێبەجێ كرا. بەم پێناسانەوە، دوای داڕشتنی نەخشەی سیاسەتی نوێ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پرسی كوردەكانی ئێراق و تورکیا دوای 11ی سێپتەمبەر تاوتوێ دەكەین.
كوردەكان و 11ی سێپتەمبەر:
بەشداری و لە مەیداندابوونی هێژمۆنیی ئەمریكا لە ناوچەی رۆژهەڵات و ڕێبەریكردنی دوو شەڕی گرنگ لەدژی ئێراق لە ساڵی 1991و شەڕی ئێراق لە ساڵی 2003 لاوازی و لە ئەنجامدا هەڵوەشانەوەی رێژیمی بەعسی لێكەوتەوە.
ئەم مەسەلەیە لە گەوهەردا هەل و بواری بۆ هێنانە بەرباسی ویست و داخوازیی كوردەكان لە ئاستێكی بەرفراوانتردا رەخساند. بە چەشنێك كە كوردەكان وەكوو هێز و لایەنێكی فۆرمووڵە و رێكوپێك لە گۆڕەپانی سیاسەتی ئێراقدا دەركەوتنو هێژمۆنیی خۆیان جێگیر كرد و لەم قۆناغە بەدواوە بوون بە یەكێك بە پێكهاتە سەرەكییەكانی ئێراق و لە سیستەم و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا بە زمانی دیپلۆماتیك و بە نوێنەرایەتی لە دەوڵەتی ئێراق دەستیان دایە وتووێژ و دانوستان، چونكە لەم قۆناغەدا پێكهاتەی پێشووی ئێراق داڕووخابوو و لایەن و ئەكتەرەكانی دیكەی ئێراق، بۆ وێنە: شیعەكان و گرووپەكانیتر نەزم و رێكخستنیان نەبوو، لە حاڵێكدا كوردەكان لەم دەورەیەشدا خاوەنی توانایی و هێزی ناوخۆیی بوون، هەم رێكخستنی سیاسییان هەبوو، هەم خاوەنی هێزی چەكدار بوون بۆ سەقامگیری ئاسایش و هەم ئەزموونی سیاسی و دیپلۆماتیكیان بۆ راپەڕاندنی كاروبارەكانی ئێراق هەبوو. لە حاڵێكدا گرووپەكانی دیكەی مەیدانی سیاسیی ئێراق خاوەنی ئەو فاكتەر و تایبەتمەندییانە نەبوون.
ئەم كۆمەڵە هۆكارانە كوردەكانیان كردە ئەكتەری سەرەكیی سیاسەتی دەوڵەتی نوێی ئێراق. بەم شێوەیە، هەرچەند لە ساڵی 1991 و دوای رێككەوتننامەی 688، كوردەكان بەرەبەرە بە ئاراستەی پێكهێنانی دەوڵەتێكی خودموختاردا حەرەكەتیان كردووە، بەڵام سیستەمی دوەای 11ی سێپتەمبەر بەرەو سیستەمێكی فیدراڵ بۆ ئێراق هەنگاوی هەڵێناوە.
سەرەڕای بوونی هەموو ئەم هۆكارانە، هێشتا پێگە و جێگای كوردەكان لە نەخشەی درێژخایەنی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دیار و روون نییە، چونكە پێگەی كورد كەوتۆتە نێو بەرداش و لەگەڵ چەند هۆكارێكی جیاواز، هاوتەریب و دژبەری بەرژەوەندییەكانی ئەمریكایە. ئەوەی كە هەركام لەم هۆكارانە چەندە گرنگییان هەیە، لە چوارچێوەی ئەم باسەدا ناگونجێ. ئەوەی كە ئاخۆ ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی توانای پێكهێنانی ئاڵوگۆڕ و گۆڕانیان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە و دەتوانن ئاراستە و نەخشە سیاسییەكەی بگۆڕ، یان نا؟ وەڵامێكی روون و دیاریكراو لە ئارادا نییە، هەرچەند كە ئەم روانگە خۆشبینانەیە، دوای جێگیربوونی هێزی سەربازیی ئەمریكا لە ئێراق و باس و تێڕامانەكان لەبارەی رۆژهەڵاتی ناواڕاستی گەورەوە لەنێو گرووپ و كۆمەڵە و ناوەندە رۆشنبیری و سیاسییەكانی كورددا بۆتە باو. بەڵام ئێستاش ئەم گومان و دڕدونگییە لە ئارادایە كە رەنگە كوردەكان لە ئێراق دووبارە بگەڕێنەوە بۆ دۆخی پێشوو. بنەما و گەوهەری فكری و سیاسیی ئەم بۆچوونە لەنێو کۆمەڵگەی سیاسی كوردستاندا بەهۆی ئەو هەلومەرجە مێژووەی كوردەوەیە كە دوای شەڕی یەكەی جیهانی و شێوەی هەڵسوكەوتو رووبەڕرووبوونەوەی دەسەڵاتە مەزنەكان لەگەڵ پرسی كورد هاتبووە ئاراوە.
