“ئاستەنگ و هۆکار و ڕێگاکانی باشتربوون”
“پوختە”
لاوازی یا خراپی حوکمڕانی یان بەڕێوەبردن، یەکێکە لە کۆڵەگە و پێوەرە سەرەکییەکانی دیموکراسی و پێشکەوتنی وڵاتان و لە هەمان کاتیشدا دەتوانێت هۆکاری دواکەوتنیان بێت و بە یەکێک لە کێشە سەرەکییەکانی بەردەم وڵاتان لە سەرتاپای جیهان بەگشتی و وڵاتانی جیهانی سێیەم بە تایبەتی هەژمار دەکرێت و هەڵبەت دامودەزگا و دامەزراوەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانیش لەم دیاردەیە بێ بەش نین، بەدەر نین لەم چوارچێوە و پۆلینبەندییەدا. هەژاری لە بەڕێوەبردن یاخود لاوازی لە بەڕێوەبردن، ئەدای ڕێکخراوەیی و گەشەی ئابووری و متمانەی گشتی بە دامەزراوەکان تێکدەدات و لاوزی دەکات و دەبێتە هۆی تێکدانی گەشەسەندنی ئابووری و شێرازەی کۆمەڵگا لە سەرانسەری جیهاندا. هەرچەندە لە وڵاتانی تازەپێگەیشتوو و پێشکەوتوودا بە شێوەیەکی جیاواز دەردەکەوێت، بەڵام کاریگەرییەکانی لە ئاستی جیهانیدا زیانبەخشن.
هەژاری بەڕێوەبردن؛ نەبوونی سەرکردایەتی کاریگەر و لێهاتوو لەناو ڕێکخراوەکاندا- پرسێکی گرنگە کە گەشەسەندن لە دامەزراوە و ڕێکخراوەکان لاواز دەکات و دەشێوینێت. ئەم دیاردەیە لە سێکتەرە جیاوازەکاندا بوونی هەیە و بە شێوەی جیاواز دەردەکەوێت، چ کەرتی گشتی و چ تایبەت، کە توانای بەڕێوەبردنی ناتەواو لەگەڵ ناکارایی پێکهاتەیی، ڕێگری لە گەشەی ڕێکخراوەیی و پێشکەوتنی کۆمەڵگە دەکات. هۆکارە سەرەکییەکانی هەژاری کارگێڕی یا بەڕێوەبردن لە هەرێمی کوردستان زۆرن و بریتین لە شێوازەکانی بە سیاسیکردنی دامەزراندنی کارمەندان، کە خزمایەتی و حزبایەتی و لایەنگری، سێبەری خستۆتە سەر دامەزراندن لەسەر بنەمای شایستەیی و لێهاتووییدا، لاوازی و کەمی پلان و بەرنامەی ڕاهێنانەکان کە شکست دەهێنن لە تەیارکردنی سەرکردەکان بە کارامەیی پێویست، جەخت نەکردنەوە لەسەر شایستەیی لە چوارچێوەی دامەزراوەکاندا و نەبوونی تێگەیشتنێکی قوڵ لە چەمکی بەرێوەبردن و سوود وەرنەگرتن لە ستافی بە ئەزموون لە بەڕێوەبردندا و پەیڕەو نەکردنی چەمکی کەسی شیاو لە شوێنی شیاو و وەرنەگرتنی ئەکادیمیانەی خەڵک بە ڕێگەی سی ڤی و نەبوونی هەڵسەنگاندنی تازە دامەزراوەکان بە تایبەتی لە کەرتی گشتی و دامەزرانی زیاتر لە ڕادە و سەربار و هەروەها نەبوونی پلانێکی تۆکمە بۆ زانینی ژمارەی ڕاستەقینەی کارمەند بۆ هەر کار و وەزیفەیەک و پشتگوێخستنی شیکاری کار و ڕاسپاردنی کارەکان بە کەسانی نائیداری و ناپسپۆر و لاوازی لە بەڕێوەبردنی سەرچاوەکان و سوود وەرگرتن لێیان بۆ گەیشتن بە ئامانجە ڕێکخراوەیی و خەون و پەیامی دامەزراوەکان و…هتد.
ئەم پرسانە بەهۆی سنوورداربوونی دەستڕاگەیشتن بە دەرفەتەکانی گەشەپێدانی پیشەیی و لاوازی چاودێری ڕێکخراوەیی ئاڵۆزتر دەبن، کە خولێکی سەرکردایەتی ناکاریگەر دروست دەکات. هەر چەندە ناکرێت ڕۆڵی بارودۆخی ئابووری و شەڕەکان و ناسەقامگیری و ئاسایش و شوێنکەوتەی ستراتیژی و جیۆپۆلیتیکی کوردستان و شارستانیەت و هاوکێشەکان و بەرژەوەندی وڵاتانی دەوراپشت و ناوچەیی و جیهانی لە سەر ئەم بابەتە ڕەچاو نەکرێت نادیده‌ی بگیرێن. دەرئەنجامەکانی هەژاری کارگێڕی دوور مەودان، لە ئەنجامدا دامەزراوەکان ناتوانن پێداویستییەکانی هاووڵاتیان دابین بکەن، کەمبوونەوەی بەرهەمهێنانی ئابووری کە داهێنان و گەشەکردن دەخنکێنێت، هەروەها کەمبوونەوەی متمانەی گشتی بە هەردوو کەرتی گشتی و تایبەت. بۆ نموونە، کەرتەکانی خزمەتگوزاری گشتی وەک چاودێری تەندروستی و پەروەردە زۆرجار بەدەست خراپ بەڕێوەبردنەوە دەناڵێنن، ئەمەش دەبێتە هۆی خراپی پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییەکان، لەکاتێکدا کارگە تایبەتەکان بەهۆی نەبوونی سەرکردایەتی ستراتیژی ڕووبەڕووی وەستان دەبنەوە. چارەسەرکردنی هەژاری کارگێڕی یان هەوڵدان بۆی بۆ هەردوو گەشەپێدانی ڕێکخراوەیی و ئابووریدا زۆر گرنگە. سەرکردایەتییەکی بەهێز و لێهاتوو داهێنان دەباتە پێشەوە، پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری باشتر دەکات و بەرهەمهێنانی کارمەندان بەرز دەکاتەوە، کە بەکۆمەڵ بەشدارن لە گەشەی ئابووری و خۆشگوزەرانی کۆمەڵگا. بە ڕووبەڕووبوونەوەی ڕەگ و ڕیشەی هەژاری کارگێڕی و پەروەردەکردنی کولتووری سەرکردایەتی لێهاتوو و کاریگەر، هەرێم دەتوانێت توانا تەواوەکانی خۆی بەکاربێنێت و گەشەپێدانی بەردەوام مسۆگەر بکات.
