هەژموونی جووەکان لە میدیای ئەمریکیدا

ئەم بابەتەی خوارەوە چەند ساڵێک لەمەوبەر لە چەند پێگەیەکی ئینتەرنێتی بڵاوبووەوە بەبێ ئەوەی ناوی نووسه‌ر و سەرچاوە و بەروار تێدا هاتبێت، سەرەڕای ئەمەش بووەتە ئاماژەیەکی سەرەکی لە تێگەیشتن میدیای ئەمریکی و بوونیاد و جڵەوی جوو تێیدا، چیدی ئەم جڵەوە وەک ڕابردوو لە هیچ کەسێک شاراوە نییە لە ترسی دروستبوونی ناڕەزایی جەماوەریی لە دژی ئەوانەی کە پیادەی دەکەن. ڕۆژنامەی (The Jerusalem Post) لە بەرواری (۱۱ / ۱۰ / ۲۰۰۷) شانازی بەوەوە کرد کە لیستی (۱۰۰) کەسایەتییە گرنگەکانی جیهان بۆ ساڵی (۲۰۰۷) زیاتر لە مانگێک بەرلەوەی گۆڤاری (Vanity Fair) لە ئەمریکا بڵاوی بکاتەوە (٥۱) جوو لە لیستەکەدا ناونووسکراون، (۳۰٪) لە گرنگترین ئامارەکانی جیهان لە ساڵی (۲۰۰۲) بەپێی سەرچاوەیەک کە گوزارشتی لە زیادبوونی چڕوپڕی جووەکان کردووە کە بە تەواوی ناهاوسەنگە لەگەڵ ڕێژەی ڕاستەقینەی جووەکان لە کەرتی میدیا و بە تایبەتی بە بانکەکان. خودی گۆڤاری (Vanity Fair) لە ساتەوەختی بڵاوبوونەوەی ئەو لیستەدا بنەماڵەیەکی ناسراوی جوو خاوەندارێتی گۆڤارەکەی دکرد بەناوی نیوهاوس(Newhouse). پتر لە نووسه‌رێکی جوو دڵخۆشی خۆی بە بوونی ژمارەیەکی بەرچاوی جوو لە لیستی گۆڤاری (Vanity Fair) بۆ (۱۰۰) کەسایەتییە نێودەڵەتییە گرنگەکان دەربڕی، بۆنمونە لەوانە (جۆزێف ئارون) سەرنووسه‌ری ڕۆژنامەی (Chicago Jewish News) لە لێدوانێکی لەسەر لیستەکەی گۆڤاری (Vanity Fair) گوتی ” پێویستە خوێنەران زۆر زۆر زۆر دڵخۆش بن کە هاوئایینگەراکانیان ئەم قەبارە گەورەی کاریگەرییان لە ئەمریکا هەیە”. بەو بۆنەیەوە یەکێک لە ماڵپەڕەکان باسی لەوە کرد کە لیستەکەی گۆڤاری (Vanity Fair) خۆی لە (۱۰٦) کەسدا دەبینێتەوە نەوەک (۱۰۰)ی ڕێک و لەو (۱۰٦) ناوە (٥۷) جوون، لەگەڵ ئەوەشدا کەسایەتییەکانی وەک (ڕۆپێرت موردوخ) چیتر لەنێو جووەکانی نێو لیستەکەدا نییە، هەرچەندە کەسانێک هەن باس لە جوو بوونی ناوبراو دەکەن، هەندێکی تر وەک (وارن بوفیت)ی ملیاردێر لە مێژوودا کە هاوبەشی بنەماڵە جووەکانی وەک (ئاڵ ڕۆچێڵد) بوون.

بێگومان کۆمیدیاکە ئەوەیە کە میدیاکانی ئەمریکا کاتێک ناوی (۱۰۰) کەسایەتییە نێودەوڵەتییە گرنگەکانی ڕاگەیاند وەک ئەوەی گۆڤاری ناوبراو ئاماژەی پێکردووە، بەتەواوی چاوپۆشی لە ڕێژەی جووەکان کرد لە لیستەکەدا، قسەکردن لەسەر جڵەوی جووەکان خۆی لەخۆیدا بووەتە ئیمتیازێکی تایبەت کە تەنها و تەنها بۆ جوو خۆی تەرخانکراوە، هەرکەسێک هەوڵبدات ئەم بابەتە لەگەڵیان گفتوگۆ و تاوتوێ بکات ئەوا بە ” دژە جوو ” یان ” تیۆری پلانگێڕی ” و چەندان تۆمەتی تری بێمانا تۆمەتباری دەکات. بەهەرحاڵ پاش چەندین ساڵ لە بڵاوبوونەوەی لە پێگەکانی ئینتەرنێتدا لەلایەن کەسێکی بێناوەوە، هێشتا ئەم بابەتەی خوارەوە لە پێشەنگی ئەو بابەتەنەیە کە باس لە جڵەوی جوو دەکات بەسەر میدیای ئەمریکیدا، و بۆ هەموو ئەوانەی بابەتەکە دەخوێننەوە ڕوون دەبێتەوە کە نووسه‌رەکەی پسپۆڕێکە و مێژوویەکی دوورودرێژی لەتەک کاروباری میدیاییدا هەیە و کە بە شێوەیەکی سیستماتیکی و هاوسەنگ دەستوپەنجەی لەتەک بابەتەکەدا نەرم کردووە، بابای بێناو لە بنەڕەتدا ئاکادیمیستە، بۆ ئامادەکردنی لیستەکە کاتێکی زۆری لێبردووە کە جڵەوی جووەکان بەسەر ئامڕازەکانی ڕاگەیاندن و کەیفکاریی(تەرفیهی)ی ئەمریکادا نیشان دەدات، ئەمرۆ لەبەرئەوەی میدیا لەلایەن ژمارەیەک کەس و کۆمپانیاوە خاوەندارێتی دەکرێت و بەڕێوەدەبرێت، ژمارەکەش هەر دیاریکراوە و گۆڕینی ناوەکانیش – ناوی بەڕێوەبەران و خاوەن کۆمپانیاکان – کاریگەری لەسەر پێکهاتەکەی نییە بەتایبەت کە کۆنترۆڵی جووەکان لە میدیاکاندا لەماوەی ڕابردوودا زیاتر بووە نەوەک کەمتر بووەتەوە.