ئەقڵانیەت و لۆژیكی ئەم جۆرە رەشەبینی و ناهومێدییە دەكرێ لە پێوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا ببینینەوە. هاوكێشە و گۆڕانكارییەكانی پێكهاتەی دەسەڵات لە سیستەمی نێودەوڵەتی و لە قۆناغە جیاوازەكاندا. بووە هۆی وەلانانی ئیمپراتۆرە گەورەكان لە نەخشەی سیاسیی جیهاندا. ئەوەی كە ئاخۆ دۆخی ئێستا سەقامگیر دەبێ یان نا، داهاتوو دەزانێ!
11ی سێپتەمبەر، كوردە باشەكان، كوردە خراپەكان:
لە هەلومەرجی ئێستا و ناوچەیی و نێودوڵەتیدا گرنگترین ئەكتەرانی نێودەوڵەتی لە پێوەندی لەگەڵ پرسی كورد، ئەمریكا كە دوای 11ی سیپتەمبەر وەكوو رابردوو، زۆر جار هەڵویستی دوو لایەنەی لە هەمبەر كورددا رەچاو كردووە، ئەمریكا بەهۆی پێوەندییەكی دۆستانە كە لەسەر بنەمای هاوكاریی بەربڵاوی ئابووری، سیاسی و سەربازی كە لەگەڵ دەوڵەتی تورکیا هەیەتی، كوردانی ئەو وڵاتەی بە خراپ لەقەڵەم داوە و هێشتا لێیان تێنەگەیشتووە، بەڵام لە بەرامبەردا بەهۆی كێشە و دژایەتییەك كە لەگەڵ سەدام و دەوڵەتی پێشووی ئێراقدا هەیبوو، كوردەكانی ئێراقی بە باش پێناسە كردووە. (ئەم پرسە ڕاست لە سیاسەتی کۆماری ئیسلامیشدا بەرانبەر کوردانی ئێران و کوردانی ئێراقدا وەڕاست دەگەڕێت و کوردی ئێران، چونکە خوازیاری ماف و ئازادی و پرسی ناسنامەی خۆیانن، بە قەوم و لاوەکی دەزانێت، بەڵام کوردی ئێراق و تورکیا چونکە دژی بەرژەوەندییەکانی نین، بە کوردانی باشی ئێرانی! دەزانێت) ئەمە لە حاڵێكدایە كە هەردوو بزووتنەوەی كورد لە تورکیا و ئێراق لەدژی دۆخی نالەباری ئابووری، سیاسی و كۆمەڵایەتیی دەوڵەتەكانی خۆیان، بۆ گەیشتن و دەستەبەربوونی مافی ئینسانی و رەوای خۆیان دەستیان داوەتە خەبات، بەڵام لە لایەن ئەمریكاوە یەكیان وەك تیرۆریست لەقەڵەم دەدرێت و ئەوی دیكەشیان دۆست. یەكیان لە خانووی ئەمندا پەنای پێ دەدرێت و دەپارێزرێت و ئەوی دیكەشیان بۆ كوێستان و كێوەكان دوور دەخرێتەوە.
خاڵی دیكەش ئەوەی كە بزووتنەوەی كوردان لە توكیا و پارتی كرێكارانی كوردستان (PKK) چەندین جار ئاگربەستی راگرتووەو رایگەیاندووە ئامادەیە چەكەكانی دابنێت و لە چوارچێوەی یاسای دێمۆكراتیكدا لەگەڵ دەوڵەتی تورکیا بجووڵیتەوە و لەم بارەیەوە چەندین جار ئاشتیی یەكلایەنەی راگەیاندووە. ئەم حیزبە لە ئاستی نێودەوڵەتیدا لە گۆڕان لە ئاستی چەمكگەلێكی « وەكوو سەربەخۆیی فكری» لەباتی «سەربەخۆیی جوغرافیایی و سیاسی» وە بگرە تاكوو گۆڕینی ناوی پارتی كرێكارانی كوردستان- چەمكێك كە دەگەڕێتەوە بۆ ئەدەبیاتی شەڕی سارد- بە چەمكێكی وەكوو كۆنگرەی ئازادی و دێمۆكراسیی كوردستان، بەم پێیە سیستەمی ئێستای نێودەوڵتی بە رێبەریی هێژمۆنیی سیستەمی نێودەوڵەتی و بە پشتبەستن بە چەمكگەلێكی وەكوو: هاووڵاتیبوون، مافی مرۆڤــ و دێمۆكراسی، دەستی داوەتەوە سەركوتی ویستە رەواكانی خەڵكی كورد لە تورکیا.