بە پشکنینی نموونەکانی جیهانی ڕاستەقینە لە ناوچەکە، ئەم بابەتە ئامانجیەتی ڕۆشنایی بخاتە سەر هۆکارە بنەڕەتییەکانی چەمکی هەژاری بەڕێوەبردن، کاریگەرییەکانی بۆ ئەدای ڕێکخراوەیی، و ڕێگاکانی ئەگەری بۆ پەروەردەکردنی کولتووری سەرکردایەتییەکی لێهاتوو. چارەسەرکردنی ئەم پرسە نەک هەر بۆ بەرزکردنەوەی ئەدای دامەزراوەیی بەڵکو بۆ پێشخستنی گەشەپێدانی ئابووری-کۆمەڵایەتی فراوانتری هەرێمی کوردستان و ئەزموونی حوکمرانی زۆر گرنگە. جگە لەوەش، بەراوردی ئەو ئاستەنگانە دەکات کە ڕووبەڕووی وڵاتانی تازەپێگەیشتو و پێشکەوتوو بە هەرێمی کوردستانیشەوە دەبنەوە و چارەسەری گونجاو و ستراتیژی پێشکەش دەکات بۆ باشترکردنی ئیدارەدان و حوکمڕانی و کاریگەریی ڕێکخراوەییدا.
“پێشەکی”
بەڕێوەبردنی کاریگەر بەردی بناغەی سەرکەوتنی ڕێکخراوەیی و نیشتمانییە. بەڵام هەژاری لە بەڕێوەبردن کە بە نەبوونی کارامەیی بنەڕەتی و دیدگای ستراتیژی تایبەتمەندە، کاریگەری هەم لەسەر وڵاتانی تازەگەشەسەندوو و هەم وڵاتانی پێشکەوتوودا دەبێت. بەڕێوەبردن ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە سەرکەوتنی ڕێکخراو و دامەزراوەکان، توانای گەیشتن بە ئامانج و گەیشتن بە بەهاکانیان لە قاڵب دەدات. هەژاری کارگێڕی ئاماژەیە بۆ نەبوونی سیستماتیکی سەرکردایەتیەکی کاریگەر و لێهاتوو لەناو ڕێکخراوەکاندا، کە کاریگەری خراپی لەسەر توانای گەیشتنیان بە ئامانجەکان و گونجاندن لەگەڵ تەحەددیاتەکان و پەروەردەکردنی داهێنان هەیە. لە ناوەڕۆکدا، هەژاری بەرێوەبردن ئاماژەیە بۆ کەلێنێک لە کارامەیی، دیدگا و لێپرسینەوە، کە دەبێتە هۆی ناکارایی لە بڕیاردان و ئەدای ڕێکخراوەییدا. ئەم دیاردەیە کاریگەری بەرفراوانی هەیە، بەو پێیەی گەشەی دامەزراوەیی و پێشکەوتنی ئابووری و متمانەی کۆمەڵگا تێکدەدات. لە هەندێ ناوچە، کە ئاڵۆزییە کۆمەڵایەتی-ئابووری و سیاسییەکان زاڵن، هەژاریی بەڕێوەبردن تەحەددیاتە هەنووکەییەکان گەورەتر دەکات و ڕێگری لە پێشکەوتنەکان دەکات لە سەرانسەری کەرتە جیاوازەکاندا. به‌ڵام نەبوونی بناغەیەکی پتەو بۆ دامەزراوەیی بوون و بە پراکتیزەیی کردنی گشتی کارگێڕی کاریگەڕ – نەخۆشی “هه ژاری به‌ڕێوه‌بردن” لێ هاتۆتەکایەوە و ڕێگری له گەشەکردنی کەڕتەکاندا کردووه. ئەم بابەتە بە گرنگیدان بە هۆکارە بنەڕەتییەکان، دەرئەنجامەکان و چارەسەرە ئەگەرییەکانی، لە لێکچوون و جیاوازییەکانی چۆنیەتی دەرکەوتنی هەژاری بەڕێوەبردن و دەرکەوتەکانی هەژاری کارگێڕی لە هەرێمی کوردستان دەکۆڵێتەوە و ڕێبازێکی بەراوردکاری دەگیرێتەبەر بۆ تیشک خستنە سەر ئاستەنگ و دەرفەتە ناوازەکان لە هەر بوارێکدا. بە چارەسەرکردنی ئەم پرسانە، هەرێمی کوردستان دەتوانێت ڕێگە بۆ حوکمڕانی بەهێزتر و گەشەسەندنی بەردەوام خۆش بکات.
