نێرگز.. تراژیدیای كورد لە دۆزەخی ئێراقی بەعسدا

كتێبی نێرگز لە دۆزەخی ئەنفالدا، چاوپێكەوتنێكی درێژی نووسەر و رۆژنامەنووس “عارف قوربانی”یە لەگەڵ خاتوو “نێرگز عەزیز بابا” كە لە (15/4/1988) هەتا (25/10/1988) لە سەربازگەی دوبز لە چوارچێوەی پرۆسەی ئەنفالدا زیندانی كراوە، لەو ماوەیەشدا كاری مامانی بۆ ئەو ژنانە كردووە كە لە زینداندا منداڵییان بووە. كتێبەكە (188) لاپەڕەیەو لە بڵاوكراوەكانی دەزگای یادەوەری كوردە.

خاتوو نێرگز ناسراو بە “هەرمێ‌ مامان” لە ساڵی (1955) لە گوندی سۆرانی ناوچەی جەباری لەدایكبووە. لەبارەی سەردەمی منداڵی خۆی دەڵێت؛ كە شەوانی هاوین دادەهات لەبان خانوو دەخەوتین، تا چاومان دەچووە خەو یاریمان لەگەڵ جریوەی ئەستێرەكان دەكردو ئەستێرەمان دەژمارد، بەڵام سەدام ئەوەنە تۆپ ‌و تەیارەی تەقاند جوانی ئاسمانیشی نەهێشت، ئێستا ئەو ئاسمانە ساف ‌و جوانەی جاران نەماوە”.

“دەركەوتنی بەعسییەكان… دەستپێكی نەهامەتییەكان”

لە هەشتی شووباتی (1963) بەعسییەكان كودەتا بەسەر عەبدولكەریم قاسمدا دەكەن ‌و قۆناغیكی نویی پڕ لە نەهامەتی بۆ ئێراق‌و كوردستان بەتایبەتی دەست پێدەكات. ئەوكاتە نێرگز تەمەنی هەشت ساڵ بووە. لەبارەی بیرەوەرییەكانی ئەو قۆناغە دەڵێت؛ بەخوا بیرمە هەروا حەوت هەشت ساڵێك ئەبووم شتێ‌ پەیا بوو (حەرەس قەومی) بوو ناوی ئاوا بوو، ئەها ئێستایش هەر پێی ئەڵێین ساڵ بەعسییەكە. پەلامار دێیەكانیان ئەدا مەڕوماڵاتیان بەتاڵان ئەبرد، ماڵ‌و حاڵمانیان ئەسوتان. تۆپیان ئەنایا ئاواییەكەی ئێمەوە، قایمەو دەغڵودانمان هەمووی سوتا، رەنج ئەو ساڵەمان بەباچوو، خانوو ماڵیشمانیان ئاور تێبەردا. “نێرگز” دوای ئەنجامدانی پرۆسەی هاوسەرگیری دەچێتە گوندی مامشە كە دەكەوێتە باشوری رۆژهەڵاتی شارۆچكەی لەیلانی سەر بە پارێزگای كەركوكەوە. لە زاری دانیشتوانی ئەو گوندەوە چەند دیمەنێكی تراژیدی ئەو دەمەی حەرەس قەومییەكان بەم جۆرە دەگێڕێتەوە؛ ئەیانووت پێنج شەش زەلام ئاوایی لەو كەڵوەزانە خۆیان شاردبووەوە، كەوتبوونە دەست عەسكەر و حەرەس قەومییەكان، خەڵك ئاوایی كاتێ‌ پێیان زانیبوو كە چووبونە شوێنەكە سەیر ئەكەن هەموویانیان كوشتبوو. ژنەكان تا ئەم ساڵانەی دوایش هەر ئەیانگێڕایەوە.

