“پێویستمان بەم هەموو زانیارییە نەبوو، ئێمە لەناوەڕاستی زەریایەکدا خەریکین نوقم دەبین؛ لە زانیاری”
Marguerite Duras
L’ amant de la Chine du Nord
“پێشەکی”
مرۆڤی ئەم سەردەمە بەوە لە مرۆڤی سەردەمەکەی پێش خۆی جیادەکرێتەوە کە لە ناوتۆڕێکی ئاڵۆزی تەکنیکدا دەژی. قۆناغی ئەمڕۆی مرۆڤایەتی قۆناغی دوای دەرکەوتنی میدیای نوێی و سەردەمی تەقینەوەی زانیارییەکانە، قۆناغێکە تێیدا میدیا خۆی لکاندووە بەکۆی کۆمەڵگەیی مۆدێرنەوە و هاوکات وەکوو عەمباری زانییاری و زمان حاڵی سەردەمەکەش دەردەکەوێت. هەر بۆیە چەمکی خوێندەواری لە ئێستادا زۆر لە مانا تەقلیدییەکەی فراوانترە کە تەنها لە توانای خوێندنەوە و نووسین و بڕوانامەیەک کوورت دەکرایەوە. لە دوونیای ئەمڕۆدا چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ تەکنەلۆژیا و میدیای نوێ و کارامەیی لە درووست بەکارهێنانی کارامەیییەکە و ئەگەر کەسێک نەزانێت چۆن مامەڵەی درووست لەگەڵ میدیا بکات ئەوا بە نەخوێندەوار دادەنرێت. لە جیهانێکدا کە ڕۆژانە ڕووبەڕووی لێشاوی گەورەی زانیاری دەبینەوە، یان وەک ئەوەی “مارگرێت دیوراس” ئێژێت: “ئێمە لەناوەڕاستی زەریایەک لە زانیاری خەریکین نوقم دەبین” جا بۆ ئەوەی فێری مەلەوانی ببین و نەخنکێین، خوێندەواری میدیایی کارامەیییەکی جەوهەرییە.
با نموونەیەک بهێنینەوە، وابیهێنە بەرچاوت لە بازاڕێکی گەورەی قەرەباڵغدایت کە هەموو جۆرە کاڵایەک بە مارکە و کوالێتی و نرخی جیاوازەوە نمایش دەکرێت. بۆ ئەوەی باشترین کاڵا هەڵبژێریت، پێویستە کوالیتی کاڵاکان بناسیتەوە و نرخەکان بەراورد بکەیت و متمانەت بە ڕیکلامەکانی فرۆشیارەکان نەبێت. لەجیهانێکدا میدیا بووە بە پێویستییەک و تەکنەلۆژیا بەشێکە لە ژیان، هەر لە منداڵان و هەرزەکاران و گەورەساڵانەوە کاتێکی زۆر بە شێوەی ئۆنلاین و لەبەردەم شاشەکاندا بەسەر دەبەن و زانیاری لێوە وەردەگرن و بەر پەیام و کاریگەرییە نەرێنییەکانی دەکەون، کە کاریگەری لەسەر عەقڵ و تەندرووستی جەستە و دەروونیان هەیە و ڕێگرە لەوەی ببنە هاووڵاتی هۆشیار و ڕۆشنبیر، خوێندەواری میدیایی بەتەواوی هەمان ئەو کارامەییە کە لەنموونەی بازاڕیکردنەکەدا پێویستمانە. ڕەنگە بەسەر هەمووماندا هاتبێت کە لە کاتی گەڕان بۆ هەواڵێک لە سایت و پەیجەکانی هەواڵ یان تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان، تووشی هەواڵی سەیر و سەمەرە یان تەنانەت هەواڵی ناڕاست بووین و بڵاومان کردۆتەوە بەبێ ئەوەی وردبینیمان بۆ کردبێت و بزانین کە لەبنەمادا ئەو هەواڵە ڕاستە یان ناڕاستە، بەڵام دوای ماوەیەک بۆمان دەرکەوتووە کە هەواڵەکە لە دەنگۆیەک زیاتر هیچی تر نییە! ئەمە تاکتیکی تۆڕەکانی سۆشیال میدیا و بەشێک لە دەزگاکانی ڕاگەیاندنە، کە بە پێی ئامانج و مەبەستی خۆیان ناوەڕۆک دەشێوێنن و واقیع لەقاڵب دەدەن و بڵاوی دەکەنەوە، هەر بۆیە گەربمانەوێت لە ڕاستی یان ناڕاستی هەواڵ و زانیارییەکان تێبگەین، دەبێت خوێندەواری میدییایمان هەبێت.