هەرێمی کوردستانی ئێراق لە ماوەی دەیان ساڵی ڕابردوودا گۆڕانکارییەکی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە، کە بە ناسەقامگیری سیاسی و هەڵاوسانی ئابووری و پشتبەستن بە داهاتی نەوت دیاریکراوە. لە کاتێکدا هەرێمەکە خۆڕاگری خۆی لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم تەحەددایانە نیشانداوە، بەڵام نەبوونی بەڕێوەبردنی کاریگەر لە هەردوو کەرتی گشتی و تایبەتدا ڕێگری لە توانای سوودوەرگرتن لە دەرفەتە بەردەستەکان کردووە. زۆرجار پاڵپشتی سیاسی و خزمگەرایی دامەزراندنی سەرکردایەتی دیکتە دەکەن، کە ئەمەش هاوکار دەبیت بۆ ئەوەی شایستەیی پەراوێز بخرێت و ڕێکخراوەکان لە سەرکردەی بەتوانا بێبەش دەکەن. جگە لەوەش، وەبەرهێنانی سنووردار لە بواری پەروەردە و پەرەپێدانی پیشەییدا بووەتە هۆی ئەوەی کە هێزێکی کار ئامادە بوونی نەبێت بۆ جێبەجێکردنی داواکارییەکانی بەڕێوەبەرایەتی مۆدێرن. کاریگەرییەکانی هەژاری کارگیڕی لە هەرێمی کوردستانیش قووڵن. لە کەرتی گشتیدا، سەرکردایەتی ناکارامە دەگۆڕێت بۆ خراپی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری، کە کاریگەری لەسەر بوارە گرنگەکانی وەک چاودێری تەندروستی، پەروەردە و ژێرخانی دەبێت. لە کەرتی تایبەتدا، لێهاتوویی بەڕێوەبردنی لاواز داهێنان دەخنکێنێت و توانای کێبڕکێ کەمدەکاتەوە و وەبەرهێنانی بیانی ڕادەگرێت. ئەم کەموکوڕییانە لە بەرامبەردا کاریگەرییان لەسەر ڕێڕەوی ئابووری گشتی هەرێم هەیە و دەبێتە هۆی بێکاری و کەمبوونەوەی بەرهەمهێنان و پەرەسەندنی ناڕەزایی گشتی.
ئامانجەکانی ئەم بابەتە سێ لایەنەن؛ پێناسەکردن و شیکردنەوەی هۆکارە بنەڕەتییەکانی هەژاری بەڕێوەبەرایەتی لە هەرێم، لێکۆڵینەوە لە دەرئەنجامەکانی لەسەر گەشەپێدانی ڕێکخراوەیی و ئابووری و پێشنیارکردنی چارەسەری کرداریی بۆ چارەسەرکردنی ئەم پرسە زەقە. بە تیشک خستنە سەر نموونەکانی جیهانی ڕاستەقینە و سودوەرگرتن لە تیۆرییە پەیوەندیدارەکان، ئامانجی بابەتەکە تێگەیشتنێکی گشتگیر لە هەژاری ئیداریی و کاریگەرییە دوور مەوداکانی پێشکەش بکات. چارەسەرکردنی ئەم پرسە نەک تەنها بۆ باشترکردنی ئەدای دامەزراوەیی بەڵکو بۆ پەرەپێدانی گەشەپێدانی بەردەوام و سەقامگیری لە هەرێم گرنگە. لە ڕێگەی سەرکردایەتییەکی لێهاتووەوە، هەرێم دەتوانێت تواناکانی خۆی فراوان بکاتەوە، کوالیتی ژیان بۆ هاووڵاتیانی بەرز بکاتەوە و خۆی وەک یاریزانێکی کێبڕکێکار لەسەر شانۆی جیهانی جێگیر بکات.
“چوارچێوەی تیۆری”
هەژاری کارگێڕی پرسێکی فرەلایەنەیە کە لە هەردوو چوارچێوەی جیهانی و ناوخۆییدا لێکۆڵینەوەی لەسەر کراوە. ئەدەبیاتی ئێستا جەخت لەسەر گرنگی لێهاتوویی کارگێڕی، پەرەپێدانی سەرکردایەتی و پشتیوانی دامەزراوەیی دەکاتەوە لە داڕشتنی ڕەفتاری ڕێکخراوەیی کاریگەر. لە ئاستی جیهانیدا، زانایانی وەک مینتزبێرگ (1973) و دروکەر (1999) تیشکیان خستۆتە سەر ڕۆڵی گرنگی لێهاتوویی بەڕێوەبردن لە هاندانی سەرکەوتنی ڕێکخراوەییدا. ئەوان دەڵێن بەڕێوەبردنی کاریگەر پێویستی بە هاوسەنگی کارامەیی تەکنیکی و مرۆیی و چەمکی هەیە، کە زۆرجار لەو ناوچانەی کە هەژاری بەڕێوەبردنیان بەدەستەوەیە، گەشەیان نەکردووە. لە ئاستی ناوخۆییدا، لێکۆڵینەوەکان لەسەر هەرێم، هەرچەندە سنووردارن، بەڵام پێشنیاری ئەوە دەکرێت کە بەربەستە پێکهاتەییەکان و نەبوونی ڕاهێنانی پیشەیی پرسەکە خراپتر دەکەن.
“چەمکە سەرەکییەکان”
١. لێهاتوویی بەڕێوەبردن:- لێهاتوویی کارگێڕی ئاماژەیە بۆ توانای سەرکردەکان بۆ پلاندانان و ڕێکخستن و کۆنترۆڵکردنی سەرچاوەی کاریگەرانە بۆ گەیشتن بە ئامانجە ڕێکخراوەییەکان. مۆدێلی لێهاتوویی بۆیاتزیس (1982) کارامەیی سەرەکی دەخاتە ڕوو، لەوانە زیرەکی سۆزداری، بیرکردنەوەی ستراتیژی و گونجاندن، کە بۆ سەرکردایەتییەکی کاریگەر گرینگن. لە چوارچێوەی هەرێمدا، نەبوونی بەرنامەی ڕاهێنانی ستراکتۆرکراو و پشتبەستن بە دامەزراندنە سیاسییەکان زۆرجار دەبێتە هۆی ئەوەی کە سەرکردەکان کە ئەم لێهاتووییانەیان نەبێت.