لەدرێژەی گێڕانەوەی ئەو نەهامەتیانەدا، نێرگز دەڵێت؛ خەڵكی مامشە ئەیانووت زەلامێ‌ خەڵك كەركوكیش لەگەڵ دایكەكەیا لەترس حەرەس قەومی شاری جێهێشتووە و پەنای داوەتە لای ئەمان لە مامشە، كە حەرەس قەومیەكان گەیشتونەتە مامشە نازانم كابرایان ناسیووە چی، یان بەشوێنیا گەڕاون، زەلامەكەیان بینیووەو گرتوویانە، بە بەرچاو ژن ‌و مناڵ ئاواییەوە كەوتوونەتە سەرو گوێلاكی، ئەیانووت دایكەكەی خەریكبوو ئاگر لە جەرگی بەردەبوو، چەنێ‌ كەوتۆتە مل دەست ‌و پای عارەبەكانا تا بیدەنەوە، بەڵام هەر بردویانەو دایكەكەشی بەشین‌و واوەیلا شوێنیان كەوتووە. هەر لەولای مامشەوە لای لەیلان كابرایان كوشتووە و جەنازەكەیان خستۆتە بەردەست دایكەكەی.

سەرباری باسكردن لە نەهامەتییەكانی كورد لەسەر دەستی بەعسییەكان، نێرگز ئاماژە بۆ بزووتنەوەی كوردی لەوكاتەدا دەكات ‌و دەڵێت؛ پێشمەرگە بوو بوونە دوو بەشەوە، دوو جەماعەت جیابوون (جەلالی‌و مەلایی) بەدوای یەكا ئەگەڕان ‌و تەق‌و تۆق هەبوو، زوو زوو بەر ئەبوونە گیان یەكتری، ئاخر نەگبەتی كورد بوو ئەگینا هەمووتان كوردو هاوزمان ‌و هاوخوێن یەكتری بوون بۆچی یەكتریتان ئەكوشت؟ ئەوەنەی لەیەكیان كوشت ‌و راو یەكتریاننا و ئەوەنەی بەدوای یەكترییەوە بوون، ئەوەنە بەدوای حەرەس قەومییەكان ‌و حكومەتەوە بوونایا هەق كوردیان سەندبوو. ئیتر بۆیە سەرباری قورسی ‌و سەختی ژیانی خۆمان ئەو مەترسیانەیشمان لەسەر بوو”.

“شۆڕش لە رێككەوتنەوە بۆ هەڵوەشانەوە”

لە یازدەی ئازاری (1970) سەركردایەتی كورد و حكومەتی ئێراق دەگەنە رێككەوتن ‌و بۆ ماوەی چەند ساڵێك كوردستان ئارامی ‌و ئۆقرەیی بەخۆیەوە دەبینێت. لەوبارەیەوە نێرگز دەڵێت؛ كە من شوومكرد بەخوا هەر سێ‌ مانگێكی پێچوو ئیتر گشتی خەریك رێككەوتن ‌و ئاشتبوونەوە بوون، خەڵك لەخۆشیا وەك جەژن بێ‌ وابوو كەوتبوونە شایی ‌و لۆغان ئەیانووت كورد ئاشتبوونەتەوەو حكومەت ‌و كورد رێككەوتوون. ژن‌و كچەكان دراوسێ‌ ‌و ماڵە خزمەكان پێمیان ئەووت پێت بەخێربوو، هەر لەگەڵ بوكێنی تۆیا ئاشووب بڕایەوە. حەفلەیە گەورەیانكرد لەودیوو كەركوكەوە لای حەسار ناوشوان، وتیان مەلا مستەفا دێ بۆ ئەوێ‌ خیتاب ئەدا. ئیتر زەلام ئاواییەكان هەموویان چوون، هاتبوونەوە خەریكبوو لە خۆشیا هار ئەبوون مەلا مستەفایان بینیووە. لەوەوە بۆ ماوەیەكی زۆر كێشەو شت نەماو خەڵكەكە گەشایەوەو كەوتینە زروفێ‌ خۆشەوە. چەند ساڵێك بەو فەریحییە بردمانە سەر. ئەو ئارامی ‌و رێككەوتنە تەنها چوار ساڵێك دەخایەنێت، دواتر بۆ جارێكی دیكە دۆخی كوردستان بەهۆی پەلامارەكانی سوپای ئێراقەوە تێكدەچێت ‌و گوندنشینەكان دەكەونە نەهامەتییەوە. بەدواییدا بەهۆی رێكەوتنی سەدام ‌و شای ئێرانەوە شۆڕشی كورد خامۆش دەبێت. نێرگز وەكو خانمێكی گوندنشینی كورد ئەو قۆناغە بەم جۆرە دەگێڕێتەوە؛ زۆری نەخایاند ژیانمان لێ‌ تێكچووە، رێككەوتنی نێوان حكومەت ‌و پێشمەرگە تێكچوو، شەڕ دروستبوەوە. خوا ئاگادارە ئەتووت هەر بۆ نەهامەتی خوڵقاوین. ناخۆشی لە هەموو لایەكەوە رووی تێمان كردەوە. ئەوەنەی نەخایاند شۆڕش تاوایەوە. پێشمەرگە گشتی هاتنەوەو دەچوونە لەیلان‌و كەركوك تەسلیم دەبوونەوە، ترس‌و ناڕەحەتییەك بەرۆكمانی گرت هەر مەپرسە، ئەتووت خۆڵ جەهەنم كراوەتە سەرمانە.