“دەسەڵاتی جوو لە میدیای ئەمریکیدا لەلایەن”

پڕوپاگەندەی جووەکان؛ ئەمڕۆ هیچ دەسەڵاتێک لە جیهاندا لە گەمەکەرانی ڕای گشتی لە ئەمریکا گەورەتر نییە. لە کۆنەوە هەرگیز نە پادشا و نە پاپاو نە ژەنڕاڵێکی داگیرکەر و نە سەرۆک زێوانێک نەبووە کاریگەری هەبووبێت تەنانەت لە دورەوەش بەراورد بە کاریگەری چەند دەیان شازادەیەک لە پیاوێک کە ئامڕازەکانی کەیفەمەنی و پەیوەندییە جەماوەرییە ئەمریکییەکان کۆنتڕۆڵ دەکەن. کاریگەری ئەوان نە دوورە و نە بێ کەسایەتییە و دەگاتە هەموو ماڵێک لە ئەمریکا، نزیکەی هەموو لە کاتژمێرێک بێداری ئیرادەی خۆی دەسەپێنێت، ئەمە ئەو کاریگەریەیە کە  ئەقڵییەتی هەموو هاووڵاتییەکی گەنج یاخود پیر، زەنگین یاخود هەژار، سادە یاخود ئاڵۆز لە قاڵب دەدات و دەگۆڕێت. ئامڕازەکانی پەیوەندی جەماوەریی وێنەی ئێمە بۆ جیهان دەکێشێت و دواتر پێماندەڵێت چۆن لەو وێنەیە تێبگەین. هەموو ئەوەی کە دەیزانین یان هەموو ئەو شتانەی کە پێمانوایە کە دەیانزانین سەبارەت بەو ڕوداوانەی کە لەدەرەوەی بازنەی دراوسێکانمان یان لەدەرەوەی گەڕەکە نزیکەکەمان ڕودەدەن، ئەوا لەڕێگای ڕۆژنامە ڕۆژانەییەکان و گۆڤارە هەفتەنامەکان و ڕادیۆ و تەلەفزیۆنەکانمانەوە دەیانزانین. بابەتەکە تەنها لەسەر ئەو دەستە قورسەوە نییە کە هەندێک هەواڵ بە ئەنقەست لە میدیاکاندا پشتگوێ دەخرێت سەرکوت دەکات، هەروەها تەنها شێواندنی مێژوو نییە لە ڕێگای پڕوپاگەندەی ئاشکرا لە بەرنامە دراماتیکییەکان، وا خۆدەنوێنێت وەک ئەوەی بەڵگەنامەیی(دۆکیۆمێنتەری)بێت، کە ئەمەش تایبەتمەندی میتۆدی بەڕێوەبەرانی میدیایە لە گۆڕینی ” ڕا “دا. ئەم کەسانە لە بەڕێوەبردنی کەیفەمەنی و ئەو هەواڵ و زانیارییانەی کە پێشکەشمان دەکەن بە نەرمی و هەمەلاینە پراکتیزەی دەستکاری کردن و گۆڕینیان دەکەن، بۆنمونە لە شێوازی ڕووماڵکردنی هەواڵدا؛ جەخت لەسەر چ بابەتێک دەکرێتەوە و چ بابەتێک بچوک دەکرێتەوە، هەڵبژادنی وشەکان لەلایەن پەیامنێرەوە، تۆنی دەنگ، دەڕبڕینی ڕووخسار، چۆنێتی داڕشتنی مانشێتەکان، هەڵبژاردنی ڕوونکردنەوەکان – هەموو ئەمانە بە شێوەی نائاگایی بەڵام بە قووڵی کاریگەرییان لەسەر شێوازی تێگەیشتنمان هەیە لەوەی کە دەبینین و دەیبیستین. لەسەروو هەمووشیانەوە ستونووسان و سەرنووسەران شوێنەواری بچوکترین گومان لە هزماندا وەک بڕیارە بیر لە هەموو شتێک بکەینەوە، دەڕەوێننەوە. ئەم نووسه‌ر و سەرنووسەرانە تەکنیکە دەروونییە وردە پێشکەوتووەکان، ڕێنمایی بیرکردنەوە و دوونیابینیمان دەکەن بۆئەوەی بتوانین لەگەڵ ڕەشۆکی خەڵکی باش و پارە زیرەکەکاندا بگونجێین.

بە دانانی ئەو کەسانە و ئەو ڕەفتارانە لە چوارچێوەی درامایەکی تەلەفزیۆنی یان بەرنامەیەکی کورتی کۆمیدی بەوردی بزانین هڵوێستەکانمان بەرامبەر بە چەشنە جیاوازەکانی مرۆڤ و ڕەفتارەکان چۆن بێت، وە کارەکتەرەکانی دیکەی زنجیرەکە بە شێوەیەکی سیاسی دروست کارلێکی لەگەڵدا بکەن.

“لە قاڵبدانی مێشکی ئەمریکییەکان”