“خوێندەواریی میدیایی چییە؟”
“بۆ لەناوبردنی کۆمەڵگایەک، سوود لە یەک ڕەوشی سادە وەربگرن: سەرەتا دەستیان لەکتێب دووربخەنەوە، دواتر سەریان ڕۆبنێنە ناو تەلەفزیۆنەوە” کارل پۆپەر
خوێنەواریی میدیایی / Media Literacy دیدێکی ناسەنی/ مەعریفیی و ڕەخنەگرانەیە کە یارمەتیمان دەدات لە ناسین و شیکردنەوە و ڕاڤەکردنی پەیامە میدیاییە جۆربەجۆرەکان. هەموو بەرهەمێکی میدیایی بە ئامانجێک بڵاودەکرێتەوە، لە دونیای ئەمڕۆدا نەخوێنەوارەکان زۆر بە ئاسانی دەبنەنێچیری دەزگاکانی ڕاگەیاندن و تەنها ئەوانەی خوێندەواری میدیاییان هەیە دەتوانن پەیامە ئاڵۆزەکان ڕاڤەبکەن و ئامانجە شارەوەکانی پشت پەیامێک بدۆزنەوە کە لە ناوەڕۆکی تەلەفزیۆن، ڕادیۆ، ڕۆژنامە، گۆڤار، کتێب، ڕیکلام، تابلۆی بازرگانی، ئینتەرنێت و میدیای نوێیدا هاتووە. بەکوردی و پوختی، خوێندەواری میدیا، توانای شیکردنەوە و ڕەخنەکردنی زیرەکانەی پەیامەکانی میدیایە، کارامەییەکە یارمەتیمان دەدات لە ناسینەوەی هەواڵ و زانیاری ساختە و تێگەیشتن لە مەبەست و نیازە شاراوەکان لە دەقی پەیامێکدا. بەزۆری میدیا بەدوای ئەوەدا دەگەڕێت کاریگەری ناڕاستەوخۆی هەبێت و هۆکاری ناردنی پەیامەکە و ئامانجەکانی بشارێتەوە.
“میدیا ناسی”
میدیا ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە دوونیای ئەمڕۆدا. ئێمە لە ڕێگەی میدیاوە دەستمان بە زانیاری دەگات و پەیوەندیمان لەگەڵ جیهانی دەوروبەرمان دەبەستین. ئایا تائێستا بیرت لەوە کردۆتەوە کە جۆرە جیاوازەکانی میدیا چین و چۆن کاریگەریی لەسەر ئێمە بەجێدەهێڵن؟ میدیای مۆدێرن چ لێکچوون و جیاوازییەکی لەگەڵ میدیای تەقلیدی وەک ڕۆژنامە و ڕادیۆ و تەلەفزیۆن هەیە؟ هەرچەندە میدیا لە سەردەمی کۆنەوە بە شێوەی جۆراوجۆر بۆ ئاگادارکردنەوەی خەڵک لە هەواڵەکانی ڕۆژ بوونی هەبووە، بەڵام ئەمڕۆ میدیا ئیمتیازاتی تایبەتی بەدەستهێناوە و ڕۆڵی سەرەکی لە داڕشتنی ناسنامە و کەسایەتی مرۆڤدا هەیە. بۆ نموونە/ تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبووک وەربگرین، ئەم تۆڕە زانیاری و ئارەزووەکانت وەردەگرێت و بە بەکارهێنانی زیرەکی دەستکرد شیکارییان دەکات و هەوڵدەدات بۆ ماوەیەکی زۆر سەرقاڵت بکات. ئەم پلاتفۆرمە بە شێوەیەک دروست کراوە کە ئالوودە بێت لەگەڵیدا، کاتێک دەچیتە ناو ئەم ئەپەوە، کۆتایی بە زانیاری و ناوەڕۆکی نوێ نایەت. بینینی هەر پۆستێکی نوێ یان شوێنکەوتنی هەر لاپەڕەیەکی نوێ پەنجەرەیەکی نوێ لە ناوەڕۆکەکەت بۆ دەکاتەوە، وە چیرۆکەکە کۆتایی نایەت کاتێک ئەم ئەپە دادەخەیت، ئاگادارکردنەوەکانی ڕات دەکێشنەوە کاتێک شتێکی نوێ بڵاودەبێتەوە، بۆ ئەوەی لەدەستت نەچێت.