لە ماوەی ساڵانی (1975 – 1980)، مێردەكەی خاتوو نێرگز ناوی بۆ عەسكەری دێتەوە و بۆ ماوەی سێ‌ سال ‌و نیو دەبێتە سەرباز لە سووپای ئێراق. لەو ماوەیەشدا بەهۆی تێكهەڵچونەكانی نێوان پێشمەرگە و سووپای ئێراقەوە، دۆخی كوردستان هەر نائارام دەبێت، دەنگوباسی شەڕ و سووتاندنی گوندەكان ‌و راگواستنی گوندنشینان دەبێتە باس ‌و خواسی دانیشتوان. نێرگزخان بەم جۆرە ئەو قۆناغە دەگێڕێتەوە؛ دوای تاوانەوەی شۆڕش، مێردەكەم ناوی هاتەوە بۆ عەسكەریی. وابزانم نزیك سێ‌ ساڵ ‌و چەند مانگێ‌ عەسكەر بوو، ئەوكاتە هێشتا شەڕی ئێران ‌و ئێراق هەڵنەگیرسابوو… ئیتر ئەو ماوەیە هەواڵێ‌ خۆش نەبوو، پیاوەكان ئەچوونە شار ئەهاتنەوە ئەیانووت حكومەت لە حدود كۆمەڵێك گوندی رووخاندوە و خەڵكەكەی گواستۆتەوە بۆ ئۆردگا. جارێتر ئەچون ‌و ئەهاتنەوە ئەیانووت لە كەركوك كورد ئەنێرێ‌ بۆ ئەو خوارە بۆ ناو عارەبسان بۆ رومادی ‌و ئەو ناوە. ئیتر شەوان میوانێ‌ بهاتایا یان بچوینایەتە ماڵ دراوسێیەك هەموو قسەوباسەكان هەمووی ناخۆش بوو. بۆ نەگبەتی هێشتا ئەم شەڕو شۆڕانە تەواو نەبوو بوو لە رادیۆ بڵاو بوویەوە ئێراق ‌و ئێران بووەتە شەڕیان”.

“هەشت ساڵ شەڕ و نەهامەتی”

