“پێشەكی”
مۆدێرنیزاسیۆن پڕۆسەیەكی نوێیە، دوایی هاتنی شۆڕشی پیشەسازی و ڕۆشنگەری ئیتر دەوڵەت بووە بونەوەرێكی ئاڵۆزو فرە ڕەهەند، لێرەدا دەوڵەتانی باكوور بوون بە خاوەنی مۆدێرنیزان بوون و دەوڵەتانی باشوور بوون بە پەیڕەوكەری مۆدێرنیزاسیۆن، بەم جۆرە مۆدێرنیزاسیۆن هاوتایی هاتنی ڕۆژئاواییەكان و دامەزراوە ئایدۆلۆژیایان بەرهەمەكانیان بووبە ڕۆژهەڵات و وڵاتانی دواكەوتوو و تازە پێگەیشتوو بەم جۆرە ئەتوانین بڵێن مۆدێرنیزاسیۆن پڕۆسەیەكی ئاڵۆزە سەرەتا پاگیر و سیستەماتیكە. “مۆدێرنیتە” چەمكێكی ئاڵۆزە، كە ناتوانین پێناسەیەكی تەواوی بكەین، لە ڕاستیدا دژواریی پێناسەكردنی وشەی “مۆدێرن” یش لەوەوە دێت كە هەمیشە ئەم وشەیە بەرانبەر دوو چەمكی تر دەوستێتەوە؛ یەكێكیان چەمكی “كۆن” ئەوی تریان چەمكی “نەریت یان تەقلید”ە، لەم ڕوانگەیەوە تێپەربوونی زەمەن بەردەوام مانای راستەقینەی وشەی “مۆدێرن” دەگۆرێت، بەڵام ئەسڵی “مۆدێرنیتە” بە مانای “بەردەوام بەرەو پێش چوون” و لە هەمان كاتدا “سەر لە نوێ خوێندنەوەی نوێ” و بەجێهێشتنی “كۆن” دێت .
“مێژووی مۆدێرنیزاسیۆن و مۆدێرن”
لە ڕوانگەی ڕۆمەكانەوە، وشەی مۆدێرن مانای “تازە” ی هەبوو، لە كاتێكدا مانای “كۆن” یش بریتی بوو لە “ئەو شتەی پێوەندیی بە ڕابردووەوە هەیە”. ڕۆمەكان بۆ یەكەمجار وشەی(مۆدێرن – Modernus یان لە سەدەی شەشەمی زایینیدا لە وشەی (Modo) وە دروستكرد، كە بە مانای “بە تازەیی” دێت، هەر چۆن وشەی (hodiernus) یش كە بە مانای “ئەمڕۆیی” دێت لە وشەی (hodie) ەوە دروستیان كردبوو كە بە مانای “ئەمڕۆ دێت. بەم مانایە كە هۆراس و ئۆڤید خۆیان بە نووسەری “مۆدێرن” دادەنێن و لە ژیانی سەردەمی خۆیان ڕازی و خۆشحاڵن و بە دەست پلەو پایەی نووسەرانی ڕابردوویشەوە دەناڵێنن. كەواتە بە بۆچوونی ڕۆمەكان “مۆدێرن بوون” واتە هۆشیاری سەبارەت بەو سەردەمەی مرۆڤ خۆی تێیدا دەژی. قوتابخانەی مۆدێرنیزاسیۆن لە پێناو خوێندنەوەی ئاسۆی گەشەسەندن لە وڵاتانی جیهانی سێیەمدا، هەوڵدانێكی هاوبەشی نێوان چەندین بواری زانستییە. هەر بوارێكیش بە شێوازی تایبەت بە خۆی لەم قوتابخانەیەدا بەشدار بووە تا خوێندنەوە بۆ پرسە سەرەكییەكانی تایبەت بە مۆدێرنیزاسیۆن بكات. بۆ نموونە كۆمەڵناسان تیشكیان خستووتە سەر چۆنییەتی گۆڕانی بگۆڕەكانی نموزەج (pattern variables) و لێكجیاكاریی ستراكتۆریی، ئابووریناسان جەخت لەسەر خێراتركردنی سەرمایە گوزاریی بەرهەمدەر دەكەنەوە، زانایانی سیاسەت پێداگریی لەسەر زەرورەتی بەرزكردنەوەی توانایی سیستمی سیاسی دەكەن .