هاووڵاتییە ئەمریکییە ئاساییەکان-سادەکان کە بەشێکی ناتەندروستی ژیانی ڕۆژانەیان بە تەماشاکردنی تەلەفزیۆن بەسەردەبەن، بە زەحمەت جیاوازی دەکەن لەنێوان واقیع و ئەو دۆخە خایاڵانەی کە لە تەلەفزیۆن سەیری دەکات-ئەگەر جیاوازیش لە نێوانیاندا بکات-وەڵامگۆی کردار و قسە و دوونیابینی ئەکتەرە تەلەفزیۆنییەکان دەداتەوە، هەروەک چۆن لە ژیانی ڕاستەقینەدا وەڵامی هاوڕێکانی دەداتەوە. بۆ زۆرێک لە ئەمریکییەکان، جیهانی ڕاستەقینە جێگای واقیعی درۆینەی ژینگەی تەلەفزیۆنی گرتووەتەوە و هەر ئەم واقیعە قەڵبەیە کە مەیلی دەروونییان بۆ پابەندبوون وەڵامی دەداتەوە، بەم تەرزە کاتێک سیناریۆنووسێکی تەلەفزیۆنی لە ڕێگای ئەو کارەکتەرە تەلەفزیۆنییانەی کە بۆی دەنوسێت، ڕەزامەندی خۆی لە هەندێک بیرۆکە و کردار دەردەبڕێت، کاتێکیش ناڕەزایی خۆی لە بیرۆکە و کردارەکانی دیکە دەردەبڕێت، فشارێکی تووند دەخاتە سەر ملیۆنان بینەر بە ئاڕاستەی هاوڕابوون و کۆکبوون لەگەڵ ڕاوبۆچوونە تایبەتییەکانی خۆی. وەک چۆن لە بواری بەرنامە کەیفەمەنی و تەرفیهییە تەلەفزیۆنییەکاندا دەیبینین، هەمانشێوە دەربارەی هەواڵەکان جا چ بەشێوەی تەلەفزیۆنی بێت یان خوێندراو(چاپکراو). شتە فێڵاوییەکەی ئەم فۆڕمەی کۆنترۆڵکردنی مێشک ئەوەیە کە تەنانەت کاتێک دەزانیت کە بەرنامە کەیفەمەنییەکان یان هەواڵەکان لایەندارن-لایەنگرن، ئەوە کەسە باڵادەستەکانی ڕاگەیاندن هێشتا توانای دەستکاری کردن و گۆڕینی زۆربەمانیان هەیە. ئەمەش لەبەرئەوەیە کە ئەوان نەک هەر ئەو شتانە دەشێوێنن کە پێشکەشی دەکەن بەڵکو سنوور و یاسای ناڕاستەوخۆ بۆ مەودای ڕێپێدراو ڕاوبۆچوونەکان دادەمەزرێنن، بۆنمونە شێوازی مامەڵەکردنی میدیا لەگەڵ هەواڵی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەربگرە (زاراوەیەکە کە بەشدارە لە شۆرینەوەی مێشکی وەرگرانی هەواڵ لەمەڕ ناوچەکە).

هەندێک لە سەرنووسەران و شرۆڤەکاران لە هەموو قسەکانیاندا لایەنگری ئیسرائیل دەردەکەون و هەندێکی تریش تاڕادەیەک بێلایەن دەردەکەون. بەڵام کەس ناوێرێت پێشنیاری ئەوە بکات کە حکومەتی ئەمریکا لە ململانێی عەرەبی – ئیسرائیلی پشتگیری لایەنی هەڵە دەکات و لەبری بەرژەوەندی ئەمریکا، خزمەت بە بەرژەوەندی جووەکان کردووە کاتێک هێزەکانی ئەمریکا ڕەوانەی ئێراق کران بۆ ئیفلیجکردنی ئێراق کە ڕکابەری سەرەکی ئیسرائیلە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. بەم شێوەیە کۆمەڵێک ڕاوبۆچوونی ڕێپێراو لەوانەی لایەنگری ئیسرائیل دەکەن و بۆئەوانەیشی کە تاڕادەیەک بێلایەنن جێگیر بووە (بەبێ گوێدانە ئەو بۆچوونەی نووسه‌ر کە هێرشکردنە سەر ئێراق خزمەتی بە ئیسرائیل کردووە نەوەک بە ئەمریکا، ئەمەش بیرۆکەیەکی مشتومڕئامێزە و ئەمریکا لە بەرپرسیارێتی بێبەری دەکات، ئەوەی لێرەدا گرنگە شێوازی دایاریکردنی مەودا یان ئەو بۆچوونانەی کە لە میدیاکاندا ڕێگایان پێدەدرێت یان قبووڵکراون، لەوانەی لایەنگری ئیسرائیلن تا ئەوانەی نیمچە بێلایەنن، ڕاوبۆچوونە ڕێپێدراوەکان ئەوانەن کە شەرعییەتیان پێدراوە، هەربۆیە هەرکەسێک لێی لابدات بە تووندڕو تۆمەتبار دەکرێت، هاوڕێ لەگەڵ ئەوە چەپی ئەمریکی بۆنمونە سەرنجی لەسەر دۆزی نەوت بوو و بەتەواوی ڕۆڵی لۆبی جووەکانی ئەمریکا لە هاندانی بۆ جەنگی ئێراق پشتگوێ خست، واتە لەنێو چوارچێوەی ئەو بۆچوونانەدا دەمێنێتەوە کە لە میدیاکاندا ڕێگایان پێدراوە). بەڵام لەبەرئەوەی جیاوازی لە پلەدا لەنێوان (لایەنگری و نیمچە بێلایەنی)دا هەیە، زۆرینەی ئەمریکییەکان ناتوانن درک بەوە بکەن کە دوونیابینی و ڕاوبۆچوونەکانیان دەگۆڕدرێت. تەنانەت ئەو هاووڵاتییانەی کە سکاڵا لە هەواڵە دروستکراوەکان دەکەن دەکە دەکەونە داوی ئەو باوەڕەی کە دەتوانن لە کاریگەری ئەو کەسانە قوتاریان بێت کە کۆنتڕۆڵی بیرکردنەوە دەکەن چونکە باوەڕیان وایە دەتوانن لەنێوان سەرنووسەرەکان و شرۆڤەکارەکاندا لە چوارچێوەی شەبەنگی ڕواڵەتی بیرۆڕاکاندا باوەڕ بەکێ بکەن. وەک ئەوە وایە کە یاری شێروخەت بە پارەی ئاسن بکەیت، من شێر هەڵەدەبژێرم و دەیبەمەوە و تۆش خەت هەڵدەبژێریت و دەدۆڕێیت، هەموو ئەو خاڵانەی کە لە ڕێگای ڕای گشتییەوە پەسەندکراون، بۆ باڵادەستانی میدیا قبووڵکراوە – و نابێت هیچ زانیارییەکی بێمۆڵەت یان دیدگایەک پێشکەش بە ڕای گشتی بکرێت ئەگەر بتوانن ڕێگری لێبکەن.