وەزیفەی میدیا سەرنجڕاکێشان و ئالوودەکردنە. هەموو دەزگایەکی ڕاگەیاندن و هەموو تۆڕێک هەوڵدەدات سەرنجی زیاتر ڕابکێشێت لە شەڕی سەرنجدان. هەربۆیە هۆشیاری و تێگەیشتنمان لەم تایبەتمەندییەی میدیا هەنگاوێک بەرەو پێشەوەمان دەبات. تایبەتمەندییەکی دیکەی میدیا توانای قایلاندن و ئاراستەکردنی شێوازی بیرکردنەوەی خەڵکە. لێرەدا دەبێت ئاگاداری ئەوە بین کە میدیا چ تەکنیکێک بەکاردەهێنێت بۆ ڕازیکردنی بینەر. چۆن دەتوانن بیرۆکەیەک یان باوەڕێکی درۆینە وەکوو ڕاستی دەربخەن؟ لەم نێوەندەدا، نابێت چاوپۆشی لە تایبەتمەندییە ئەرێنییەکانی میدیا بکەین، وەکو بازرگانی ئۆنلاین، پەیوەندیکردن لەگەڵ هاوڕێکانت لە دوورەوە و تەنانەت دۆزینەوەی هاوڕێ کۆنەکان، فێربوونی کارامەیی نوێ، پێدانی زانیاری و بڵاوکردنەوەی پەیامی هوشیاری هتد. ئەم ئەرکە ئەرێنی و گشتگیرانەی میدیا نهێنی دەسەڵاتەکەیەتی. لە جیهانی مۆدێرندا میدیا هێزی سەردەمەکەیە و بە هیچ شێوەیەک ناتوانرێت بسڕدرێتەوە و هەروەها ناشتوانرێت پشتگوێ بخرێت.
“لەودیو پەنجەرە جادووییەکەوە”
تەلەفزیۆن بۆ ئێمە لە منداڵیدا وەک پەنجەرەیەکی جادوویی دەردەکەوت کە مرۆڤە بچووکەکانی تێدا دەژیان. بەڵام وا دیارە لەگەڵ گەورەبوونی منداڵان و گەیشتن بە تەمەنی دوو ساڵی، دەست دەکەن بە تێگەیشتن لە تەلەفزیۆن وەک میدیایەک. وردە وردە و لە نێوان تەمەنی سێ بۆ پێنج ساڵیدا، جیاکارییەکانی نێوان تەلەفزیۆن و ژیانی ڕاستەقینە زیاتر نەرم و نیان دەبن. هەروەک چۆن منداڵانی بچووک پێیان وایە کە هەموو ئەوەی لە تەلەفزیۆنەکان نمایش دەکرێن ڕاستەقینەن، منداڵانی کەمێک گەورەتر ڕەنگە تەواو پێچەوانەکەی بیربکەنەوە. لە دەوروبەری تەمەنی پێنج ساڵیدا، منداڵان بە گشتی کاردانەوەی بەرچاوتر نیشان دەدەن، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە تەلەفزیۆن هەندێکجار ڕاستەقینە و هەندێکجاریش نا. منداڵان لە تەمەنی ناوەڕاستی منداڵیدا (لە تەمەنی هەشت بۆ نۆ ساڵان) زیاتر ئاگاداری پاڵنەرەکانی بەرهەمهێنەرانی تەلەفزیۆن دەبن و لە ڕاستیدا تاڕادەیەک گومانیان لێدەبێت. ئەمە بۆ دوونیای ئەمڕۆش هەمان شتە، بۆ ئەوانەی خوێنەواری میدیایان نیە وادەزانن ئەوەی لەشاشەکەوە بەری دەکەوێت ڕاستەقینە، ئەمە جادووی شاشەیە، بەڵام ئەوانەی خوێنەواری میدیاییان هەیە توانایی کەشفکردن و خالیکردنەوەی جادووی شاشەکەیان هەیە و دنیای دەرەوەی شاشەکە وەک خۆی دەبینن.
“شاشە و جیهانی سێبەرەکان”
یەکێک لەسەرەنجڕاکێشترین چیرۆکی ئەدەبیاتی فەلسەفەی ڕۆژئاوا “متیافۆڕی ئەشکەوت”ی “پلاتۆن”ە، کە هەزاران ساڵ پێش لە دایکبوونی پێشکەوتووترین و بەربڵاوترین فۆڕمەکانی تەکنەلۆژیا خراوەتەڕوو، بەدوان لەسەر سیستەمی دووانەی بەهاکان و بێبەهاکردنی جیهانی زەمینی و توخمە دیارەکانی. هەزاران ساڵ بەر لە پەیدابوونی دنیای شاشە و فەزای ڤێرچواڵ، ئەفلاتوون، ئەو ڕەخنەیەی ئاڕاستەی شاعیر و نیگارکێشەکان کرد، کە زۆر بەلێهاتوویی لاسایی حەقیقەتیان دەکردەوە و سەرلێشێواوییان لە نێوان واقیع و خەیاڵدا دروست دەکرد. پلاتۆن، لە کتێبی حەوتەمی کۆماردا گریمانەی ئەشکەوتێک دەکات و دەنووسێت: وای دابنێ کۆمەڵێک کەس لەنێو ئەشکەوتێکدا دەژین، دەرگای ئەشکەوتە لەسەرەوەیە و لەوانەوە