پێشكەوتووترین نەتەوەكانی جیهان ئەوانه‌ن وەك مۆدێلێك وێنا دەكرێن كە نەتەوەكانی تر لاسایی ئەوان دەكەنەوە. لەم ڕووەوە مۆدێرنیزاسیۆن واتە پرۆسەی بە ئەوروپاییكردن یاخود بە ئەمریكایی كردن. بۆ نموونە ڕۆژئاوای ئەوروپا و ئەمریكا بە ئاستێكی بەرزی پیشەسازیی گەیشتوون و وڵاتی دیموكراتیكن، بەمجۆرەش بە پیشەسازیبوون و دیموكراسی بوون بە دوو خواستی سەرەكی ڕوانگەی مۆدێرنیزاسیۆن هەژمار دەكرێن . توێژەرانی مۆدێرنیزاسیۆن بە ناڕاشكاویی تیۆرییەكانی خۆیان داڕێشت، كە ئەم خەسڵەتانەی خوارەوەیان لەخۆ گرتووە:-
- مۆدێرنیزاسیۆن پرۆسەیەكی قۆناغ بە قۆناغە، بۆ نموونە تیۆری “ڕۆسۆ” قۆناغە جیاوازەكانی مۆدێرنیزاسیۆنی كە گشت كۆمەڵگاكان پێدا تێپەڕ دەبن لێكجیاكردووتەوە. بە پێی ئەم بۆچوونە؛ كۆمەڵگا لە قۆناغی سەرەتایی-سادە لێكجیانەكراوەیی تەقلیدیی دەست پێدەكات و بە قۆناغی پێشكەوتوو ئاڵۆز و لێكجیاكراوەی مۆدێرن كۆتایی دێت. لەم گۆشە نیگایەوە، “لێڤی” باس لەوە دەكات كە دەكرێ كۆمەڵگاكان بە پێی ئەوەی كە تا چ ڕادەیەك توانیویانە لە تەقلیدییەوە بەرەو مۆدێرن هەنگاو بنێن، بەراورد بكرێن .
- مۆدێرنیزاسیۆن پرۆسەیەی یەكدەست كردنە (homogenizing process) .مۆدێرنیزاسیۆن مەیل بۆ لێكتر نزیكبوونەوەی كۆمەڵگاكان زیاد دەكات، ئاماژەی پێ دەكات “بە بەرەوپێشچوونی زەمەن، ئەوان و ئێمە زۆرتر لێكدەچین، چونكە نموزەجەكانی مۆدێرنیزاسیۆن بە شێوازێكە كە هەر چەند ئاستی مۆدێرن بوونی كۆمەڵگاكان زۆرتر بێت، ئەوان زۆرتر بە یەكتر دەچن”.
- مۆدێرنیزاسیۆن واتە پرۆسەی بە ئەوروپاییكردن (یاخود بە ئەمریكاییكردن)، لە ئەدەبیاتی مۆدێرنیزاسیۆندا جۆرێك لە خۆشبینی لە هەمبەر ئەوروپای ڕۆژئاوا و ویلایەتە یەكگرتووەكاندا دەبینرێت. وەها دەبینرێت كە ئەم نەتەوانە خاوەن بوژانەوەیەكی ئابووری بێهاوتا و دیموكراسییەكی سەقامگیر بن.
- مۆدێرنیزاسیۆن پرۆسەیەكە بۆ دواوە ناگەڕێتەوە، هەر كاتێك مۆدێرنیزاسیۆن دەستی پێكرد ئەستەمە بوەستێنرێت. بە واتایەكی تر؛ هەر كاتێك وڵاتانی جیهانی سێیەم پەیوەندیان لەگەڵ ڕۆژئاوا دروست كرد، ئەم وڵاتانە ناتوانن لە هەمبەر بزووێنەری مۆدێرنیزاسیۆندا خۆراگریی بكەن . ئەگەر چی ئاستی گۆڕان لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی تر جیاوازە، بەڵام ئاراستەی گۆڕانەكە لە گشتیاندا هەر یەك ئاراستەیە. هەر بۆیەش “لێڤی” بە مۆدێرنیزاسیۆن دەڵێت “چارەسەری گەردوونی كێشە كۆمەڵایەتیەكان” كە دەبێتە هۆی لەناوبردنی خەسڵەتە تەقلیدییەكانی وڵاتانی جیهانی سێیەم .