جڵەوکردنی ئامڕازەکان یەکەیەکی یەکپارچەی بیروڕا پێکدەهێنێت، گشت ئامڕازە جڵەوکراوەکانی وەک (تەلەفزیۆن، ڕادیۆ، ڕۆژنامە، گۆڤار، کتێب، فیلم) بە یەک دەنگ قسە دەکەن و یەک ئەویتر بەهێز دەکات. سەرەڕای دەرکەوتنی فرەچەشنی بەڵام هیچ دژایەتیەکی ڕاستەقینە بوونی نییە، هەروەها هیچ سەرچاوەیەکی جێگرەوەی ڕاستییەکان و بیرۆکەکانی نییە کە جەماوەر دەستی پێیبگات کە ڕێگایان پێبدات ڕا و بوچوونێک دروستبکەن کە جیاوازبێت لە ڕا و بۆچوونی بەرپرسانی ڕاگەیاندن. ڕوانگەیەکی یەکلایەنە بەسەر خەڵکیدا دەسەپێنرێت – جیهانێک کە تێیدا هەموو دەنگێک دەنگێک ڕایدەگەیەنێت کە جووەکان بەردی بناغەی مرۆڤایەتین، چیرۆکی هۆڵۆکۆستی جووەکان گومانی تێدا نییە، وە دەبێت ئیسرائیل وەک ڕاستییەکی حاشاهەڵنەگر قبووڵی بکرێت، وە دژایەتیکردنی ئایینی جوو دژە جوگەراییە، وە ئێراقییەکان دڕەندەبوون لە جەنگی کەنداودا، وە هیچ گرفتێک لە سیستمی بانکی نێودەوڵەتی جووەکاندا نییە، ئیسلام هەردەم مەترسییەکی شاراوەیە، وڵاتانی وەک ئێران و سودان و لیبیا پشتیوانی تیرۆر دەکەن، تاوانەکانی کوشتنی بەکۆمەڵ کە لەلایەن ئیسرائیلەوە ئەنجامدراون وەک بەرگریکردن لەخۆی ئەنجامی داون، وە سەرکردەی ڕەشپێستی موسلمان (لویس فەرخان) ڕەگەزپەرست و تووندڕەوە،… هتد. ئەمە جیهانبینییەکە کە لەلایەن بەڕێوەبەران و بەرپرسانی ڕاگەیەندنەوە داڕێژراوە بۆ خزمەتکردنی ئامانجەکانیان، فشاریش بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ ئەو دیدگایەدا فشارێکی بەهێزە. خەڵکیش بۆچوونەکانیانیان لەگەڵدا دەگونجێنن و لە ڕوانگەی ئەوەوە دەنگ دەدەن و ژیانیشیان بە چەشنێک دادەڕێژن کە لەگەڵیاندا بگونجێت.

“پەخشی تەلەفزیۆنی؛ پرسیارە سەرەکییەکه؛ بەرپرسە بەهێزەکانی میدیا کێن؟”

بۆ دەستکەوتنی بەشێک لە وەڵامەکە، تەماشای بەخشی تەلەفزیۆن بکەن، کە بێگومان بووەتە بەهێزترین ئامڕاز بۆ دیاریکردنی شێوازی بیرکردنەوە و هەڵسوکەوتی ئەمریکییەکان. هەڵبەتە بەبێ ژماردنی سستمی هەواڵی تۆڕەکانی کەیبڵ(Cable Networks)ە تایبەتمەندەکان، هەموو هەواڵە تەلەفزیۆنییە نێودەوڵەتییە نەتەوەییەکان کە لە ئەمریکا پەخش دەکرێن، تەنها لەلایەن سێ کۆمپانیاوە کۆدەکرێنەوە و وێنەدەگیرێن و دادەڕێژرێن و پەخش دەکرێن ئەوانیش؛

– (American Broadcasting Companies)(ABC)

-(Columbia Broadcasting System)(CBS)

-(Nation Broadcasting Company)(NBC)

هاوکات زۆرینەی بەرنامە تەرفیهییەکان کە ئەمریکییەکان تەماشای دەکەن هەر لەلایەن ئەم سێ کۆمپانیایەوە پەخش دەکرێن. هەریەک لەو تۆڕانە بۆ ماوەیەکی درێژ لەڕێژ کۆنتڕۆڵی ڕەهای یەک پیاودایە – لەنێوان (۳۲ – ٥٥) ساڵ کاری بەڕێوەبرندنی تۆڕەکە دەکات – وە دەتوانێت بەڕیوەبەری دڵخوازی خۆی لە کۆمپانیاکەدا لە هەموو ئاستێکدا دادەنێت، بۆئەوەی بتوانێت جێپەنجەی کۆتایی و هەمەلایەن و هەمیشەیی لەسەر سیاسەتی کۆمپانیاکە بەجێبهێڵێت، بەڵام “لە هەر حاڵەتێکدا ئەو پیاوە جوو بووە”.  پەخشی تەلەفزیۆنی؛ تۆڕی کەناڵەکانی (ABC) تا ساڵی (۱۹۸٥) کاتێک تۆڕی تەلەفزیۆناکانی (ABC) لەگەڵ کۆمپانیای (Capital Cities Communication, Inc) یەکیانگرت، کە بریتییە لە چەند کۆمپانیایەکی میدیایی تێکەڵاو، سەرۆک و بەڕێوەبەری جێبەجێکاری تۆڕی (ABC) پیاوێک بوو بەناوی (لۆنارد هاری گۆڵدنسون) کە جوو بوو. ناوبراو سەرۆکایەتی تۆڕەکەی کردووە لەوکاتەوەی کە بووەتە سەرۆکی کۆمپانیای پێش خۆی، واتە سەرۆکی کۆمپانیای (American Breadcasting – Paramount Theaters, Inc) لە ساڵی (۱۹٥۳). لە ساڵی (۱۹٦٥) ناوی کۆمپانیای سەرەوە گۆڕا بۆ (American Broadcasting Companies) واتە (ABC)، لە چاوپێکەوتنێکدا کە لە (۱ / ٤ / ۱۹۸٥) لە گۆڤاری (Newsweek)ی ئەمریکی بڵاوکراوەتەوە (گۆڵدنسون) بە لە خۆباییبوونێکەوە دەڵێت ” من ئەم کۆمپانیایەم لە سفرەوە بوونیاد نا”. دواجار بەپێی مەرجەکانی یەکگرتنی هەردوو کۆمپانیای (ABC) و (Capital Cities) گۆڵدنسون بوو بە سەرۆکی دەستەی کارگێڕی کۆمپانیا نوێیەکە کە ناوی کۆمپانیاکە بوو بە (Capital Cities/ABC, Inc). هەرچەند ئێستاکێ سەرۆک و بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای ناوبراو کەسێکە بەناوی (تۆماس مورفی) و جوو نییە. ئەم بەڕێوەبەرە دوای یەکگرتنی هەردوو کۆمپانیاکە هیچ هەنگاوێک هەڵنەگرت بۆ جێگرتنەوەی ئەو پیاوانەی لە کۆمپانیای (ABC) خزمەتیان بە گۆڵدنسون کردبوو لەبەرئەوە تۆڕەکە تا ئەمڕۆش مۆرکە جووییەکەی دەپارێزێت.