٢.پەرەپێدانی سەرکردایەتی:- پەرەپێدانی سەرکردایەتی گرنگی بە تەیارکردنی تاکەکان دەدات بەو لێهاتوویی و زانیاریانەی کە پێویستن بۆ سەرکردایەتیکردنی کاریگەر. کۆتەر (1996) جەخت لەسەر گرنگی سەرکردایەتی دەکاتەوە لە بەڕێوەبردنی گۆڕانکاری و پەروەردەکردنی داهێنان. لە هەرێمدا نەبوونی دەستپێشخەرییەکانی پەرەپێدانی سەرکردایەتی توانای ڕێکخراوەکان سنووردار دەکات بۆ گونجاندن لەگەڵ تەحەددیاتەکان و دەستبەسەرداگرتنی دەرفەتەکان.
٣.پاڵپشتی دامەزراوەیی:- پشتیوانی دامەزراوەیی ئاماژەیە بۆ ئەو چوارچێوە و سیاسەتانەی کە بەڕێوەبردن کارا دەکەن. تیۆری دامەزراوەیی دیماجیۆ و پاول (1983) تیشک دەخاتە سەر ڕۆڵی نۆرم و پێکهاتە دامەزراوەییەکان لە داڕشتنی ڕەفتاری ڕێکخراوەییدا. لە هەرێم دا، چوارچێوەی ڕێکخستنی لاواز و میکانیزمە سنووردارەکانی لێپرسینەوە بەشدارن لە کلتوری ناکارایی کارگێڕیدا.
“پێناسەی هەژاری کارگێڕی”
هەژاری کارگێڕی ئاماژەیە بۆ نەبوونی کارامەیی بنەڕەتی بەڕێوەبردن یان توانای بەڕێوەبردن و پێشبینی و دیدگای ستراتیژی و توانای سەرکردایەتیکردن لە ڕێکخراوەکاندا. ئەمەش خراپی بڕیاردان و پلاندانانی ناتەواو و نەبوونی داهێنان لەخۆ دەگرێت. لە هەرێمدا هەژاری کارگێڕی تەنها لە یەک کەرتدا سنووردار نییە. دامەزراوە حکومییەکان و کۆمپانیا تایبەتەکان و ڕێکخراوە ناحکومییەکان (NGOs) لەخۆدەگرێت. تێگەیشتن لەم چەمکە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ کاریگەرییە بەربڵاوەکانیدا زۆر گرنگە. لە کاتێکدا وڵاتانی تازەپێگەیشتوو زۆرجار ڕووبەڕووی کێشەی سیستماتیکی وەک دامەزراوە لاوازەکان و ژێرخانی ناتەواو دەبنەوە، وڵاتانی پێشکەوتوو ڕووبەڕووی تەحەددیاتی پەیوەست بە ڕەزامەندی، پێکهاتەی ڕێکخراوەیی ڕەق و پشتبەستنی زۆر بە تەکنەلۆژیا دەبنەوە. تێگەیشتن لەم جیاکاریانە زۆر گرنگە بۆ چارەسەرکردنی کاریگەرانەی پرسەکە لە هەردوو کەرتەکەدا.
“تیۆرییەکانی پەیوەست بە ڕەفتاری ڕێکخراوەیی و بنیاتنانی توانا”
١.تیۆری سەرکردایەتی گۆڕانکاری:- بێرنز (١٩٧٨) و باس (١٩٨٥) جەخت لەسەر ڕۆڵی سەرکردە گۆڕانکارییەکان دەکەنەوە لە ئیلهامبەخشین و پاڵنانی کارمەندان بۆ تێپەڕاندنی چاوەڕوانییەکان. ئەم تیۆرییە بە تایبەتی پەیوەندی بە چارەسەرکردنی هەژاری بەڕێوەبردنەوە هەیە، چونکە سەرکردایەتی گۆڕانکاری دەتوانێت داهێنان بباتە پێشەوە و دەرئەنجامە ڕێکخراوەییەکان باشتر بکات.
٢. تیۆری سەرمایەی مرۆیی:- تیۆری سەرمایەی مرۆیی بێکەر (١٩٦٤) جەخت لەسەر گرنگی وەبەرهێنان لە پەروەردە و ڕاهێنان دەکاتەوە بۆ بەرزکردنەوەی بەرهەمهێنان. لە هەرێمی کوردستان دا، وەبەرهێنانی سنووردار لە ڕاهێنانی بەڕێوەبردن پەرەپێدانی سەرمایەی مرۆیی تێکدەدات، ئەمەش بەردەوامی بە هەژاری کارگیڕی دەبەخشێت.
٣. چوارچێوەی بنیاتنانی توانا:- چوارچێوەی پەرەپێدانی تواناکانی مۆرگان (٢٠٠٦) سەرنج دەخاتە سەر بەرزکردنەوەی توانا تاکەکەسییەکان، دامەزراوەییەکان و سیستمییەکان بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی گەشەپێدان. جێبەجێکردنی ئەم چوارچێوەیە بۆ هەرێمەکەمان تیشک دەخاتە سەر پێویستی ستراتیژی یەکگرتوو کە هەم لێهاتوویی تاکەکەسی و هەم کەموکوڕییە دامەزراوەییەکان چارەسەر بکات.
ئەم بابەتە بە سوودوەرگرتن لەم تیۆری و چەمکانە، هەوڵدەدات تێگەیشتنێکی گشتگیر لە هەژاری کارگێڕی و کاریگەرییەکانی پێشکەش بکات. چوارچێوەی تیۆری وەک بناغەیەک بۆ شیکردنەوەی هۆکارە بنەڕەتییەکانی ئەم پرسە و دیاریکردنی چارەسەری کرداریی بۆ پێشخستنی سەرکردایەتی کاریگەر و گەشەپێدانی ڕێکخراوەیی لە هەرێمدا کاردەکات.
