کاتێک باس لە کورد دەکرێت، باسی نەتەوەیەکی گەورەی نیشتەجێی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست دەکرێت خاکەکەی کوردستانە بە سەر وڵاتانی ئێران و ئێراق و تورکیا و سوریا دابەش بووە. قسەکردنەکان هەمیشە لەبارەی مێژوو و سیاسەتەکەی بووە، بە دەگمەن ئاوڕدانەوەیەکی جددی بۆ بیری کوردی وەک فەلسەفەی ڕاستەقینە هەیە:- شێوازێکی جیاواز بۆ ململانێ لەگەڵ “بوون، ئەخلاق، دەسەڵات و کۆمەڵگا و واتا و جەوهەری خودبوون”. ئایا سەیرکردنێکی جددی بۆ هزری کوردی هەیە وەک شێوازێکی فەلسەفی بۆ لێکدانەوەی بوون و ئەخلاق و دەسەڵات و خودبوون. فەلسەفە، لە چوارچێوەیەکی کوردیدا وجوودی هەیە لە نێوان یادەوەری و لەبیرچوونەوە و لە ململانێی سەلماندنی ناسنامە، لە بەرخۆدانی بەردەوامی بێ دەوڵەت و لە بەرامبەر سڕینەوەدا. فەلسەفەی کوردی کەمتر بە زمانی لۆژیک و میتافیزیک نووسراوەتەوە. بەڵکو لە ئەزموونی ژیان و نەریتی زارەکی و شیعر و خەباتی سیاسییەوە زیاتر درکی پێ دەکرێت. ئەویش فەلسەفەیەکە لە دەربەدەری و بێدەنگی و یاخیبووندا هاتۆتە بوون.
“یادەوەری کورد؛ فەلسەفەی بەرگەگرتن – یادکردنەوە وەک بەرخۆدانی ئەخلاقی”
لە ناخی فەلسەفەی کوردیدا بیرەوەری زۆر بوونیان هەیە، بەڵام تەنها بیرهێنانەوەی پاسیڤ یان نۆستالژیک نییە، لەم چوارچێوە کوردییەدا یادەوەری دەگۆڕێت بۆ میکانیزمێک بۆ مانەوە و بەردەوامی و کردەوەیەکی سیاسی بەهێز، یادی جینۆساید و ئەنفالی و هەڵەبجە و سڕینەوەی سیستماتیکی زمانی کوردی لە پەروەردە و ژیانی گشتی و کپکردن و تیرۆرکردنی شاعیران و ڕۆشنبیران و سەرکردە سیاسییەکان دەگرێتەوە. یادەوەری دەبێتە تارێک کە نەوەکان بەیەکەوە دەبەستێتەوە:- منداڵی کورد کە بە نهێنی فێری زمانی دایکی دەبوو، بە درێژایی سەدەکان وەك لە بەیتە قووڵەکانی مەم و زینی خانیدا باسکراوە. ئەفلاتوونی گەورە فه‌یله‌سووفی یۆنانی ده‌ڵێت؛ “شیعر ڕەنگ و ڕەوشێکی وەحی و ئیلهامی ئیلاهییە، لە سەرچاوەی ڕووحانی و سرووشتییە”. هەر بۆیە شیعرەکانی ئەحمەدی خانیش، گەوهەری بێ وێنەی هونەری جوان و دەریای بێ بن و بەرینی جەنابیانن، ئەمەش نیشاندەری ئەوەیە؛ ئەحمەدی خانی بێ شک فه‌یله‌سووفی نەتەوی وێژەیی کوردە. “مەم و زین”ی ئەو لە سەدەی ١٧دا شاکارێکی ئیلاهییانەیە، گێڕانەوەکە ڕووکەشی خۆی لە خۆشەویستی تراژیدی تێدەپەڕێنێت. ئارگومێنتێکی فەلسەفی ئاڵۆز و جیاواز نیشان دەدات. خانی تیایدا ئازارەکانی کورد تەنیا وەک دەرئەنجامی چەوسانەوەی دەرەکی یان پارچەپارچەبوونی سیاسی دەستنیشان نەکردووە، بەڵکو لە شکستهێنان لە چاندنی هۆشیارییەکی ئەخلاقی یەکگرتوویی بەکۆمەڵی ناوخۆییەوە سەرچاوەی گرتووە. ناوبراو بە داخەوە بۆ نەبوونی یەکڕیزی و بەرپرسیارێتی یەکتر، ئەم ناتەباییەی وەک شکستێکی ئەخلاقی بنەڕەتی دەبینی کە کوردی بە لاوازی بۆ بەردەوام وەها هێشتەوە. نابغەی Xanî لە پێکەوە بوونی تاڵەکانی عیرفانی ئیسلامی “سۆفیگەری”، ناسیۆنالیزمی کوردی و قووڵی فەلسەفەی ئەخلاقی بوو. دیدگاکەی ئەو چەند سەدەیەک پێش تیۆری مۆدێرنی پۆستکۆلۆنیالیزمە و پێشنیاری ئەوە دەکات کە ڕزگاری نەک تەنها سەربەخۆیی سیاسی بەڵکو شۆڕشێکی ئەخلاقی ناوخۆیی، پابەندبوونێکی بەکۆمەڵ بە دادپەروەری و یەکگرتوویی پێدەوێت. بەم شێوەیە یادکردنەوەی مەم و زین، تەنیا پاراستنی کولتووری نییە؛ ئاکتێکە بۆ هێشتنەوەی چوارچێوەیەکی ئەخلاقییە بۆ بوون و بەرخۆدان و مانەوە.