تۆڕی کەناڵەکانی (CBS)؛ تۆڕی تەلەفزیۆنی (CBS) نیو سەدە لەژێر دەستی (ویلیام ئێس. پالی) مایەوە، ناوبراو کوڕی پەناپەرێکی جووە کە لە ڕووسیاوە هاتوون، لە ساڵی (۱۹۲۸) کە تەمەنی بیست و هەوت ساڵان بوو، وازی لە کاروباری خانەوادەکەی هێنا و بۆ کڕینی کۆمپانیایەکی ڕادیۆیی بە ناوی (United Independent Broadcasters) بە نێو ملیۆن دۆلار و دواتر ناوەکەی گۆڕی بۆ (Columbia Broadcasting System) واتە (CBS) و خۆی کردە سەرۆکی کۆمپانیاکە، لە ساڵی (۱۹٤٦) بوو بە سەرۆکی دەستەی بەڕێوەبەر و تا خانەنشینبوونی(نیمچە یەکجاری نەوەک بەیەکجاری) لە ساڵی (۱۹۸۳) لەو پۆستەدا مایەوە. کاتێک خاوەنی داهاتووی کۆمپانیا ڕادیۆییەکان (تێد تێرنەر)ی ناجوو هەوڵی کڕینی کۆمپانیای (CBS) دا، ترس و دڵەڕاوکی لە ژووری دەستەی کارگێری کۆمپانیاکانی میدیا لە سەرانسەری وڵاتدا بڵاوبووەوە، لەو کاتەدا (تێرنەر) لە بواری ڕیکلامدا سامانێکی زۆری پێکەوەنابوو، پاشان تۆڕێکی هەواڵی سەرکەوتووی تەلەفزیۆنی کەیبڵ(هێڵی زەمینی) بەناوی (CNN) دروستکرد، هەرچەندە (تێرنەر) ژمارەیەک جووی لە پۆستە هەستیارەکانی جێبەجێکردندا دامەزراند و بۆ ڕۆژێکیش هەڵوێستی سیاسی دژایەتی لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی جوودا وەرنەگرت، ئەو پیاوێک بوو ئیگۆیەکی گەورە و کەسایەتییەکی بەهێزی هەبوو هەربۆیە لەلایەن (ویلیام ئێس. پالی) و جووەکانی دیکەی تۆڕی (CBS)ەوە لە دەرەوەی کۆنترۆڵە وەک هاوەنێکی یاخی لە بنکەکەی، لەوانەیە لە داهاتوودا لە دژیان بوەستێتەوە. سەرەڕای ئەوەش بێژەری جوو (دانیل شور) کە پێشتر لەگەڵ (تێرنەر) کاری کردووە بە ئاشکرا سەرۆکەکەی پێشووی – تێرنەر – تۆمەتبار کرد بەوەی کە ڕقی کەسی لە جووەکان هەبووە. بۆ بەرپەرچدانەوەی ئۆفەرەکەی (تێرنەر) بۆ کڕینەوەی کۆمپانیای (CBS)، جێبەجێکەرانی کۆمپانیای ناوبراو بانگهێشتی ملیاردێری جوو (لۆرێنس تچ)یان کرد کە سەرمایەدار بوو لە بواری شانۆ و هۆتێل و کۆمپانیاکانی بیمە و جگەرەدا، بۆئەوەی هەڵمەتێکی دۆستانە بۆ جڵەوکردنی کۆمپانیای (CBS) دەستپێبکات و لە ساڵی (۱۹۸٦)ەوە (لۆرێنس تچ) بوو بە سەرۆک و بەڕێوبەری جێبەجێکاری تۆڕەکە، هەروەها نەهێشتنی هەر هەڕەشەکی کاریگەری ناجوو لە تۆڕەکە.
تۆڕی کەناڵەکانی (NBC)؛ پێشتر تۆڕی کەناڵەکانی (NBC) لقێک بوو لە کۆمپانیای ڕادیۆیی (RCA)(Radio Corporation America) بۆ ماوەی چل ساڵ کە لە ساڵی (۱۹۳۰) دەستیپێکردووە لەژێر دەستی (دەیڤد سارنۆف)دا بوو، ئەمیش یەکێکە لە پەنابەرە جووەکانی ڕووسیا. کاتێک لە ساڵی (۱۹۷۰) کۆچی دوایی کرد، کوڕەکەی جێیگرتەوە. لە ساڵی (۱۹۸٦) کۆمپانیای کارەبایی (General Electric Co) واتە (GE) لەگەڵ کۆمپانیای ڕادیۆیی (RCA) یەکیانگرت و بوونە بە کۆمپانیایەکی تەلەفزیۆنی بەناوی (NBC) کە لقێکە و لە هەمانکاتدا لەلایەن کۆمپانیای پیشەسازییە کارەبایی (GE)ەوە خاوەندارێتی دەکرێت. کارگێڕی باڵای کۆمپانیای (GE) هیچ هەنگاوێکی هەڵنەگرت بە مەبەستی گۆڕینی مۆرکی جوویەتی لە تۆڕی (NBC) یان گۆڕینی هیچ کارمەندێکی لە کارمەندە باڵاکانی جوو، بەپێچەوانەوە بەڕێوەبەرانی دیکەی جوو زیادیان کرد لە تۆڕەکەدا وەک (ستیڤ فریدمان)، کە لە ئایاری ساڵی (۱۹۹۰) وەک برهەمهێنەری جێبەجێکاری بەرنامەی (Nightly News) دامەزرا، لە کانوونی دووەمی ساڵی (۱۹۹۳) جوویەکی دیکە بەناوی (جێف زوکەر) شوێنی گرتەوە.