لە ماوەی ساڵانی (1980 – 1988) هەردوو حكومەتی ئێراق ‌و ئێران شەڕێكی درێژخایەن تاو دەدەن، كوردستان دەبێتە بەشێك لە مەیدانی ئەو شەڕە، نەهامەتی‌و ترس ‌و برسێتی ‌و كوشتن بەرۆكی كورد بەرنادەن. نێرگزخان بە زمانە سادەكەی خۆی بەم جۆرە گوزارشت لە نەهامەتییەكانی ئەو رۆژگارە دەكات؛ یەكەم جار خەبەرەكە بڵاوبوەوە زەلام ئاوایی پێیان خۆش بوو، ئەیانووت ئێران خیانەتی لە شۆڕش كورد كردووە ئیشەڵا خوای كورد هەردوولایان بەدەست یەكتریی مەحف ئەكاتەوە. بەڵام ئێران ‌و ئێراق هەر مانەوە و خەڵكەكەی ئێمە هەموومان بووینە سووتەمەنی ئەو شەڕەی ئەوان، ئێمە مەحف بووینەوە نەك ئەوان… تەلەفیزیۆنەكەیش هەموو ئیوارانێ‌ وەك فەرز ناو شەڕەكانی پیشان ئەدا جەنازەی دنیا لەو عەردە كەوتووەو كەس دەست نابات جەنازەیەك هەڵگرێتەوە، ئیتر ئەوەنەی تر بار دڵمان گران ئەبوو… ئەو چەند ساڵەی شەڕ بوو تا ئەنفالمان بەسەرداهات ژیانمان هەمووی هەر سەخت بوو. دڵمان دایەمە لە مشتمانا بوو چونكە زروفەكە بۆ كورد ناخۆش بوو، ئەوكاتە هەموو خەڵكەكە وەك یەك وابووین ‌و بۆ هەمومان ناڕەحەتی بوو. هەر ئەوە نەبوو ئێمە لە لادێ‌ بووین بۆیە وابێت بۆ خەڵك شارەكان خراپتر بوو”.

لە ماوەی ئەو هەشت ساڵەدا چەند رووداوێك دۆخی گوندنشینان زیاتر بەرە و نەهامەتی دەبەن، وەكو شەهیدكردنی مامەڕیشە، كۆتایهاتنی دانوستانەكانی نێوان یەكێتی‌و حكومەتی ئێراق، پەلاماردانی بیرە نەوتەكانی كەركوك لەلایەن هێزی پێشمەرگەوە، بەو هۆیەوە بەشێكی زۆری گوندەكانی دەوروبەری بیرە نەوتەكانی كەركوك رادەگوێزرێن ‌و حكومەت دەكەوێتە پەلاماردان‌و سوتاندنی گوندەكان. سووپای ئێراق لە مانگی سێی (1987)، گوندی مامشە كە ماڵی نێرگزی لێََیە دەڕوخێنێت. ئەو بەسەرهاتەكە بەم جۆرە دەگێڕێتەوە؛ لەدوای هاتنی پاسدارە ئێرانییەكان حكومەت كەوتە رووخاندنی ئەو گوندانەی نزیك بوون لە جەیش ‌و جادەو شارەكانەوە، تازە بەیانی دابوو چاومان پێوە بوو جەیش دابارینە سەر ئاواییاو دوكەڵ بەرزەوە بوو. تەپ ‌و تۆز ئەچووە ئاسماناو كەوتنە وێرانكردنی گوندەكەمان. قاژەی جەرگمان دەهات. لەوە ناخۆشتر نییە ماڵت وێران بكەن، ئێستا ئەگەر یەكێ‌ خۆی بەسەری نەهاتبێ‌ رەنگە نەزانێ‌ ئازاری ماڵ رمیان چەند ناخۆشە. جا وەرە خۆشت چاوت پێوەبێت ماڵەكەت وێران بكەن ‌و هیچ دەسەڵاتێكیشت نەبێ‌… تا بەردەكەی ئەلحەدیش ئەخەنە سەرمان هەر لەبەرچاومان لاناچێ‌ كە چی زوڵمێكیان لە ئێمە كرد و ئەو ئاواییەیان والێكرد”.

رووداوێكی دیكە كە تائێستا لە یادەوەری نێرگزدا ماوەتەوە، كوشتنی گەنجێكە بەناوی “عەلی” ‌و لەوبارەیەوە دەڵێت؛ بیرمە جارێكیتر هاتن گەیشتنە ئاوایی ئینجا خەڵكەكە پێیزانی كەس فریا نەكەوت رابكەن ‌و لەو كەڵوەزو هەردانە خۆمان بشارینەوە. كوڕێك ناوی (عەلی) بوو خەڵك شار بوو لە ترسا هاتبووە مامشە كە جەیش ‌و جاشەكە ئەبینێ‌ لە ترسا رائەكات خۆی ئەكاتە ژێر خەرمانێ‌ گەنمەوە، بە ناقیلە دوای كەوتن گرتیان‌و بردیان، هەردوو گوێچكیان بڕیی بوو گوێیەكانیان هێنا پیشان خەڵكەكەیان ئەدا ئەیانووت ئەوەی بیەوێ‌ لە ئێمە عاسی بێت ئاوای لێئەكەین.