دوورە، دەرگاکەش هێندەی پانیی ئەشکەوتەکەیە و ڕووناکی لەوێوە بە نێو ئەشکەوتەکە دەگات. ئەو کۆمەڵە مرۆڤە لە منداڵییەوە لەوێ دانراون، مل و پێیان بە زنجیر بەستراوەتەوە و ناتوانن ئاوڕ بدەنەوە. ڕوناکیش بۆ نێو ئەشکەوتەکە لە ئاگرێکەوە دێت کە لە پشتیانەوە هەڵکراوە. لەنێوان ئەوان و ئاگرەکەدا ڕاڕەوێکی درێژ هەیە. وای دابنێ لەبەردەم ئەو ڕاڕەوەدا، وەکوو چیغی بەردەم شانۆی بووکە شووشە بۆ هەڵسوڕانی بووکەڵەکان، دیوارێکی نزم هەڵچنراوە. وای دابنێ هەندێک کەس لەودیو دیوارەکەوە پەیکەری مرۆڤ یان ئاژەڵیان بەکۆڵەوەیە و لە بەرد و تەختە و شتی دیکە داتاشراون و هاتووچۆ دەکەن. هەندێکیان دەدوێن و هەندێکی دیکەیان بێدەنگن. ئەوەی پلاتۆ باسی دەکات سەیرە، کەسانی نێو ئەشکەوتەکەش سەیرن. ئەوان لە ئێمە دەچن. ئایا بێجگە لە سێبەری خۆیان و ئەوانی دیکە، کە لە ڕووناکی ئاگرەکە لەسەر دیوارەکەی بەردەمیان دەریدەخات، هیچی دیکە دەبینن؟ ئەگەر نەتوانن ئاوڕبدەنەوە چۆن دەبینن؟ ئەی لەبارەی ئەو بابەتەوە، کە تەنیا سێبەرەکانیان دەردەکەون؟ ئەگەر لەگەڵ یەکدا دوان، لەم باوەڕەدا نیت تەنیا ناوی ئەو شتانە بزانن، کە لەسەر دیوار، سێبەرەکەی دەبینن؟ ئەگەر ئەشکەوتەکە دەنگ بداتەوە، لەو باوەڕەدانیت کە لەگەڵ دەنگدانەوەکەدا سێبەرێک ببینن، وا هەست دەکەن دەنگەکە لە سێبەرەکەوە دەرچووە؟ کەوابوو بۆ کەسانی نێو ئەشکەوتەکە ڕاستی بێجگە لە سێبەرەکانی سەردیوارەکەی بەردەمیان هیچی دیکە نییە [ئەفلاتوون، کۆمار، بەشی حەوتەم، و/محەمەد کەمال، ل 229].
دەکرێت دوونیای شاشە، بە میتافۆری ئەشکەوت بچوێنین، دەرگیربوون بە فەزای شاشە پشتکردنە لە هەقیقەت و ڕووکردنە شاشە، ڕووکردنە لە دیوارەکانی ناوەوەی ئەشکەوت. دنیای شاشە وەکوو دۆگمەکانی ئەشکەوت فریودەرە و هەمان تەکنیکی هەیە، سەرەتا وا هەست دەکەین ئەوەی دەیبینین ڕاستەقینەیە، ئەو دەنگانەی لە شتەکانەوە دەردەچن هەمان دەنگی وێنەکانە، بەڵام لەبنەمادا ئەوەی دەیبنین سێبەری شتەکانە لە دنیای شاشەدا. پیشەسازی لەبەرگرتنەوە بەو شێوەیە واقیع لەقاڵبدەدات کە خۆی دەیەوێت، ئەوەی بەریدەکەوین فۆڕمێکی بێ ناوەڕۆکە، کە لەبنەمادا جەوهەر و واقیعی شتێکی دیکەیە. بەدیدی پلاتۆن لەبەرگرتنەوە حەقیقەت نییە و نابێتە حەقیقەتیش. لەڕێگەی سێبەری درەختەوە، ناتوانین درەخت بناسین، ئەوانەی لە ئەشکەوتەکدا نیشتەجێن، تەنیا لەڕێگەی سێبەری درەختەوە، درەخت دەناسن، بەڵام درەخت شتێکی دیکەیە. چەمکێک کە داهێنانەکەی مانا وەردەگرێت بە پێچەوانەی جەوهەرێکەوە کە پێشتر بوونی هەیە. فەزای شاشە هاومانایە لەگەڵ هەریەک لەو دەستەواژەی “درۆزنەکان، نمایشکارە بووکەڵەییەکان، سۆفیستەکان و وەهمگەرەکان” هەموو ئەوانەی لە کتێبی پێنجەمی “کۆمار”دا ئیدانەکراون، کە بەهەمان شێوەی شاعیران و دروستکەرانی دیکەی وێنە کە واقیع ساختە دەکات و بەو هۆیەوە پەردە لەسەر ڕاستییەکان دادەپۆشێت. وەکوو ئەوەی “سێلین برایۆن” دەیڵێت: “ئەگەر فەزای شاشە لەسەردەمی پلاتۆندا هەبووایە، بێگومان لە شاری ئایدیاڵی (فەیلەسوف_شا) قەدەغە دەکرا. چاپەمەنی و تەلەفزیۆن و سایتەکانی ئینتەرنێت چی دەکەن، جگە لە دووبارەکردنەوە و لەبەرگرتنەوەی ڕووداوەکان و نوێنەرایەتیکردنیان لە فەزای شاشەدا.