پیشەسازی سەرگەرمی(تەرفیهی)؛ بەدڵنیاییەوە چڕبوونەوەی نائاسایی جووەکان لە پیشەسازی تەلەفزیۆنیدا زۆرێک لە لایەندارێتی هەواڵە تەلەفزیۆنییەکان ڕووندەکاتەوە. هەرچەندە کۆنترۆڵکردنی بەرنامە هەواڵی تەلەفزیۆنی گرنگە، لێ بەرنامە کەیفەمەنییە تەلەفزیۆنییەکان گرنگترن لە دیاریکردنی شێوازی بیرکردنەوەی ئەمریکییەکان. دەیان ملیۆن ئەمریکی بەتایبەتی مێردمنداڵان هەرگیز تەماشای هەواڵی تەلەفزیۆن ناکەن، بەڵکو شاشەی تەلەفزیۆنەکانیان لەسەر بەرنامە کەیفەمەنییەکان (تەرفیهییەکان) دەهێڵنەوە، بۆیە بواری بەرنامەی تەرفیهی ئەو بەرنامەیەیە کە جووەکان گرنگی زۆری پێدەدەن و بەچڕی کۆنترۆڵیان کردووە. (جێف سگانسکی) بەرپرسی بەشی بەرنامە تەرفیهییەکانی کەناڵی (CBS)ە، هەروەها بەشی بەرنامە تەرفیهییەکانی کەناڵی (ABC) دوو پیاو بەڕێوەی دەبەن یەکەم؛ (تێد هاربەت) کە ڕەهەندە بازرگانییەکەی ئەو بەشە بەڕێوە دەبات، دووەم (ستیوارت بلومبێرگ) بەرپرسی بەرنامە تەرفیهییەکانە. سەبارەت بە (براندۆن تارتیکۆف) لە ساڵی (۱۹۸۰)، بوو بە سەرۆکی بەسی بەرنامە تەرفیهییەکانی کەناڵی (NBC) و بۆماوەی دە ساڵ لەو پۆستەدا مایەوە تا ساڵی (۱۹۹۰) کە دواتر پلەی بەرزکرایەوە بۆ پۆستی سەرۆکی کەناڵەکە. کاتێک ناوبراو لە تەموزی ساڵی (۱۹۹۱) کەناڵی (BNC) بەجێهێشت بە نیازی ئەوەی پۆستی سەرۆکایەتی کۆمپانیای فیلمسازی (Paramount Pictures) بگرێتەدەست، لەشوێنی وی سەرۆکێکی نوێ پۆستی بەشی بەرنامە تەرفیهییەکانی کەناڵی (NBC) گرتەئەستۆ بەناوی (وارن لیتڵفیڵد). هەریەکە لە (سگانسکی، بلومبێرگ، لیتڵفیڵد) ئەو بەرنامانە هڵدەبژێرن کە تۆڕەکانیان پەخشی دەکەن لەوانە بەرنامەی یاری، کورتە چاوپێکەوتنی کۆمیدی، فیلمە مێژوویی بەڵگەنامەیی درامی، زنجیرەی خێزانی، زنجیرەی سەرکێشی، بەنامەی تایبەت. ئەمان ڕێنمایی بەرپرسی گەشەپێدەری ئەو بەرنامانە دەکەن کە دەبێت چ شتێک ببینرێت و چییان تێدا بێت و چی پەخش بکرێت وە هەر ئەمانیش هەرشتێک کە بەدڵیان نەبێت نەخێری دەکەن، هەر ئەمانیش ئاڕاستەی بەرنامەکان دادەڕێژن، هەر ئەمانیش بڕیار دەدەن هەر بابەتێکی پڕوپاگەندەیی بە چ هێزێک بڵاوبکەنەوە، مەبەستیشم پرۆپاگەندەی سیاسییە لە بەرنامەی تۆڕەکانیان لەوانە تیرۆری عەرەبی، چەوساندنەوەی جوو، بەرنامەکانی دووبارە پەخشکردنەوەی ڕوداوی هۆڵۆکۆست، جووەکان چەندە بەخشندەن، هەڕەشەی دژەجوویەتی لەلایەن نازییە نوێکان…هتد. تەنها لە هەر (۳٦) ئەمریکییەک بەرامبەر یەک جووە واتە ڕێژەکە بەم جۆرەیە (۲٫۸٪)، بەڵام بە نزیکەیی هەموو ئەو پیاوانەی کە هەستی وقیعی گەنجان و مێردمنداڵانی ئەمریکی دادەڕژن-ئاڕاستە دەکەن لە بەرامبەر چاک-خراپە، ڕەفتاری ڕێپێدراو-ڕێپێنەدراو جوون. وردتر قسەبکەم هەریەکە لە (سگانسکی، بلومبێرگ، تارتیکۆف)، لێ (وارن لیتڵفیڵد) تاکە “ناجوو “ە کە لەم ساڵانەی دواییدا ڕۆڵێکی بەرچاوی لە بەرنامە سەرگەرمییە تەلەفزیۆنییەکاندا گێڕاوە.