ئەنجام:
بە گشتی پرسی كورد تاكوو ئیستا سێ جار لە سێ قۆناغی جیاواز و لە ئاستی سیستەمی نێودەوڵەتیدا و لە سیاسەتی دەرەوەی دەسەڵاتە مەزنەكاندا هاتۆتە گۆڕێ كە هەر سێ جارەكەی دوای روودانی شەڕە گرنگەكانی بووە.
لەم پرۆسەیەدا دۆزی كورد رێگەی پڕ هەوراز و نشێوی پێواوە. ئەم بزووتنەوانە لە ئاستی خۆماڵی و ناوچەیدا دەستیان پێكرد و لە کۆمەڵگەدا گەشەیان كردووە و پاشان پێگەی نێودەوڵەتی بەدەست دێنن، بەڵام ئەوەی كەلە درێژەی ئاراستە و سۆنگەی بە نێودەوڵەتیبوونی پرسی كوردان لە ئێراق و تورکیا لە ئارادایە ئەمەیە، كە لە دەیەی یەكەمی سەدەی 20دا رۆژهەڵاتی ناڤین هێشتا یەك لە ئاڵۆزترین و قەیراناویترین ناوچەكانی دنیا و بوونی دەسەڵات و زلهێزەكانی دنیا لەم ناوچەیە پێویستی بە خەرج و تێچووگەلێکی زۆری ئابووری و سیاسیی هەیە. گیروگرفتە جۆراوجۆرەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەویش لە ئاست و بواری جیاجیادا هەرچەشنە متمانە و گەشبینییەك لەبارەی داهاتووی ناوچە لەگەڵ گومان و دڕدونگی بەرەوڕوو دەكات. كەوایە لە وەها ژینگەیەكدا بەهۆی نەبوونی شێلگیری و بەرچاوڕوونی ناتوانین بە خاترجەمییەوە لەسەری بدوێین. هەر بۆیە ئەو پرسیارانەی كە ڕووبەڕووی ئەم گوتارانە دەبنەوە بریتین لە:
هەتا چ رادەیەك بە نێودەوڵەتیبوونی پرسی كورد لە هەلومەرجی ئێستادا دەتوانێ ببێتە هۆی باشتربوونی رێكخستنی بارودۆخی كۆمەڵایەتی و سیاسیی كوردان لە ئێراق و تورکیادا؟ بە گشتی بە نێودەوڵەتیبوون گرفت و ئاستەنگە، یان هەڵ و دەرفەت؟ ئاخۆ دەسەڵاتە مەزنەكان و بۆ وێنە ئەمریكا ئەگەری ئەوە هەیە دووبارە دەست لە پشتیوانیكردنی ئێراق هەڵبگرن؟
ئەگەر دەسەڵاتەكانی ناوچە لە پێكهاتەكەیاندا گۆڕان پێك بێت، بارودۆخی هێزە كوردییەکان لە داهاتوودا چۆن دەبێت؟ ئەگەر ئەمریكا هێزەكانی خۆی لە ئێراق بباتە دەرێ، قەوارە و ئاراستەی سیاسی ناوچەكە بە چ شێوەیەك دەبێت؟ ئاخۆ كوردەكانی ئێراق و تورکیا لە سەدەی 21دا توانایی ئەوەیان دەبێ وەڵامێك بە ناكارامەییەكانی سەدەی 20 بدەنەوە.