“شاردنەوە لە نواندنەوەدا”
“میدیا بەنواندن و پەخشکردنی هەندێک شت، هەندێک شتی دیکە دەشارێتەوە “
پێیەر بۆردیۆ
PIERRE BOURDIEU; On Television
یەکێک لە تواناکانی میدیا تەکنیکی شاردنەوەیە. میدیا لە ڕێگەی پیشاندانی واقیعێکەوە، واقیکێکی گەورەتر دەشارێتەوە. یان بەجۆرێک فاکتەکان دەنوێنێتەوە کە لە بنەمادا وەک ئەوەی هەیە پیشان نەدرێن، یاخوود گۆڕابن بۆ شتی بێمانا و داڕشتنەوە و نواندنەوەیان لەناوەڕۆک و مانایی ڕاستەقینەی فاکتەکان بەتاڵکرابنەوە. پاتریک شامپاین، فەیلەسووف و سۆسیۆلۆگی فەڕەنسی لە کتێبی (la misère du monde /هەژاری جیهان) فرە قەشەنگ ئەم پرسەی ڕوونکردووەتە و باسی لە چۆنێتی نواندنەوەی فاکتەکان لە میدیادا کردووە و ئەوەی خستووەتەڕوو، کە چۆن ژۆرنالیستەکان بەپێی لۆژیکی ناوەکیی کارەکانیان و بەلۆژیکی پیشە، ئایدۆلۆژیا، دنیابینی، لەکاتی ڕووماڵکردنی بابەتەکاندا تەنیا لایەنێکی فاکتەکان هەڵدەبژێرن، لایەنێک کە لەگەڵ تێگەیشتنی خۆیاندا بگونجێت. لای شامپاین، ژۆرنالیستەکان بونیادێکی نادیاری تێگەیشتن ڕێک دەخەن کە دیاری دەکات چی ببینرێت و چی نەبینرێت. ژۆرنالیستەکان چاویلکەی تایبەت بەخۆیان پێیە کە هەندێک دیمەنی پێ دەبینن و هەندێک دیمەن دەشارێتەوە…چاویلکەیەک بەو شێوەیەی خۆیان دەیانەوێت دەبینێت و ڕووماڵ دەکات.
شامپاین بەنموونەی مانگرتنی قوتابیانی دواناوەندی فەڕەنسا (ساڵی 1986) ئەمە ڕووندەکاتەوە. لەم نموونەیەدا دەبینین ژۆرنالیستەکان تەماحیان لە دووبارە بوونەوەی 1968ـێکی نوێیە. دەیانەوێت بەحەز و خواستەنەستەکییەکانیان واقێکی نوێ بەرهەمبهێنن، واقعێکی کارەستبار و پڕ لە تووندووتیژی. ئەوان خەیاڵیان لە نواندنەوەی 1968وە نایانەوێت لە دەستی بدەن، بەڵام مانگرتنەکە لە بنەمادا مانگرتنی کۆمەڵێک مێردمنداڵبوو کە ئەلف و بێی سیاسییان نەخوێندبوو. کۆمەڵێک منداڵ کە خۆیان نەیاندەزانی چیان دەوێت و دەیانەوێت چی بڵێن؟ لەم چرکەساتەدا ژۆرنالیستەکان وتەبێژەکانیان هاندەدا، بەپیرییانەوە دەچوون و ئەمانیش شتەکەیان لێ بەڕاست دەگەڕا. لەم نموونەیەدا شامپاین دەیەوێت پێمان بڵێت؛ ئەوەی ژۆرنالیستەکان پیشانیان دەدا و ئەوەی تەلەفیزیۆنەکان دەیان نواندەوە واقیع نەبوو، لە بنەمادا نە خۆپیشاندانێکی سیاسی ڕوویدەدا، نە مێرمنداڵەکان سیاسیی بوون، ئەوەی هەبوو خۆپیشاندانی کۆمەڵێک خوێندکاری مێردمنداڵبوو کە خۆیان نەیاندەزانی چییان دەوێت. لێرەدا میدیا خۆی واقیع بەرهەم دەهێنێت و ئەو واقیعەی پێ دەشارێتەوە کە خۆی حەزی لێ ناکات.