جڵەوی جووەکان لەسەر پیشەسازی بەرنامە سەرگەرمی ئامێزەکانی ئەمریکا و کاریگەرییەکانی لەسەر دەروونی تاکی ئەمریکی، لە بەرنامە تەلەفزیۆنی تۆڕە گەورەکان زیاترە، چونکە بە شێوەیەکی بنەڕەتی هەموو ئەو شتانە دەگرێتەوە کە لەلایەن ستۆدیۆکانی هۆڵیوودەوە بەرهەمدەهێندرێن، لە ئایاری ساڵی (۱۹۹۰) لە گۆڤاری (American Film) دە گەورەترین کۆمپانیای سەرگەرمی(تەرفیهی) بڵاوکردەوە – لە کۆی داهاتەکانیان لە ساڵی ۱۹۸۹ و ناوی بەڕێوەبەرە جێبەجێکارەکانی و پۆلێنکردنیان لەڕووی قەبارەوە – لیستەکە لەسەرەوە بۆ خوارەوە بەم شێوەیە بوو؛

• کۆمپانیای تایم وارنەر (Time Warner) بەڕێوەبەرەکەی ستیڤن جەی. ڕۆس (Steven J. Ross).
• کۆمپانیای واڵت دیزنی (Walt Disney) بەڕێوەبەرەکەی مایکڵ دی. ئێیزنەر (Michael D. Eisner).
• کۆمپانیای ئێن بی سی (NBC) بەڕێوەبەرەکەی ڕۆبەرت ڕایت (Robert Wright).
• کۆمپانیای پاراماونت کۆمیونیکەیشتن (Paramount Communications) بەڕیوەبەرەکەی مارتن ئێس. دەیڤس (Martin S. Davis).
• کۆمپانیای سی بی ئێس (CBS) بەڕێوەبەرەکەی لۆرنس تیچ (Laurence Tisch).
• کۆمپانیای توێنتیس سێنچری فۆکس (20th Century Fox Film Crop) بەڕێوەبەرەکەی باری دیڵەر (Barry Diller).
• کۆمپانیای کۆڵۆمبیا پیکچەرز ئینتەرتەینمنت (Columbia Pictures Entertainment) بەڕێوەبەرکەی ڤیکتۆر ئەی. کوفمان (Victor A. Kaufman).
• کۆمپانیای ڤیاکۆم (Viacom Inc) بەڕێوەبەرەکەی سەمنەر ڕێدستون (Sumner Redstone).
• کۆمپانیای کاپیتاڵ سیتیس / ئەی بی سی (Capital Cities / ABC) بەڕێوەبەرەکەی تۆماس ئێس. مورفی (Thomas S. Murphy).
• کۆمپانیای ئێم سی ئەی (MCA Inc) بەڕێوەبەرەکەی لو واسرمان (Lew Wasserman).

لەو دە بەڕێوەبەرانەی کە ناویان هات هەشتیان جوون لەوانە (ڕوس، ئێیزنەر، دەیڤس، تیچ، دیڵەر، کوفمان، ڕێدستۆن، واسرمان). تەنها دوانیان جوو نین ئەوانیش بەڕێوەبەرانی کۆمپانیای (NBC) و کۆمپانیای (Capital Cities / ABC)، تەنانەت کۆمپانیای (Capital Cities / ABC) جوویەک بەرپرسی بەشی بەرنامە سەرگەرمییەکانە.

بێگومان لەدوای ڕاپرسییەکەی ساڵی (۱۹۸۹)ەوە هەندێک گۆڕانکاری لە کارمەندەکاندا کرا، کاتێک کۆمپانیای سۆنی (Sony)ی ژاپۆنی، کۆمپانیای کۆڵۆمبیا پیکچەرز (Columbia Pictures)ی لە ساڵی (۱۹۸۹) کڕییەوە، (ڤیکتۆر کوفمان)ی بەڕێوەبەری کۆمپانیای ناوبراو کە لە سەرەوە باسمانکرد پیتەر گوبەر (Peter Guber) جێیگرتەوە کە ئەمیش جووە. سەرپەرشتیاری بەرپرسی گوبەر، جێگری سەرۆکی کۆمپانیای سۆنی ژاپۆنییە بەناوی (مایکڵ شێلهۆف)، ئەو کەسەیە کە ڕێکخەری کۆنتڕۆڵکردنی کۆمپانیای کۆڵۆمبیا لەلایەن کۆمپانیای سۆنییەوە کڕدرایەوە دیسان هەر جووە. لە ساڵی (۱۹۹۱) کۆمپانیای ماتسوشیتا (Matsushita) کە کۆمپانیایەکی ژاپۆنییە و کێبڕکێی سۆنی دەکات، کۆمپانیای (MAC Inc) کڕییەوە بەڵام بەڕێوەبەرەکەی (لو واسرمان) کە جووە هەر لە پۆستە کۆنەکەیدا مایەوە. وەک یاسایەک ژاپۆنییەکان تەنها بەرژەوەندی ئابوورییان پاڵیان دەنێت بۆ کڕینەوەی میدیای ئەمریکی، پرۆپاگەندە یان پڕۆپاگەندەی سیاسی بۆ جووەکان جێدەهێڵن. وە زۆربەری کات جووەکان دڵاڵن لە کڕینەوەی کۆمپانیا میدیا ئەمریکییەکان لەلایەن ژاپۆنییەکانەوە، هەروەک چۆن مایکڵ شێلهۆف مامەڵەی لەگەڵ کۆمپانیای سۆنی کرد بۆئەوەی کۆنترۆڵی کۆمپانیای کۆڵۆمبیا بکات، گرێبەستی ماتسوشیتا – MCA ئەنجام درا لەلایەن هەریەکە لە گەورە میدیاکاری جوو مایکڵ ئۆڤیتز(Michael Ovitz) و لەلایەن بازرگانی گەڕۆکی جوو – لە ویلایەتی تیکساس – ڕۆبەرت ستراوس(Robert Strauss) کە دواتر وەک باڵیۆزی ئیدرەی جۆرج بۆش – باوک – لە مۆسکۆ دەستنیشانکرا. کاتێک ستیڤن ڕۆس لە مانگی کانوونی دووەمی ساڵی (۱۹۹۲) کوچی دوایی کرد، ئیدی پۆستی سەرۆکی کۆمپانیای تایم وارنەر لەلایەن بەڕێوەبەری جێبەجێکاری (و سەرۆک) جیڕاڵد لیڤین (Gerald Levin) بەڕیوەبرا کە ئەمیش هەر جووە.