“هۆکارەکانی هەژاری بەڕێوەبردن یا کارگێڕی لە دامەزراوەکانی هەرێم دا”
هەژاری بەڕێوەبردن لە هەرێمی کوردستان لە چەند هۆکارێکی پەیوەندیدارەوە سەرهەڵدەدات کە پەرەپێدانی سەرکردایەتیی لێهاتوو و پراکتیکی ڕێکخراوەیی کاریگەر تێکدەدەن. ئەم هۆکارانە ڕەهەندە پەروەردەیی، سیاسی، ئابووری و دامەزراوەییەکان دەگرێتەوە، هەریەکەیان بەشدارن لە سووڕێکی بەردەوامی ناکارایی و کەم ئەنجامدان.
کەلێنە پەروەردەییەکان یان بۆشاییە پەروەردەییەکان:- زۆرێک لە بەڕێوەبەران پەروەردەی فەرمی یان ڕاهێنانیان لە پراکتیکەکانی بەڕێوەبردنی مۆدێرن نییە. زۆرجار زانکۆ و خوێندنگەکان و دامەزراوەکانمان شکست دەهێنن لە پێشکەشکردنی بەرنامەی گشتگیر کە بەپێی پێداویستییەکانی سەرکردایەتی و ڕێکخراوەیی گونجاوی بازار و کۆمەڵگەدایە. نەبوونی بەرنامەکانی ڕاهێنانی کارگێڕی و مەنهەجی کەم گەشەسەندوو بەربەستێکی بەرچاو لەبەردەم پەروەردەکردنی سەرکردەی لێهاتوو لە هەرێمدا نیشان دەدەن. زۆرجار زانکۆ و دامەزراوەکانی ڕاهێنان شکست دەهێنن لە یەکەمایەتیدان بە تیۆرییەکانی بەڕێوەبردنی مۆدێرن و کارامەیی پراکتیکی، ئەمەش واتە دەرچووان ئامادەنەبوونە و نەکراون و ئامادە نینە بۆ ئاستەنگەکانی جیهانی ڕاستەقینە. بۆ نموونە، بەڕێوەبەرانی کەرتی چاودێری تەندروستی زۆرجار پلاندانانی ستراتیژی و توانای تەرخانکردنی سەرچاوەیان نییە کە پێویستن بۆ باشترکردنی پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییەکان، ئەمەش دەبێتە هۆی قەرەباڵغی نەخۆشخانەکان و بەکارهێنانی ناکارامەی سەرچاوەکان.
دەستوەردانی سیاسی یا هۆکارە سیاسییەکان:- ڕەنگە دەستێوەردانی سیاسی گشتگیرترین هۆکاری هەژاری کارگێڕی بێت لە هەرێمدا. زۆرجار خزمایەتی و لایەنگری بڕیارەکانی دامەزراندنی کارمەند، پەراوێزخستنی دامەزراندن لەسەر بنەمای شایستەیی و بەرزکردنەوەی کەسانی ناشایستە بۆ پۆستی سەرکردایەتی و پۆستە هەستیارەکان. ئەم دیاردەیە بە تایبەتی لە کەرتی گشتیدا دیارە، کە زۆرجار دامەزراوانی سیاسی شارەزایی پێویستیان نییە بۆ بەڕێوەبردنی ئۆپەراسیۆنە بەرفراوانەکان بە شێوەیەکی کاریگەر. بۆ نموونە زۆرجار دامەزراوە پەروەردەییەکان لە ناوچەکەدا لەلایەن کەسانێکەوە سەرکردایەتی دەکرێن کە ئەزموونی کەمیان لە کارگێڕی ئەکادیمیدا هەیە، لە ئەنجامدا قوتابخانەکان بە خراپی بەڕێوەدەبرێن و دەرئەنجامی خوێندکاران کەمدەبێتەوە. واتا زۆرجار فشارە سیاسییەکان و دەستێوەردانەکان سەربەخۆیی و لێپرسینەوەی بەڕێوەبردن تێکدەدەن و زیاتر ئەدای ڕێکخراوەیی دەشێوێنن.
سنووردارکردنی ئابووری:- سەرچاوە سنووردارەکان کە بۆ بنیاتنانی توانا تەرخان دەکرێن، هەژاری کارگێڕی زیاتر دەکەن. لە هەردوو کەرتی گشتی و تایبەتدا، زۆرجار سنووردارکردنی بودجە ڕێگری لە ڕێکخراوەکان دەکات کە وەبەرهێنان لە بەرنامەکانی پەرەپێدانی سەرکردایەتیدا بکەن. کۆمپانیا تایبەتەکان، بە تایبەتی بزنسە بچووک و مامناوەندەکان، بەهۆی نەبوونی بەڕێوەبردنی ستراتیژییەوە، کێشەیان هەیە بۆ کێبڕکێکردن لەگەڵ کۆمپانیا گەورەکان. بە هەمان شێوە کەرتی نەوت کە بەردێکی بناغەی ئابووری هەرێمدا هەیە، بەهۆی چاودێری نەکردنی کارگێڕیەوە ڕووبەڕووی ناکارایی بووەتەوە، کە بووەتە هۆی لەدەستدانی داهات و دواکەوتنی کارکردن.
ناکارایی ڕێکخراوەیی یا لاوازی دامەزراوەیی:- خراپی سەرکردایەتی دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی بەرهەمهێنان و ناڕوونی ئامانجەکان و بەفیڕۆدانی سەرچاوەکان لە ڕێکخراوەکاندا. نەبوونی چوارچێوەی بەهێز بۆ چاودێریکردن و هەڵسەنگاندن کێشەی هەژاری کارگێڕی زیاتر ئاڵۆز دەکات. زۆرجار ڕێکخراوەکان پێوەرە ڕوونەکانی ئەدای کارکردن، میکانیزمی لێپرسینەوە و سیستەمی فیدباکیان نییە، ئەمەش ڕێگە بە ناکاراییەکان دەدات بەبێ کۆنترۆڵ بەردەوام بن. بۆ نموونە خزمەتگوزاری شارەوانییەکان لە هەرێم زۆرجار بەدەست خراپ بەڕێوەبردن دەناڵێنن، بەو پێیەی هیچ میکانیزمێکی کاریگەر نییە بۆ چاودێریکردنی تەرخانکردن و بەکارهێنانی سەرچاوەکان، ئەمەش دەبێتە هۆی دواکەوتنی پڕۆژەکان و ناڕازیبوونی گشتی.