“بەرەو دۆزەخی ئەنفال”

لەدوای رووخاندنی گوندەكەیان، نێرگز و خێزانەكەی دەگەڕێنەوە بۆ گوندی سۆرانی ناوچەی جەباری كە گوندی ماڵی باوكی دەبێت، تا كاتی پەلامارەكانی ئەنفال لەو گوندە دەمێننەوە. لەبارەی ئەو ساڵەی بەر لە ئەنفال كە لە سۆران ژیاون، دەڵێت؛ ئێستا خەڵك كە باس ئەنفال ‌و دێ‌ رمیان ئەكات وا ئەزانێ‌ خەم ‌و مەراقەكەی هەر ئەو ئازیزانەمانن كە لە ئەنفالدا تیاچوون. ئێمە پێش ئەوەی ئەنفالەكەمان بەسەردابێت بەسەرهاتەكانمان رۆیی، یادگارییەكانمان رۆیی، كەسوكارو دۆست‌و خۆشەویستەكانمان لەیەك دابڕیاین ‌و ئیتر یەكتریمان نەبینییەوە، یان لە ئەنفال لە زیندان چاومان بەیەك كەوتەوە، هەبوو لە ئەنفالەكەیش هەر یەكمان نەبینی، یاخوا هیچ قەومێ‌ وەك ئێمەی بەسەردا نەیات تازە مەگەر لە قیامەت یەكتر ببینینەوە.

یەكێك لە دیمەنە لەبیرنەكراوەكانی ئەنفال لای نێرگز ئەو سێ‌ رۆژەیە كە تۆپزاوە بوون، چونكە “ئەو سێ‌ شەوو سێ‌ رۆژەی لە تۆپزاوا بووین قیامەتمان بەچاو خۆمان بینی. بۆیەك سەعاتێ‌ چییە نەمانبینیووە خەڵك نەیەنن ‌و خەڵك نەبەن. بیست ‌و چوار سەعات بەدوای یەكا كاروان سەیارە هاتووە خەڵكی داگرتووە، ئەو عەسكەرانەی لەوێ‌ بوون پەیتا پەیتا خەڵكیان لەیەك جیاكردۆتەوەو كۆمەڵیان كردوون ‌و سەیارەی تر هاتووەو باریان كردوون. بە بەرچاومانەوە خێزانەكانیان دابەشئەكرد؛ پیرێژن‌و پیرەمێرد بەجیا كۆمەڵ ئەكران، زەلام گەنج بە جیا، ژن‌و مناڵا بەجیا و كچە عازەوەكانیش لەلایەكی ترەوە بەجیا (…) خۆ لەوەتەی خوا دنیای خەلقكردووە پیاو خراپیش هەر هەبووە، بەڵام بەخوا قەت زاڵمی وەك ئەو عەسكەرانەی تۆپزاوای خەلقنەكردووە. هەرچەند بیر ئەكەمەوە نابێت ئەوانەو ئێمە هەردوولامان هەر خوا خەڵقمانی كردبێ‌، رەنگە ئەوانە لە بنیادەم نەبووبن. مردنی منداڵان لە زیندانەكاندا یەكێكی دیكەیە لە دیمەنە تراژیدییەكانی ئەنفال، نێرگز دەڵێت؛ هەر ئەوەنەت ئەزانی قیژەیەك هاوارێك لەولاتەوە بەرز ئەبووەوە، دایكێك ئەیدایە سەروچاو خۆیا مناڵەكەم مرد، دەبوو لە پەنجەرەكەوە بانگ لە حەرەسەكان بكەین وەرن مناڵمان مردووە، مناڵ مردن هەر بەدەم ئاسانە، ئیتر دوان ئەهاتن ئەیانبردە دەرەوەو نەمانئەزانی چی لێدەكەن”. ئەو رووداوەی تائێستا “نێرگز” خەمی لێدەخوات شوێن بزركردنی ژمارەیەك كچی كوردە، چونكە تائێستا شوێنەواریان نەبووە، لەوبارەیەوە دەڵێت؛ لە تۆپزاوا كۆمەڵێك كەنیشكی جوان ‌و جاحێڵیشیان جیاوەكردو كردبویانیانە قاعەی جیاوازەوە، تائێستا هەواڵێ‌ ئەوانیش نەبوو، ئەوە هەندێ‌ لە زەلامەكان دۆزریانۆ لە گۆڕەبەكۆمەڵەكان، بەڵام كچەكان هەر ئاسەواریان نەبوو”.