لە شوباتی ساڵی (۱۹۹۲) باری دیڵەر، کۆمپانیای توێنتیس فۆکس سێنچری بەجێهێشت(ژمارە شەش لە سەرەوە) ڕوپێرت موردوخ(Rupert Murdoch) خاوەنی کۆمپانیای (News Corporation) دایکی کۆمپانیای فۆکس، بۆ چەند مانگێک ڕاستەوخۆ کۆنترۆڵی فۆکسی گرتە دەست. بەڵام لە تشرینی دووەمی ساڵی (۱۹۹۲) پیتەر چیرنین(Peter Chernin) سەرۆکی پێشووی بەشی بەرنامە سەرگەرمییەکانی فۆکس، بوو بە سەرۆکی کۆمپانیای توێنتیس سێنچری فۆکس. پیتەر چیرنین جووە. لە خوار وی ساندی گروشۆ(Sandy Grushow) لە نۆڤەمبەری ساڵی (۱۹۹۲) ەوە بوو بە سەرۆکی گرۆ(گروپ)ی بەرنامە سەرگەرمییەکانی فۆکس، ئەمیش هەر جووە.

سەمنەر ڕێدستۆن (ژمارە هەشت لە سەرەوە) کە ناوی ڕاستەقینەی (مۆرای رۆسشتاین)ە، لە ساڵی (۱۹۸۹)ەوە سەرنجی زۆری ڕاکێشا بەهۆی گرتنە دەستی دوو کۆمپانیای تەلەفزیۆنی کە هەردووکییان لقێک بوون لە کۆمپانیای ڤیاکۆم کە ناوبراو سەرۆکایەتی دەکرد، ئەوانیش هەردوو تەلەفزیۆنی سەرگەرمیئامێز (MTV) و کەناڵی نیکڵۆدیۆن(Nickelodeon) بە پشکی گەورە و گەورەتر لە بینەرانی گەنج و مێردمنداڵی تەلەفزیۆن بەدەستهێنا. ڕێدستۆن خاوەنی (۷٦٪) پشکەکانی کۆمپانیای ڤیاکۆمە. سەبارەت بە (MTV) بەرهەمەکانی بۆ دووسەد ملیۆن و ملیۆنەها ماڵ لە (۷۱) وڵاتدا پەخش‌ دەکات و نوێنەرایەتی کاریگەری کلتورییە باڵادەستەکان لەسەر گەنج و هەرزەکارانی ڕۆژئاوا لە سەرانسەری جیهاندا دەکات. بەپێچەوانەوە کەناڵی نیکڵۆدیۆن لە ئەمریکا زۆرترین پشکی بینەرانی تەلەفزیۆنی لەنیوان تەمەنی (٤ – ۱۱) ساڵێدا هەیە، لە ئەوروپاش بە شێوەیەکی خەیاڵی بەرفراوانتر دەبێت. زۆرینەی بەرنامەکانی ئەو خراپەکارییە ئابڕوبەرانە پیشان نادرێت کە بووەتە ئەدگاری کەناڵی (MTV)، بەڵام ڕێدستۆن هەنگاو بە هەنگاو هانی پێشکەش کردنی بەرنامە پێشکەوتووەکان دەدات بۆ بینەرانی منداڵ و مێردمنداڵ بەرەو هەمان ژەهر کە (MTV) دروستی دەکات بۆ هاوتەمەنە گەنجەکانیان. هەڵبەتە زەحمەتە باوەڕ بەوە بکەین کە پلەیەکی وەها سەرسەختی کۆنتڕۆڵکردنی پیشەسازی سەرگەرمی-خوشبوێری لەلایەن جووەکانەوە بەبێ بەڕێوەبەرێکی هەماهەنگ لەلایەن ئەوانەوە هاتبێتە ئاراوە.

پەخشی ڕادیۆیی؛ هەر سێ تۆڕە تەلەفزیۆنە گەورەکە (NBC, CBS, ABC) نەوەک هەر دەستوپەنجە لەتەک قۆرغکارییەکی مەجازی لە پەخشی تەلەفزیۆنی بازرگانی لە ئەمریکا نەرم دەکەن بەڵکو زۆرینەی پەخشی ڕادیۆیی بازرگانیشیان کۆنترۆڵ کردووە. یان لەم دواییانەدا ئەم کارەیان کردووە. بۆ چەندین ساڵ تاکە ڕکابەری بەرچاوی لە پەخشی ڕادیۆیی کۆمپانیای (Mutual Broadcasting System) واتە (MBS) بوو، کە خاوەنی (۹٤۱) ئێزگە ڕادیۆییە کە پەیوەندی بەوەوە هەیە – بەبێ بوونی هیچ کەناڵێکی تەلەفزیۆنی – لە سەرانسەری وڵاتدا و لەلایەن مارتن ڕوبنشتاین(Martin Rubenstein) سەرۆکایەتی دەکرێت کە ئەمیش هەر جووە. لە ساڵی (۱۹۸٥) نۆرمان جەی. پاتیز(Norman J. Pattiz) کە هاوکات جووە وەک سەرۆک و بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای پەخشی (MBS)ی ڕادیۆیی جڵەوی گرتە دەست. پاش‌ دوو ساڵ پاتیز لە ڕێگای ئەو کۆمپانیایایەی کە دەستی بەسەرداگرتبوو (Westwood One, Inc) تۆڕی ڕادیۆی کەناڵی (NBC) لە کۆمپانیای جنڕاڵ ئەلیکتریک(GE) کە (NBC) خاوەندارێتی دەکرد کڕییەوە و بە خاوەندارێتی هەردوو (MBS) و (NBC) بەیەکەوە، پاتیز بوو بە دووەم گەورەترین خاوەنی ئێزگەی ڕادیۆیی لە وڵات لەدوای تۆڕی (Capital Cities / ABC) دادەنرێت. سەبارەت بە جێگری سەرۆکی کۆمپانیای (MBS) کە بەرپرسی بەرنامە هەواڵییەکانی کۆمپانیاکە بوو ناوی ڕۆن نیسین(Ron Nessen)ە کە وتەبێژی پێشووی ڕۆژنامەی کۆشکی سپی لە سەدەمی سەرۆک جیڕاڵد فۆرد(Gerald Ford) بوو هەمانشێوە هەر جوو بوو.

نووسینی؛ د. ئیبراهیم عەلوش

وەرگێڕانی؛ شڤان نەوزاد