“بوونێکی ڕەتکراوە؛ بنەمایەکی فەلسەفی ناسنامەی کوردی”
شوناس وێنه‌یه‌كه بۆ پێكه‌وه به‌ستنی ئێستا و ڕابردووی نه‌ته‌وه‌یه‌ك، جەوهەرەکانی بریتیین لە جیهانبینی نه‌ته‌وه‌یه‌ك بۆ بوون، ئه‌و زمانه‌ی كه نه‌ته‌وه تەعبیر و دەربڕینی پێ دەکات، هاوشانی ئەمیش كه‌له‌پوور و كولتووری مێژوویی. شوناسی كوردی، به پله‌ی یه‌كه‌م بە تایبەتمەندییەکانی گەلی کوردەوە په‌یوه‌سته، کە جیای ده‌كاته‌وه له نه‌ته‌وه‌كانی تر، واته كۆمه‌ڵێك بنه‌مای چه‌سپاو هه‌ن كه سیمای تایبه‌تی نه‌ته‌وه‌یی بۆ كورد داده‌ڕێژن، هه‌رئه‌وه‌ش ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه دروست ده‌كات كه پێی ده‌ڵێن نه‌ته‌وه‌ی كورد. زیاتر لە سەدەیەک لە سنووری تووندی دەوڵەتەکانی وەک تورکیا، ئێران، ئێراق و سوریادا شوناسی کوردی وجوودی هەیە بەڵام ڕێگە بە ناسنامەی کوردی نەدراوە کە بە تەواوی یان بە ئاشکرا بوونی خۆی بە ڕەهایی بسەلمێنێت،. ئەم ئینکارییە لە ڕێگەی سیاسەتی زۆرەملێوە بوو، گۆڕینی زۆرەملێیانەی “بە تورککردن” “بە عەرەبکردن” ، قەدەغەکردنی ئاشکرای زمان و دەربڕینی کولتووری و پارچەپارچەکردنی خاک و شکاندنی هەر هەستێکی یەکگرتوویی نیشتمانی تەواو لەدایک بوو. ئەمە، بیری کوردی ناچار دەکات لەگەڵ پرسیارێکی بنەڕەتی و بوونگەراییدا بجەنگێت؛ ئێمە کێین، لە کاتێکدا زلهێزە باڵادەستەکان پێداگری لەسەر ئەوە دەکەن کە ئێمە نەتەوەیەک نەبین کە سەربەخۆ بین.
ئەمە تەنیا پرسی جیاوازی کولتووری یان مافە سیاسییەکان نییە؛ لە ناوەڕۆکی ئۆنتۆلۆژیادا – لێکۆڵینەوەی فەلسەفی “بوونە”. بیرمەندان و شاعیران و ئەکتەرە سیاسییەکانی کورد دەبێ لە پێگەی نەبوون یان دەرکردنی ڕادیکاڵ لەو چوارچێوە فەرمییانەی کە ژیانی خۆیان بەڕێوەدەبەن،گەشتێکی فیکری دەستپێبکەن. ئەرکی فەلسەفی ئەوان دەبێتە ئەرکی دروستکردنی مانا لە نەبوون، لەم خەباتەدا فەلسەفەی بوون و مەعنا لەدایك دەبێت، بەم پێیە “کوردبوون” لە نەتەوەی سادە تێدەپەڕێت؛ پەرەدەستێنێت بۆ “هەڵوێستێکی ئەخلاقی” پابەندبوونێکی هۆشیارانە بە بوون لە بەرامبەر ئەگەرەکاندا. ئەو پرەنسیپە بەرجەستە دەکات کە شوناس تەنانەت کاتێک دانپێدانانی سیاسیشی لێ ڕەتدەکرێتەوە، خاوەنی ڕەوایەتییەکی سرووشتی و مافی دەربڕینە. ئەم فەلسەفەیە لە شیعرەکانی شێرکۆ بێکەس، و نووسراوە مێژووییەکانی شەرەفخان بەدلیسی و کردەوەی ڕۆژانەی پاراستنی کولتووری لە گوند و شارەکاندا بە هەمان شێوە دەنگێک بۆ بوون دروست دەکات.