لە راستیدا بە دوو هۆكار ناكرێ وڵامێكی روون و ئاشكرا بەو پرسیارانە بدرێتەوە:
1- راستی و دۆخی زاڵ بەسەر گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا (ئەنارشیست) یان سەرەڕۆیی ئەكتەران لە بیاڤێكی ئەنارشیدا پێكەوە دانوستان دەكەن، پێوەری ئەم سیستەمە پێوەندیی بە دەسەڵات و بەرژەوەندیی ئەكتەرانەوە هەیە، هەر ئەكتەرێك كە كۆی هیز و تواناییەكانی زیاتر لە ئەكتەرانی دیكە بێت، هاوكێشەكان بە قازانجی خۆی دەگۆڕێت و تەنیا زاڵبوونی روانگە و ئایدۆلۆژیی خۆی رەچاو دەكات. خاڵی دیكە ئەوەیە، كە لە هەلومەرجی ئێستادا سیستەمی نێودەوڵەتی (لە حاڵی تێپەڕین) دایە و هێشتا بە روونی ناكرێ بڵێی كە سیستەمی ئێستا چۆنە و بە چ شێوازێك درێژەی دەبێت. دۆزی كورد لە ئێراق لە داهاتوودا پێوندیی بەم خاڵانەوەیە: ئەلف: چ پشكێك لە دەسەڵات و بە چ ئاستێك لە ئیختیاریاندا دەبێت؟ ب: بە چ شێوەیەك بتوانن بۆ دەسەڵاتە مەزنەكان هەل و دەرفەت بۆ بەرژەوەندیی هاوبەش بڕەخسێنن؟ ج: پێوەندیی خۆیان لەگەڵ ئەكتەرانی ناوچە چۆن پێناسە دەكەن؟ چ رادەیەك لە سەرچاوەكان و بۆ وێنە نەوتیان لە ئیختیاردا دەبێ؟
2- كوردەكان لە بەستێنی یەكێك لە قەیراناویترین ناوچەكانی دنیادا هەڵكەوتوون كە لە دوو دەیەی دواییدا قەیرانگەلێكی مەزن رووی داوە كە خودی كوردەكان لە قووڵاییو ناخی ئەو قەیرانانەوە دەركەوتوون. لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەهۆی هەلومەرجی ژیۆپۆلەتیك و ژیۆستراتیژیك، روانینی زاڵ و باڵادەستی بۆ سیاسەت، دەرك و تێگەیشتنی دینی، هەڵكەوتەی جوغرافیایی خەسارهەڵگر، بوونی رێژیمگەلێكی سەرەڕۆ و دیكتاتۆر، كۆنترۆڵی دەوڵەتی ئابووری، بوونی نێوەڕۆكی نادێمۆكراتیكی هیندێك لە ئۆپۆزیسیۆن، نەبوونی رەوایی ئەلترناتیڤی دێمۆكراتیك، پەرەسەندنی فەندەمێتالیزم و تیرۆریزم و گرنگتر لە گشت، نەبوونی سەقامگیریی سیاسی، ناكرێ بە ئاسانی داهاتووی ئەم ناوچە ئاڵۆز و قەیرانخۆلقێنە پێشبینی و شرۆڤە بكەیت.
سەرەڕای بوونی دوو هۆكار لەمەڕ گونجاوبوونی داهاتووی كوردەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دەستنیشانكردنی چەندین خاڵ لە كۆتاییدا بە پێویست دادەنرێت:
1- خەبات لەسەر بنەمای پێوەری سیاسەتی دێمۆكراتیك و ئاشتیخوازانە، رێكارێكی سیاسییە بۆ چارەسەریی پرس و گیروگرفتەكان. بەهۆی هەلومەرجی نوێی جیهانی، ئەمڕۆ كە كاریگەریی سیاسەتی نەرم و هێورانە (Soft power) لەسەرووی سیاسەتی سەخت و توندوتیژانەوەیە و (Hard power) خێراتر وەڵامدەری پرسی كوردە لە ناوچەدا، لە حاڵیكدا ئەو سیاسەتانەی كە لەسەر بنەمای بناژۆخوازی، چینایەتی و … رێكارێكی لەبار و گونجاو نین بۆ چارەسەریی كێشە و ئاستەنگەكان لە ئێراقدا.
2- ئەمڕۆكە پرسی كورد بۆتە پرسیارێكی نێودوڵەتی كە هێنانەگۆڕی هەڵگری پەیامگەڵیكی گرنگ و پۆزەتیڤن بۆ كوردەكان، بەڵام نێودەوڵەتیبوونی ئەم پرسە ئەم بەرەنجام و پەیامە نیگەتیڤەشی هەیە كە رەنگە كۆنترۆڵ و داگیری قەیرانێك بە گوێرەی پێداویستی هێزە خۆماڵیەیكان نەخرێتە روو. كەوایە دەبێ كوردەكان لە هەلومەرج و دۆخە جۆراجۆرەكاندا ئامادەیی كۆنترۆڵ و بەڕێوەبەریی قەیرانیان هەبێت.