ئەنجومەنی لاواز (ئامۆژگاری) و میریتۆکراسی:- زۆرجار خزمایەتی و لایەنگری سێبەری بە سەر دامەزراندن لەسەر بنەمای شایستەیی دادەنێت و دەبێتە هۆی دانانی کەسانی ناشایستە بۆ ڕۆڵی بەڕێوەبردن.
بەرکەوتنی سنووردار بە پراکتیزە جیهانییەکان:- دابڕانی هەرێم لە ستاندارد و پراکتیکە نێودەوڵەتییەکان توانای بەڕێوەبەران سنووردار دەکات بۆ وەرگرتنی چارەسەری داهێنەرانە و باشترین پراکتیزە.
نەبوونی وەبەرهێنان لە بنیاتنانی توانا:- زۆرجار هەردوو کەرتی گشتی و تایبەت گرنگیی بەردەوامی خوێندن و گەشەپێدانی پیشەیی بۆ بەڕێوەبەران چاوپۆشی لێدەکەن.
دامەزراوە لاوازەکان:- گەندەڵی، نەبوونی شەفافیەت و چوارچێوەی ڕێکخستنی لاواز، ناکاراییەکانی بەڕێوەبردن گەورەتر دەکەن.
سنووردارکردنی سەرچاوەکان (دارایی):- سنووردارکردنی دارایی ڕێگری دەکات لە وەبەرهێنان لە بنیاتنانی توانا و پەرەپێدانی پیشەیی.
سیاسەتی سك هەڵگوشین:- زۆرجار سیستەم و ڕێکارە زۆر ئاڵۆزەکان داهێنان و بڕیاردان دەخنکێنن.
زۆر پشتبەستن بە تەکنەلۆژیا:- پشتبەستن بە سیستەمی ئۆتۆماتیکی دەتوانێت بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە و تواناکانی چارەسەرکردنی کێشەکان لەنێو بەڕێوەبەراندا بشێوێنێت.
تەحەددیاتی مانەوەی بەهرە و توانا:- ڕێژەی بەرزی گۆڕانکاری لە بازاڕە کێبڕکێکارەکاندا دەتوانێت بەردەوامی ڕێکخراوەیی تێکبدات.
نموونەی جیهانی ڕاستەقینە:- کەرتی چاودێری تەندروستی دەرئەنجامەکانی سەرکردایەتی ناشایستە دەخاتە ڕوو، نەخۆشخانەکان بەهۆی خراپی بەڕێوەبردنی سەرچاوەکانەوە کێشەیان هەیە بۆ دابینکردنی داواکارییەکانی نەخۆش. لە بواری پەروەردەدا، کارگێڕانی ڕاهێنەرنەکراو نەیانتوانیوە ئەو سیاسەتانە جێبەجێ بکەن کە ستانداردەکانی وانەوتنەوە یان دەرئەنجامی خوێندکاران باشتر دەکەن، ئەمەش گەنجانی هەرێمی پەراوێز خستووە و لاوازیانی کردوون بۆ بەرانگاربوونەوەی ئاستەنگەکانی داهاتووبێ هیوایی زیاتر. هاوکات لە پیشەسازی نەوتدا، خراپ بەڕێوەبردن بووەتە هۆی ناکارایی بەرچاوی کارکردن، وەک دواکەوتنی جێبەجێکردنی پڕۆژەکان و ناکۆکی لەسەر دابەشکردنی داهات و … زانکۆکان نەیانتوانیوە ببنە ڕایەڵە و پردی نێوان ئەم ناوەندە زانستی و بازاری کاردا و نەیانتوانیوە ببنە بەرهەمهێنەری کار و پیشە و کادری بەتوانا.
“دەرئەنجامەکانی هەژاری بەڕێوەبردن(کارگێڕی)”
هەژاری کارگێڕی ئاماژەیە بۆ نەبوونی سەرکردایەتی کاریگەر، لێهاتوویی بەڕێوەبردن و بیرکردنەوەی ستراتیژی لەناو ڕێکخراوەکاندا، بەتایبەتی لە کەرتی تایبەتدا. دەرئەنجامەکانی هەژاری بەڕێوەبردن لە هەرێمی کوردستاندا بەربڵاون، کاریگەرییان لەسەر حوکمڕانی، ئەدای بازرگانی، مۆڕاڵی فەرمانبەران، و لایەنە کۆمەڵایەتییە فراوانەکانی وەک بێکاری و وەبەرهێنان هەیە. ئەم بەشە بە وردی ئەم دەرئەنجامانە دەکۆڵێتەوە، بە بەکارهێنانی توێژینەوەی کەیس و ڕاپۆرتەکان زیاتر ئەم بابەتە ڕوون دەکەینەوە.