- مۆدێرنیزاسیۆن پرۆسەیەكی پێشكەوتنخوازە (progressive process)دەرد و نەهامەتییەكانی مۆدێرنیزاسیۆن زۆرن، بەڵام لە درێژخایەندا مۆدێرنیزاسیۆن نە تەنیا پرۆسەیەكی حەتمییە، بەڵكو خوازیاریشە، بۆ “كۆلمەن” بە بەراورد لەگەڵ سیستەمی سیاسی تەقلیدی، سیستەمی سیاسی مۆدێرن بوو، لە چارەسەری كاركردەكانی شوناسی نەتەوەیی، مەشروعییەت، چوونەناوەوە، بەشداریكردن و دابەشكردن توانای زۆرتری هەیە .
دەتوانین بە سوود وەرگرتن لە پێنج تەوەری جیاواز و لە هەمان كاتدا تەواوكەردا، ئەم ڕوانینە تازەیەی بكەری مۆدێرن پێناسە بكەین:-
- سەرەتا ئەوەیە كە دۆخی مرۆڤ لە جیهاندا گۆڕاوە؛ هەر چۆن لە ڕۆژگاری كۆپەرنیكەوە زەوی بە دەوری خۆردا دەسوڕێتەوە، لە ڕۆژگاری دیكارتیشەوە بكەری مۆدێرن دەبێتە سەنتەری بوونەوەرەكان و سەروەر و خاوەنی سرووشت، بكەری مۆدێرن دەست لە خودی بنەڕەتی خۆیەوە دەدات .
- لە لایەكی ترەوە؛ ئەقڵانییەتی سەرچاوە گرتوو لە فەلسەفەی دیكارت و فیزیای “گالیلۆ”وە پەل بۆ قەڵەمڕەوی سیاسەتیش دەكێشێت، بە سەرهەڵدانی مۆدێرنیتە كۆمەڵگای سیاسی وردە و وردە لە هەموو كۆتە میتافیزیكییەكان ڕزگاری دەبێت و دەوڵەت وەكو دەزگایەكی مۆدێرن دەبێتە بەرپرس و دەستەبەری ئازادیی بەرهەمهێنان و بەردەوامبوونی پەیمانە كۆمەڵایەتییەكان .
- لەگەڵ “كانت” دا چاخی مۆدێرنیتە لە فەلسەفەدا دەست پێ دەكات؛ “كانت” یەكەم كەسە كە جیهانی فیزیكی و جیهانی میتافیزیكی لە یەك جیا دەكاتەوە. ئەو دەڵێت كە جیهانی فیزیكی قابیلی بینین و ڕوونكردنەوەی زانستییە، لە كاتێكدا جیهانی میتافیزیكی دەچێتە دەرەوەی سنووری ئیدراك و تێگەیشتنەوە .
- چوارەمین تەوەری مۆدێرنیتە تەكنەلۆژیایە؛ كە دەشێت بەشێوەیەكی ڕەمزیی ئەو ئارەزووە پرۆمیسیۆسییەی مۆدێرنیتەی لە قەڵەم بدەین، واتە ئارەزووی سەروەری و دەستبەسەر داگرتنی سرووشت. ڕەنگە بتوانین ڕوخساری بنەڕەتی تەكنەلۆژیایش لەم بیرۆكەیەی ماكس ڤێبەردا كورت بكەینەوە كە تەكنەلۆژی وەهمەكانی ئادەمیزادی نەدەهێشت و سیحری حیكایەتە كۆنەكانی تێدا لەناو دەبرد:-
- بێگومان گرنگترین تەوەری مۆدێرنیتە فۆڕمەڵەبوونی تاك (فەرد)ە، وەكوو ڕوخساری سەرەكی جیهانی مۆدێرن؛ بە دەربرینێكی تر دەتوانین بڵێین مۆدێرنیتە سیستمێكە لە بیرۆكە و بەها كە بە پەیدابوونی تاكگەرایی لە جیهانی مۆدێرندا هاتووەتە ئاراوە. لەم ڕووەوە ژیاری مۆدێرن لە بنەڕەتەوە لەگەڵ تەواوی ژیار و كولتوورەكانی تردا جیاوازە، چونكە ژیاری مۆدێرن یەكەمین و تاقە ژیاریشە كە وەكوو بوونەوەرێكی ئەخلاقی، سەربەست و ئازاد بەها بۆ تاكە كەس دادەنێت. لە ڕوانگە كۆنەكانەوە ئادەمیزاد بوونەوەرێكە لەناو چوارچێوەی سروشتدا و سروشتیش كۆمەڵەیەكە سیستمێك بە سەریدا باڵادەستە، هەر بۆیە بنەمای سەرەكی فیزیای ئەستۆیی هەمان بنەمای سەرەكی حقوقی بەر لە مۆدێرنەیه، هەر چۆن لە فیزیای ئەرستۆییدا هەر تەنێك مەیلێكی گشتی بۆ خۆ بەستنەوە بە شوێنێكی دیاریكراوەوە هەیە كە بە پێی یاساكانی سرووشت بۆ تەرخان كراوە، بە هەمان شێوە مافەكان (حقوق) یش پێوەندی بە بكەرە تاكەكانی مافەوە نییە، بەڵكو بە پەیوەندیی ئەو بكەرە تاكە لەگەڵ تەواوی یاساكاندا .