“چاوەڕوانی لەدوای ئەنفال”

لە بەهاری (2003) رژێمی بەعس رووخێنرا، لەبارەی ئەو قۆناغەوە نێرگز دەڵێت؛ كە سەدام رووخا ئەوكاتە ئیتر ئومێدبڕاو بووین، ئەگینا هەتا ئەو رۆژەیش هەر بە تەمای گەڕانەوەی زەلامەكانمان بووین. دوای ئەوە ئیتر هەر رۆژێ‌ گۆڕێ‌ بەكۆمەڵ دۆزرابێتەوە ئێمە برینمان دەكولایەوە.. حەزدەكەین ئەوانەی ئێمە بیانهێننەوەو لەنزیكی خۆمان بینێژن تا جار جار بچینە سەر قەبرەكانیان، بەڵام تائێستا ئێمە هەر چاوەڕوانین. ئەترسم تەمەنی ئێمەش بڕوات‌و بمرین ‌و هەر نەیاندۆزینەوە… ئەوەنە ساڵەی لە ئەنفالەكەوە ماوینەتەوە عەزابی ئەو چاوەڕوانیە لەناو سجنەكە ناخۆشترە بۆمان. دەربارەی پرۆسەی دادگایكردنی سەدام حسێن ‌و سەرانی بەعس، نێرگز دەڵێت؛ سەدام مەحكەمە كریا هەموو رۆژێ‌ بەدیار تەلەفزیۆنەوە دائەنیشتم ‌و سەیرم دەكرد، ئەموت؛ بەڵكو خوایە گوێم لە دوو شت بێت، یەكیان بزانم زەلامەكانمان لەكوێن ‌و چیان بەسەرهات؟ دوای ئەویش ئەموت بزانم ناڵێت بۆچی وام لەو خەڵكە كرد. ئاخریی هەر نەیووت.

ئەوەی لەئێستادا نێرگز ئازار دەدات، ستایشكردنی سەدام حسێن ‌و رژێمی بەعسە لەناو هەندێك مەجلیس‌و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا، لەوبارەیەوە دەڵێت ئێستا جاروایە گوێم لێیە لەم رادیۆو تەلەفیزیۆنانە خەڵك هەیە بە باشە باسی سەدام دەكات یان خۆزگە بەو رۆژانە دەخوازێ‌ كە سەدام حوكمی ئەكرد، ئەڵێم خۆزگە ئەو كەسانە بۆ یەك سەعات ئەهاتنە شوێنەكەی ئێمە تا یبانزانیایە ئەو قسانە چۆن وەك تیغ جەرگمان بریندار ئەكات.

لەكۆتا قسەشیدا دەڵێت؛ راستە ئێمە مەینەتی زۆرمان بینی. ئازاری زۆرمان چەشت، بەڵام كورد هەر مایەوەو ئەوان لەناوچوون. راستە ئێمە بێكەس بووین ‌و كەسمان نەبوو بۆیە وایان لێمانكرد، بەڵام خوا هەیە، ئیشەڵا ئەوەی زوڵم لەم كوردە بكات وەك سەدامی لێدێت… بەڵام كورد هەموی بۆتە حیزب حیزب ‌و هەر حیزبەش هەر خەمی خۆیەتی.