“ناکارایی لە حوکمڕانی و ئەدای کەرتی تایبەت”
یەکێک لە دەرئەنجامە هەرە دیارەکانی هەژاری بەڕێوەبردن، ناکارامەیی لە حوکمڕانی و ئەدای لاوازی ڕێکخراوەکانی کەرتی تایبەتە. شکستی کەرتی گشتی لە جێبەجێکردنی سیاسەت و ڕێسای کاریگەردا زۆرجار دەبێتە هۆی خاوبوونەوەی پرۆسەکانی بڕیاردان، دواکەوتنی بیرۆکراتی و نەبوونی لێپرسینەوە. لە کەرتی تایبەتدا، سەرکردایەتی خراپ دەتوانێت ببێتە هۆی تەرخانکردنی سەرچاوەی ناکاریگەر، پێکهاتەی ڕێکخراوەیی لاواز و هەڵە ڕێکخستنی ستراتیژی، کە هەموو ئەمانە بەشدارن لە کەمکردنەوەی بەرهەمهێنان و لەدەستدانی دەرفەتەکانی بازرگانی. بۆ نموونە زۆرێک لە بازرگانییە تایبەتەکان لە هەرێمدا لەگەڵ شێوازە خراپەکانی بەڕێوەبردن کێشەیان هەیە، بەتایبەتی لە پیشەسازییەکانی وەک بیناسازی، فرۆشتنی تاکەکەسی و بەرهەمهێناندا. ڕاپۆرتەکانی ژوورە بازرگانییە ناوخۆییەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە کۆمپانیاکانی ئەم کەرتانە زۆرجار ڕووبەڕووی ئاستەنگەکانی وەک بەرهەمی کوالیتی نزم، دواکەوتنی پڕۆژەکان و خراپ بەڕێوەبردنی دارایی دەبنەوە، کە هەموو ئەمانە دەتوانرێت بگەڕێنرێتەوە بۆ نەبوونی بەڕێوەبردنی لێهاتوو. پرۆسەی بڕیاردانی ناکارامە و بێتوانایی لە گونجاندن لەگەڵ گۆڕانی بارودۆخی بازاڕدا ڕێگری لە گەشەسەندن و توانای کێبڕکێی ڕێکخراوەیی دەکات.
لە نموونەیەکی دیاریکراودا کۆمپانیایەکی بیناسازی لە هەولێر بەهۆی ناکارامەیی بەڕێوەبردن ڕووبەڕووی دواکەوتنی بەرچاوی پڕۆژەکان بووەوە. نەبوونی پەیوەندی و پلانی ڕوون لە نێوان بەشەکاندا بووە هۆی خراپ بەڕێوەبردنی سەرچاوەکان و لە ئەنجامدا دواکەوتنی پڕۆژەکان و زیادبوونی تێچوونەکان. ئەمەش نەک هەر ئازاری ئەدای دارایی کۆمپانیاکە دەدات بەڵکو متمانەی لەنێو کڕیارەکانیدا لەناوبرد، ئەمەش ئاسۆی بازرگانی داهاتوو سنووردار دەکات.
“کاریگەری لەسەر ڕازیبوونی کارمەند، بەرهەمهێنان و مانەوەی کارمەند”
هەروەها هەژاری کارگێڕی کاریگەری ڕاستەوخۆ و زیانبەخشی لەسەر کارمەندانی ناو ڕێکخراوەکان هەیە. زۆرجار کارمەندان یەکەم کەسن کە هەست بە کاریگەری خراپی بەڕێوەبردن دەکەن، چونکە لەوانەیە ڕووبەڕووی ڕێنمایی ناڕوون و نەبوونی پاڵنەر و دەرفەتی گەشەپێدانی پیشەیی سنووردار ببنەوە. کاتێک کارمەندان بە باشی بەڕێوەنەبرێن یان پاڵنەریان بۆ دانەنرێت، بەرهەمهێنان دادەبەزێت و ڕەزامەندی کارمەندان بە شێوەیەکی بەرچاو دادەبەزێت. لە ڕێکخراوەکانی ناوخۆیی کە هەژاری کارگێڕی باو بووە، زۆرجار کارمەندان تووشی ناڕەزایی لە کار دەبن بەهۆی نەبوونی پشتیوانی و ناساندن و دەرفەتی گەشەکردن. لە غیابی سەرکردایەتییەکی کاریگەردا، ڕەنگە کارمەندان هەست بە بێبەشبوون، کەم بەها و بێ پاڵنەر بکەن، ئەمەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی گۆڕانکاری. نەهێشتنی کارمەندانی بەتوانا زیاتر ئەو تەحەددایانەی کە ڕێکخراوەکان ڕووبەڕوویان دەبێتەوە لە بەدەستهێنانی سەرکەوتنی درێژخایەندا خراپتر دەکات.
کەیسێکی دیار کۆمپانیایەکی نەرمەکاڵای ناوخۆییە لە هەولێر، کە بەرز و نزمی لە داهاتی زۆری ڕاستەوخۆ پەیوەست بووە بە شێوازە خراپەکانی بەڕێوەبردن. سەرەڕای پێشکەشکردنی مووچەی کێبڕکێ، کۆمپانیاکە بەهۆی سەرکردایەتییەکی ناکاریگەرەوە کێشەی هەبوو بۆ مانەوەی کارمەندەکانی، ئەمەش بووە هۆی نەبوونی دەرفەتی پێشکەوتنی پیشەیی و ناڕوونی ڕۆڵی کار. لە ئەنجامدا کۆمپانیاکە ڕووبەڕووی پچڕانی بەردەوام بووەوە لە کارەکانیدا، ئەمەش کاریگەری لەسەر توانای جێبەجێکردنی وادەی کڕیارەکان و پاراستنی پێشەنگی کێبڕکێی هەبوو.