“مۆدێرنیزم لەسەر شەقام”
- ئێستا شارێكی وەك پاریس بێنە بەر چاو، ئەم مێترۆپۆلە جیهانییە بێنە بەر چاو ، ئەو جێگەی لە سووچی هەر شەقامێكدا لە مێژوو هەڵدەكەوین .
- “بۆدلێر” نەك هەر لەبەر شێوەی كەڵكوەرگرتنی خۆی لە وێنەكانی ژیانی ئاسایی، نەك هەر لە ڕێگەی بە وێنەكردنی چەپەڵی ژیان لە میترۆپۆلێكی مەزندا، بەڵكو لە ڕێگەی هەڵكشاندنی ئەم چەشنە وێنانەوە بۆ دوا پلەی چڕی و تووندی لە ڕێگەی نواندنیانەوە بەو جۆرەی هەن و لە هەمانكاتیشدا پاڵنانیان بۆ نواندنەوەی شتێك ئەو لای خۆیان توانیویەتی بۆ كەسانی تر، شێوە یان وێنەیەكی ڕزگاریی و دەربڕینی “خود” بخوڵقێنێ .
خوێنی تادار بە ئەلكول و مێشكی ئاخنراوی نیكۆتینەوە، “بۆدلێر” سیمای ئەم تاكە تا دوایی هەستیارە وەك تایپ یان چەشنێك، وەك قارەمانێك وێنە دەكێشێ. دوو ساڵ دواتر؛ شاعیرێك بەناوی تیۆدۆر بانویەل، هەر ئەم ناوەڕۆكەی لە چوار چێوەی مەدیحەیەكی هەژێنەردا لەسەر گۆڕی “بۆدلێر” پەرە پێدا:- “بوو دلێر مرۆڤی مۆدێرنی بە هەموو شتێكی ئەو مرۆڤەوە وەرگرت، بە هەموو كەم و كوڕی، ئاوات و نائومێدی و داماویەكانییەوە. وەها ئەو توانی جوانی بە هەندێ دیمەن بدات كە لە خوێنیاندا جوان نەبوون، ئەویش نەك لە ڕێگەی ڕازاندنەوەی ڕۆمانتیكییانەوە، بەڵكو لە ڕێگەی دەرخستنی ئەو بەرامەیەی ڕۆح و گیانی مرۆیی كە لە ناخی ئەواندا شاردرا بووه‌وه؛ وەها ئەو ناخ یان هەناوی خەمۆك و بە زۆری تراژیكی شاری مۆدێرنی ئاشكرا كرد و لەبەر ئەوەشە ئامادەییەكی بەربڵاوی لە زەینی مرۆڤی مۆدێرندا هەیە و بەردەوامیش دەیبێ، كاتێكیش وتەی شاعیران ئیدی چ گەرمایی و كاریگەرییەكی نەمابێ، دیسان شیعرەكانی ئەو ڕۆحی خەڵكانی مۆدێرن ڕادەچڵەكێنێ و كەلێنەكانیش پڕ بكاتەوه” بەوەی كە لە “وایڵد و درێدا” وەریگرتبوو بەشێوەیەك ڕاستگۆیی خستە سەر ئەو قسەیەی “فیدلەر” كە دەڵێت:- “ڕەخنە یان ئەدەبە یان هیچ نییە”.