ئەگەر چاوێک بەمێژووی ڕۆژنامەوانی کوریدیدا بخشێنینەوە نموونەیەکی کارەستبار لە واقیعی ڕۆژنامەوانی کوریدیدا دەبینینەوە، ڕۆژی پێنجشەمە 17ی ئایاری 2021 پەناخوازێکی سیاسی خەڵکی ڕۆژھەڵاتی کوردستان بەناوی (بێهزاد مەحموودی). بەھۆی خراپی بارودۆخی ژیانی لەکاتی لێداوان بۆ چەند کەناڵیکی ڕاگەیاندنی ھەرێمی کوردستان لە بەردەم بارەگای نەتەوە یەکگرتووەکان و بەبەرچاوی دەیان ڕۆژنامەنووسەوە ئاگری لە جەستەی خۆی بەردا و گیانی لەدەست دا. کەچی ڕۆژنامەنووسەکان هەڵپەرستانە و بەتەماحە نەستەکییەکانیانەوە لە کێبڕکێی ئەوەدا بوون کێ یەکەم کەس حەقیقەتی ڕووداوەکە بنوێنێنتەوە، بێ ئاگا لەوەی ئەوەی میدیا ڕوماڵی دەکرد نواندنەوەبوو، ئەوەی بەبەرچاوی هەموویانەوە دەسووتا هەقیقەت بوو. ڕەنگە نموونەی ئەم ڕووداوە لە فیلمی (Ace in the Hole 1951) بۆ بینەر ڕوونتر بێت. کاتێک (لیۆ) بەهۆی بومەلەرزەیەکەوە لە نێوان شاخەکەدا گیر دەخوات ژۆرنالیستەکان بەمەبەستی ڕووماڵکردن و گواستنەوەی زانیاری ڕوودەکەنە شوێنی ڕووداوەکە، بەڵام ناتوانرێت لە بن شاخەکەدا دەربهێندرێت. دوای پێنج ڕۆژ چاوەڕوانی “چاک تاتوم” بۆ ئەوەی یەکەم کەس ببێتە خاوەنی ئەو هەواڵە، (لیۆ) دەکوژێت و دەچێتە سەر شاخەکە و هەواڵی مردنی ڕادەگەیەنێت. بەڵام لە ڕاستیدا لیۆ نەمردووە، بەڵکوو چاک تاتوم خۆی کوشتوویەتی. ئەمە توانایی ڕەهایی ژۆرنالیزمە، بەجۆرێک دەتوانێت خۆی ببێتە کەرەستەی خولقاندنی هەقیقەت. ئەگەر حەقیقەتێکیش بوونی هەبێت، دەتوانێت بیکوژێت و بیسوتێنێت و حەقیقەتێکی دیکە بنوێنێتەوە.
خۆ ئەگەر میدیا فاکتێکیش بڵاوبکاتەوە، پێویستە بە دەرگاوانی میدیادا تێپەڕێت. هەموو میدیایەک دەرگاوانی هەیە و هەموو فاکتێک بە دەرگاواندا تێدەپەڕێت. وەک ئەوەی نووسەری ئەمریکی (کیرت لیۆن) دەڵێت:” هەر فاکتێک پێش ئەوەی لە میدیاوە بگاتە وەرگر بەچەند دەرگایەکدا تێدەپەڕێت، لەوێدا بڕیار لەوە دەدرێت چی پێدا دەربازبێت یان چی لێبقرتێنرێت، یان چۆن بنوێنرێتەوە.”هەندێکجار ئەو زانیاریانەی لە دەرگاکەدا دەچنەژوورەوە گەلێ کەمترە لەو زانیاریانەی که لێوەی دێتە دەرەوە و دەنوێنرێتەوە.
“نوێنەرایەتی و گێڕانەوە، میدیا چی بە ئێمە ناڵێت؟”
پڕۆسەی نوێنەرایەتیکردن لە زۆرینەی ڕەهای میدیادا پیشاندانی واقیعە بە شێوەیەکی تاییبەت. بەو مانایەیەی کە میدیا، واقیع بە تەواوی وەک ئەوەی هەیە و ڕوویداوە ناگەیەنێت بە بینەر، بەڵکوو بە شێوەیەکی دیاریکراو دەیخەنە بەردەم بینەر. مەرج نییە نواندنەوە بەو مانایە بێت کە میدیا دەیەوێت دژی واقیع مامەڵە بکات یان هەواڵێکی ناڕاست بە بینەر بگەیەنێت، بەڵکوو میدیاکان دەتوانن هەمان ئەو واقیعەی هەیە لە گۆشەنیگای جیاوازەوە بگەیەنین بە بینەر، بە شێوەیەک کە بۆچوونی میدیا ڕۆڵی هەبێت و ئامانجێکی دیاریکراو بپێکێت، بەو مەبەستەی بینەر ئەو تێڕوانینە تایبەتەی هەبێت کە میدیا دەیەوێت بۆ واقیع هەیبێت. بۆ نموونە/ ئەگەر ڕۆژنامەنووسێک ناچار بکەین بە وێنەیەک شاری هەولێر نیشان بدات و، بە یەک ڕستە وەسفی شارەکە بکات، چۆن وەسفی دەکات؟ ڕەنگە بە گرتەیەکی ئیمپایەر وەکوو شارێکی مۆدێرن و بەگرتەیەکی قەڵا وەک شارێکی مێژوویی و بەگرتەیەک لە عەنکاوە وەک شاری پێکەوەژیان وەسفی بکات، بەڵام ئەگەر وێنەیەک لەگەڕەکێکی هەژارنشینی پەراوێزی شارەکە پیشان بدات، لەوانەیە وەک شارێکی هەژارنشین و بێخزمەتگوزاری وەسفی بکات.