3- رێكخراوە سیاسییەكانی كورد لە تورکیا و ئێراق دەبێ بە پێكهێنانی زەمینە و بەستێنی لەبار دەست بكەن بە «پێناسەی بەرژەوەندیی نەتەوەیی» و هاوكات دەست بدەنە داڕشتنی تاكتیك و ستراتیژیی هاوتەریبی هەلومەرجی كات و شوێن، چونكە نەبوونی ستراتیژییەكی بەهێز و روون بە خوێندنەوەیەكی وردی درێژخایەنی ئاسۆی سیاسی، لە نموونەی ئەو هۆكارە راگر و گێڕەرەوانەیە لەوانەیە لەو دوو وڵاتەدا مێژوو بۆ كوردان دووپاتیان بكاتەوە.
4- ئاسۆی تاریك و ناڕوونیی ئێراق و ئەفغانستان و پێشەنبوون و هێژمۆنیی گوتاری مەزهەبی لە ناوچە بۆتە هۆی هاتنە ئارای بەربەست و هەوراز و نشێو بۆ ئەمریكاییەكان لە ناوچە، هەر بۆیە كوردەكان لە ئێراق دەبێ هاوكات لە دوو جەمسەر و بەرەوە خەبات و چالاكیی بكەن، واتە سەرەڕای رەخساندنی بەرژەوەندیی هاوبەش بۆ دەسەڵاتە مەزنەكان، دەبێ پێوندیان لەگەڵ ئەكتەرانو دەسەڵاتەكانی ناوچە پەرە پێ بدەن. داڕشتنی ستراتیژیی بەبێ سەرنجدان بە ئەكتەرە ناوچەییەكان و تەنیا پشتبەستن بە دەسەڵاتی مەزن، لە داهاتوودا پەیام و بەرەنجامی زەرەرمەندی بۆ كوردی ئێراق لێ دەكەوێتەوە.
5- پێگە و قورسایی هەر ئەكتەرێك بە پێی بوونی رادەی هێز و دەسەڵاتی دیاری دەكرێ، پاراستنی دەسەڵاتی سیاسیی كورد لە ئێراق، هەتا رادایەكی زۆر پێوندیی بە دۆخی ناوخۆیی كوردستان و یەكیەتیی ئیداری و سەربازی، یەكپارچە و یەكدەستكردنی تواناییەكان، كەڵكوەرگرتنی بەجێ و لەباری لە هەڵ و دەرفەتە نێودەوڵەتییەكان، رۆڵی نوخبە و بیرمەندان لە ناوخۆ، دێمۆكراتیككردنی سیستەمی ئابووری و سیاسییەوە هەیە. نەبوونی هاودەنگی و یەكیەتی، كێشە و ناكۆكییە ناخوخۆییەكان، ئابووریی سەقەت و نەخۆش، دەرفەت بۆ دەستێوەردانی دراوسێیەكان لە كاروباری ناوخۆ دەڕەخسێنێت.
6- كوردەكان دەبێ بتوانن پێوندیی خۆیان لەگەڵ كەمایەتیی تورمان لە هەرێمە كوردنشینەكان رێك بخەن و بە پێی رێوشوێنە دێمۆكراتیكەكان لەگەڵیان بجووڵنەوە، لەناو پێكهاتەی دەسەڵاتی سیاسی ئابووریدا جێگایان بكەنەوە. گرنگینەدان بەم مەسەلەیە زەمینەی دەستێوەردان و خۆ تێهوڵقورتاندنی تورکیا كە لە هەمبەر ئەم مەسەلەیە بانغەشەی چەواشەوی مێژوویی هەیە پێك دێنێ.
تێبینی: ئەم وتار چەند ساڵ پێش بەڕێوەچوونی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی باشووری کوردستان نووسراوە، لەوانەیە هەندێ لە ئاڵۆگۆڕی ناوچەیی و جیهانی پاش بەهاری عەرەبی و هێرشی داعش، لە ئێراق، سووریا و تورکیا و پێشهات و ڕوانگەکان گۆڕانکارییان بەسەردا هاتبێت. (وەرگێڕ)
وەرگێڕانی/ شەریف فەلاح
سەرچاوە: ژمارە (6و7)ن گۆڤاری (رۆژەڤــ – گۆڤاری خوێندكارانی زانستگەی تاران).