“دەرئەنجامە کۆمەڵایەتییە فراوانەکان؛ بێکاری و کەمبوونەوەی وەبەرهێنانی بیانی”
لەسەر ئاستی فراوانتری کۆمەڵایەتی، هەژاری کارگێڕی لە هەرێمدا دەتوانێت ببێتە هۆی تەحەدای ئابووری بەرچاو، لەوانەش زیادبوونی بێکاری و کەمبوونەوەی وەبەرهێنانی بیانی. زۆرجار شێوازە خراپەکانی بەڕێوەبردن لەناو کەرتی تایبەتدا دەبێتە هۆی داخستنی کارەکان یان بێتوانایی لە قەبارەدانانی کارەکان، کە دەبێتە هۆی لەدەستدانی کار و کەمبوونەوەی دەرفەتەکان بۆ هێزی کاری ناوخۆیی. بە تایبەتی کەرتەکانی وەک گەشتیاری و میوانداری و تەکنەلۆژیا کە زۆر پشت بە داهێنان و کارایی دەبەستن، ڕاستەوخۆ کاریگەرییان لەسەرە بەهۆی نەبوونی سەرکردایەتییەکی لێهاتوو. جگە لەوەش لە درێژماوەدا هەژاری بەڕێوەبردن وەبەرهێنانی بیانی لە هەرێمدا بێهیوا دەکات. زۆرجار وەبەرهێنەران دوودڵن لە پابەندکردنی سەرمایە بەو بزنسانەی کە شێوازی بەڕێوەبردنی خراپ پیشان دەدەن، چونکە ئەمە مەترسی شکستی کارەکە زیاد دەکات و داهاتی ئەگەری کەمدەکاتەوە. ڕاپۆرتەکانی ژوورە بازرگانییە نێودەوڵەتییەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە هەرێم ڕووبەڕووی کێشە بووەتەوە لە ڕاکێشانی وەبەرهێنەرانی بیانی بەهۆی نیگەرانییەکان لە کوالیتی بەڕێوەبردن و حوکمڕانی ناوخۆیی کە زۆر جار لە ناوەندەکانی ڕاگەیاندن باسی لێوە ناکرێت یان ئاماژەی پێ ناکرێت و هەستی پێ ناکرێت و بابەتەکە بە سیاسی یان هەوڵێکی نەیارەکان لە قەڵەم دەدرێت بۆ شێواندنی ناوبانگی هەرێم.
نموونەیەکی دیاریکراوی ئەمەش لە کەرتی میوانداریدا دەبینرێت، کە وەبەرهێنەرانی بیانی بەهۆی نیگەرانییەکان لە تواناکانی بەڕێوەبردنی ناوخۆیی، ئامادە نەبوون وەبەرهێنان لە پڕۆژەی نوێی هۆتێل لە هەولێر بکەن. نەبوونی کەسانی پسپۆڕی کارگێڕی لێهاتوو بووەتە هۆی ناکارایی کارکردن لە هەندێک لە هۆتێلەکانی ئێستادا، وەک خراپی خزمەتگوزاری میوانان و کەم بەکارهێنراوی ئاسانکارییەکان، کە لە ئەنجامدا قازانج کەمتر دەبێتەوە و گەشەی سنووردار دێنێتە کایەوە.
پاشەکشەی ئابووری:- خراپی ئەدای ئابووری بەهۆی تەرخانکردنی ناکارامەی سەرچاوەکان. بەڕێوەبردنی ناکارامە ڕێگری لە هەمەچەشنی و گەشەی ئابووری دەکات، بەمەش هەرێم بە شێوەیەکی زۆر پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت هەر چەندە لە کابینەی نۆیەم هەوڵی زۆر دراوە بۆ فرە چەشنکردنی داهاتەکان، بەڵام کاری زۆر و ڕێگەیەکی دوور و درێژ و پلانێکی تۆکمەی هەمەلایەنەی پێویستە.
ناڕەزایی گشتی:- هاووڵاتییان بەهۆی خراپ بەڕێوەبردن و گەندەڵی و پێشکەشنەکردنی خزمەتگوزارییە سەرەکییەکان متمانەیان بە دامەزراوە حکومییەکان لەدەست دەدەن. خراپی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری لە بوارە گرنگەکانی وەک چاودێری تەندروستی و پەروەردە.
کۆچکردنی زاناکان و نوخبەکان:- زۆرجار کەسانی بەهرەمەند بە دوای دەرفەتی باشتردا ناوچەکە بەجێدەهێڵن، ئەمەش سووڕی خراپی ئەدای کارکردن خراپتر دەکات.
گەندەڵی:- بێتوانایی بەڕێوەبردن ژینگەیەک بۆ گەندەڵی و پراکتیزەکردنی نائەخلاقی دروست دەکات. ئاستی بەرزی گەندەڵی و خراپ بەڕێوەبردن لە کەرتی گشتی و تایبەتدا.
-کەمبوونەوەی چالاکی ڕێکخراوەیی لە وەڵامدانەوەی گۆڕانکارییەکانی بازاڕ و تەکنەلۆژیا.
-کەمبوونەوەی بەرهەمهێنان بەهۆی هەڵە ئەولەویەتەکان و خراپی سەرکردایەتی.
-دابەزینی متمانەی گشتی بە دامەزراوەکان بەتایبەت لە کاتی قەیرانەکاندا.
دەرئەنجامەکانی هەژاری بەڕێوەبردن لە هەرێمی کوردستانی ئێراق دوور مەودان، نەک تەنها تاک ڕێکخراوەکان بەڵکو کاریگەری لەسەر ئابووریش هەیە. حوکمڕانی ناکارامە، کەمی ڕەزامەندی کارمەندان و کەمبوونەوەی وەبەرهێنانی بیانی هەموویان لە بێتوانایی بەڕێوەبردن و سەرکردایەتیکردنی ڕێکخراوەکان بە شێوەیەکی کاریگەر سەرچاوە دەگرن. بۆ زاڵبوون بەسەر ئەم تەحەددایانە، زۆر گرنگە بۆ هەردوو سەرکردەکانی کەرتی گشتی و تایبەت لە هەرێمدا کە وەبەرهێنان لە ڕاهێنانی بەڕێوەبەرایەتیدا بکەن، تواناکانی سەرکردایەتی بەهێز بکەن، و چوارچێوەی ستراتیژی پەرەپێبدەن کە داهێنان، بەرهەمهێنان و گەشەی بەردەوام بەرەوپێش دەبەن.
شیکاری بەراوردکاری:- وڵاتانی تازەپێگەیشتو لە بەرامبەر وڵاتانی پێشکەوتوو