“بەرخۆدان؛ بزوێنەری بیری مۆدێرن”
لە سەردەمی مۆدێرن و بە تایبەتی لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەمەوە، بەرخۆدان بووەتە بزوێنەرێکی حاشا هەڵنەگر کە گەشەسەندنی فەلسەفەی کورد نیشان دەدات.کە تەنها کاردانەوە نییە بەڵکو تادێت چالاک و زیاتر دەبێت. هەڵەیەکی گەورەیە ئەگەر فەلسەفەی مۆدێرنی کوردی تەنیا لەگەڵ کەسایەتییە شۆڕشگێڕە پیاوەکان بخەینەڕوو، ئەزموونە زیندووەکان و دەوڵەمەندی و بەشدارییە تیۆریەکانی ژنانی کورد بە شێوەیەکی بەرچاو دەبینرێن. ژنان ناوەندی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کورد و ژنان ڕۆڵێکی سەرەکییان هەبووە ناکريت پەراوێزبخرێن، هەر ئەوەیشە لەڕێی بەشداریکردنیانەوە “ئیپیستمۆلۆژیای ئەلتەرناتیڤ و فەلسەفەی فێمینیست”ی بەهێزی دروستکردووە.
“دەرەنجام؛ فەلسەفە وەک نیشتمان”
فەلسەفەی کوردی پرۆسەیەکی دینامیکییە – جووڵەیەکی بیرکردنەوەیەیی زیندوو و هەناسەدەرە. بە دڵنیاییەوە بە چەوساندنەوە و ئاوارەیی و زۆرلێکردن بەدرێژایی سەدەکان هاتۆتە بوون، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ڕەتیدەکاتەوە تەنها بە قوربانیدان پێناسە بکرێت. سەرچاوەکانی وەک خودی ئەزمونی کوردی هەمەچەشنن:- ئەو نەریتە زارەکییانەی کە لە ڕێگەی دەنگبێژانەوە دەگوازرێنەوە، ئەو حەسرەتە عیرفانییانەی لە سۆفیزمی دینیدا دۆزراوەتەوە، چوارچێوە شیکارییەکانی تیۆری شۆڕشگێڕانە و ڕاستییە خام و دەستبەجێیەکانی ئەزموونی زیندوو لە ژێر زەبر و زەنگدا. لە غیابی بەردەوامی دەوڵەتی نەتەوەیی کوردیدا، فەلسەفە خۆی ڕۆڵێکی ناوازە دەگێڕێت. دەبێتە زیاتر لە بەدواداچوونێکی فیکری؛ دەگۆڕێت بۆ نیشتمانی ئەقڵ و ڕۆح. لەناو ئەم نیشتمانە فەلسەفییەدا بیرەوەری دەپارێزرێت، نەک وەک یادێکی ڕابردوو، بەڵکو وەک بنەمایەکی ئەخلاقی بۆ ئێستا. ناسنامە بەردەوام جەختی لەسەر دەکرێتەوە و پێناسە دەکرێتەوە، نەک وەک پێدراوێکی ئیستاتیک، بەڵکو وەک پابەندبوونێکی ئەخلاقی بە بوون و کۆمەڵگا. بەرخۆدان هەمیشە دەهێنرێتەوە یاد –بۆ مانەوە، یان خەباتی چەکداری بە تەنها پەرەدەستێنێت بەرەو دیدگایەک بۆ “ڕەتکردنەوەی نەمان” کەواتە فەلسەفەی کوردی وەک شایەتحاڵی توانای ڕۆحی مرۆڤ بۆ درووستکردنی مانا قووڵ و چوارچێوە ئەخلاقییەکان و دنیابینی ئازادی تەنانەت و بە تایبەتی لە پەراوێزی ئیمپراتۆریەتەکان و شکاوی نەتەوەیەکی نکۆڵیلێکراوەوە وەستاوە. فەلسەفەیەکە لەدایک بووە لە پێویستییەوە، داوای دانپێدانانی جیهانی دەکات نەک تەنها وەک سیاسەت، بەڵکو وەک بەشدارییەکی بەرچاو لە فکر و زەینی مرۆڤدا.