لەم نموونەیەدا ئەوەمان بۆ ڕووندەبێتەوە لەواقیعدا هەردوو وێنەکە هەولێرە و واقیعی نەگۆڕاوە، بەڵکوو نوێنەرایەتی و نواندنەوەی لە میدیادا گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە. میدیاکان بەوجۆرە واقیع دەنوێننەوە کە خۆیان دەیانەوێت. ئەوە میدیایە بڕیار دەدات کە چ وێنەیەک پیشانی کۆمەڵگای خۆمان یان کۆمەڵگاکانی تر بدەن. تەنانەت دەتوانن کاریگەرییان لەسەر بڕیاردانی بەرپرسانی وڵاتەکەمان هەبێت و لە ڕێگەی ئەو وێنانەی کە پیشانی دەدەن، هەروەها توانای ئەوەیان هەیە تێڕوانینەکانمان بۆ واقیع بگۆڕن. بە دڵنیاییەوە وڵاتی ئێمە کەموکوڕیی خۆی هەیە، بەڵام ئەو وێنەیەی کە میدیاکان پیشانی دەدەن، هەندێکجار وەک خۆی نییە و دیوێکی نەگوتراوی هەیە کە میدیاکان بە ئێمەی ناڵێین.! میدیا هەوڵی گۆڕینی تێڕوانینی بینەر دەدات بەو شێوەیەی کەخۆی دەیەوێت. ئەوان لە شەڕی گێڕانەوەدان، بەو مانایەیەی کە دەزگا میدیاییە جیاوازەکان لەگەڵ یەکتردا کێبڕکێ دەکەن بۆ ئەوەی ئەو گێڕانەوەیەی کە هەریەکەیان لەبارەی واقیعەوە هەیەتی، بەسەر گێڕانەوەکانی دیکەدا زاڵ بێت. هەر جارێک بیر لە چەمکێک، کەسێک، یان گروپێک دەکەینەوە، یەکسەر ئەو چەشنە کۆنەپەرستییەی کە میدیا لەسەر ئەو چەمکە لە مێشکماندا دروستی کردووە، دێتە بەرچاومان و ئەم بیرکردنەوەش کاریگەری لەسەر حوکم و بڕیارەکانمان دەبێت.
با بەنموونەیەکی دیکە پرسەکە ڕوونبکەینەوە، کاتێک میدیاکان دەڵێن (پایتەختی ڕۆشنبیری) چی بە مێشکتدا دێت؟ ئەمە چەشنە کۆنەپەرستانەیەکە کە میدیا لە مێشکی ئێمەدا دروستی کردووە، لە بنەمادا دانیشتوانی شارێک هەموویان تایبەتمەندییەکی دیاریکراویان نییە، بەڵام میدیا وای لێکردووین هەموو خەڵکی شاری سلێمانی بە خەسڵەتێکی دیاریکراوەوە وێنا بکەین، کە خەڵکی ئەو شارە هەموویان ڕۆشنبیرن. لەکاتێکدا ئەگەر سەردانی کتێبخانەی گشتی سلێمانی بکەین ڕەنگە ئاماری سەردانیکەرانی خوێنەران زۆر لە سەردانیکەرانی کتێبخانەی گشتی هەولێر و هەڵەبجە و قەزاکانی کوردستان کەمتر بێت. ئەمە هێزی نواندنەوەی میدیایە کە ڕوانینێکی زەینی لای وەرگر درووست دەکات، تا بەوجۆرەی خۆی دەیەوێت واقیع ببینێت. بەنموونەیەکی دیکە ئەمە پرسە زیاتر ڕووندەکەمەوە، ئەگەر میدیایەک بڵێیت: ئەم ئامێرە یان لە ئەمریکا دروستکراوە و ئەوی تریان لە چین دروستکراوە، تێڕوانینی ئێوە بۆ ئەم دوو بەرهەمە چی دەبێت؟ ئەوەی لە مێشکتدا دروست دەبێت، وێنایەکە کە میدیا دروستی کردووە. لە ڕووی کوالیتییەوە، بەرهەمی کوالیتی بەرز و نزم لە هەردوو وڵاتی ئەمریکا و چین هەیە، ئەم چەشنە وێنا زیهینییە دەبنە هۆی ئەوەی کە هەندێک تێڕوانینمان هەبێت سەبارەت بە بەرهەمەکانی ئەو وڵاتانە کە مەرج نییە درووست بن.