ئیهاب حەسەن لە كۆمەڵێك بۆ نەدا هات نەخشەی كۆمەڵێك دژكاری نێوان مۆدێرنە و پۆست مۆدێرنەی خستە ڕوو، ئەو نەخشەیەش لە نێو وتارێكدا لە ساڵی (1985) بڵاوكرایەوە بە ناونیشانی “كولتووری پۆست مۆدێرنە” و بەو شێوەیەیە:-
ئیهاب حەسەن هات میتۆدێكی تازەی ئەپستراكتی پۆست مۆدێرنەی گرتەبەر لە كۆكردنەوەی پارچە و چوارچێوە و تێروانین دژكار و شوێنگەو دەق و دەقی دیار و لەمیانەیانەوە توانی سنوورەكان ببەزێنێت .
“لە مۆدێرنەوە بۆ پۆست مۆدێرنە”
دەتوانین باسی تێكچڕاژانی قەیرانەكان لە بوونیادی دەوڵەتی مۆدێرن لە ڕوانگەی هابرماسەوە لەم هێلكارییەی خوارەوەدا ڕوون بكەینەوە.
” هابرماس” بە ڕوون كردنەوەی ئەم قەیرانانە، لە ڕاستیدا بە دوای شرۆڤەی ئەو بەشە لە تایبەتمەندییە بوونیادییەكانی كۆمەڵگای سەرمایەداری پێشكەوتوو دا دەگەڕێت، كە وەك دیارە لە پێشبینیە ماركسیستیەكان دا نەخرابووە ڕوو. لەسەر بنەمای شیكردنەوەی هابرماس، قەیرانە ئابووری و كارگێری و سیاسیەكان نابنە فاكتەری لەبەر یەك هەڵوەشانی كۆمەڵگا. بە پێچەوانەوە قەیرانەكانی مەشروعیەت و هاندەریی، كە پەیوەندیان بە شووناس و یەكگرتوویی سیستەمی كۆمەڵایەتیەوە هەیە، فاكتەری سەرەكی لەبەر یەك هەڵوەشانی ڕێكی كۆمەڵایەتین. قەیرانی ئابووری سەرمایەداری لیبڕا؛ لە ئاكامی بەردەوامی توانستەكانی خوڵقێنەری مەشرووعییەت، هاندەری و شووناسی ئەم سیستەمە لە كارخرا و لە ئاكام دا ئەم سیستەمە لەبەر یەك هەڵنەوەشا “هابرماس” لە شیكردنەوەی سەرمایەداری پێشكەوتوو دا ئەم چوار قەیرانە تاوتوێ دەكات و دژایەتی بنەڕەتی ئەو ئابوورییەی كە ماركس وەك “یاسای مەیلداری بەهای قازانج بەرەو نزم بوونەوە” خستوویەتەڕوو، وەك گریمانەی سەرەكی قبوڵ دەكات .
بە له‌بەرچاوگرتنی هێزی ئەم یاسایە، سیستەمی ئابووری ناچارە لە پێناو چارەسەركردنی كێشەكانی خۆی پەنا بباتە بەر پانتایی كارگێڕی، سیاسی، واتە دەوڵەت لە ڕووی مێژووییەوە پێدەچێت لانی كەم ئەم هەنگاوە بەشێوەیەكی كاتەكی سەركەوتنی بە دەست هێنابێت. بەردەوامی دەوڵەتی خۆشگوزەران لە ڕۆژئاوا لە خودی خۆیدا نیشانەی سەركەوتنێكی ڕێژەییە لەم بەستێنەدا. دەتوانین كەمبوونەوەی مەیلەكانی قەیران لە ئابووری بەم چەشنە ڕوون بكەینەوە كە دەوڵەت سنووری یاسا بنەڕەتیە ئابوورییەكانی لە ڕێگای دەستێوەردانی خۆیەوە تاڕادەیەك تێك شكاندووە، هەر چەندە ئەم یاسایە لە شیكردنەوەی كۆتایی دا دیاریكەر و گرنگن، دەوڵەت وەك كارگێڕی بەرنامەڕێژی سەرمایەی مۆنۆپۆلی لێهاتووە. هەڵبەتە دەوڵەت خاوەن سەربەخۆیی و ئازادییەكی ڕێژەیی سنووردارە، چونكە دەستێوەردانەكانی لە ئابووری دا تا ڕادەیەك گۆڕانكاری لە یاسا ئابووریەكان دا دروست كردووە. لەم خاڵەی دەسوەردانی دەوڵەت لە ئابووری دایە كە هەر وەك بینیمان ئەگەری سەرهەڵدانی قەیرانی ئەقڵانیەت دێتە پێش .