“پێنج پرسیارە سەرەکییەکەی خوێندەواری میدیایی”
هەرچەندە خوێندەواری میدیا لەکۆمەڵگەی کوردیدا تەمەنێکی درێژی نییە، بەڵام ماوەی چەند ساڵێکە شاهیدی پێشکەشکردنی نەخش و مۆدێل و ناوەڕۆکی جۆراوجۆری دامەزراوە ئەکادیمییەکانم. بەتایبەتی لە بەشی ڕاگەیاندنی زانکۆی سلێمانی، وەک مۆدێلێکی نوێی فێرکاری بووە بەشێک لە پرۆسەی خوێندن و فێرکردن، ئەمەش هەوڵێکە بۆئەوەی فێرخواز بخەنە سەر ڕێگای ڕاست بۆ بەدەستهێنانی کارامەیی ڕەخنەگرانە لە پەیامەکانی میدیا بە خستنەڕووی چەند پرسیارێکی سەرەکی. خوێندەواری میدیایی، وەک بنەمایەکی پەروەردەیی، لەسەر کۆمەڵێک پرسیاری سەرەکی دامەزراوە کە لە لایەن ڕێکخراوی ناوەندی خوێندەواری میدیای ئەمریکی (NAMLE) پەرەی پێدراوە و بوونەتە مەنهەج و بنەمای فێرکاری ئەکادیمی لە زۆربەی وڵاتان.
1.ڕەگەز و ئامانج و خاوەندارێتی میدیا؛ کێ ئەم پەیامەی دروستکردووە؟
یەکێک لە پرسە بنەڕەتییەکانی خوێنەواری میدیا، هەوڵێکە بۆ تێگەیشتن لە ڕەگەز و ئامانجە شاراوەکانی پشت پەیامەکان. ئەم پرسیارە پەیوەستە بەوەی کە (کێ) لە پشتەوەی پەیامەکەیە و بۆچی پەیامەکە بەرهەمهاتووە. بەدەربڕێنێکی دیکە کێ ئەو پەیامەی دروست کردووە؟ ئەم کەسە، کۆمپانیا، یان ڕێکخراوە تا چەند جێی متمانەیە یان باوەڕپێکراوە؟ نابێت ئەوە لەبیر بکەین کە هەموو دامەزراوە میدیاییەکان خاوەنیان هەیە و هەموو پەیامە میدیاییەکان لەبەرژەوەندی ئەو لایەنانە دێنە بەرهەم کە دەستیان بەسەر دەزگاکانی ڕاگەیاندندا گرتووە. بەپێی (جەیمس پۆتەر) ئەوانەی خاوەندارێتی میدیا دەکەن، کاریگەرییەکی ڕاستەوخۆیان لەسەر ناوەڕۆکی پەیامەکانی میدیا هەیە، وەک حزب، ڕێکخراوە سیاسییەکان یان کۆمپانیا بازرگانییەکان کە هەوڵدەدەن بەشێوەی ئاشکرا و شاراوە لە پشت پەیامە میدیاییەکانیانەوە بگەن بە کۆمەڵێک ئامانج. بۆ نموونە، پەیامێکی ڕیکلامی ئامانجی فرۆشتنی بەرهەمەکەیەتی. Potter W. J.] (2021).Media Literacy.] یان پەیامێکی سیاسیی ئامانج لێی قایلاندنی وەرگرە بە پرسێکی سیاسیی یاخوود درووستکردنی وێنەی زهینی باش لەسەر سەرۆکی پارتێکی سیاسی، یاخوود کاندیدێکی پەرلەمان.
2.تەکنیکەکانی سەرنج ڕاکێشان؛ چی تەکنیکێک بەرکارهنێراوە بۆ ئەوەی سەرەنجم ڕابکێشێت؟
پرسیاری دووەم تیشک دەخاتە سەر تەکنیکە میدیاییەکان کە بەکاردەهێنرێن بۆ کاریگەری لەسەر بینەر. ئەمە بریتییە لە شێوازی وێنەگرتن، دەنگ، ڕەنگ، دەستکاریکردنی دەق، ڕەوانبێژی. وەک (نیڵ پۆستمان) لە لە کتێبی Amusing) Ourselves to Death ) باس لەوە دەکات، تەکنەلۆژیای میدیا (وەک تەلەڤیزیۆن) شێوازی بیرکردنەوەمان دەگۆڕێت، چونکە پەیامەکان بە شێوەیەکی سەرەنج ڕاکێش و خێرا پێشکەش دەکرێن، کە ئەمەش کاریگەری لەسەر سەرەنج ڕاکێشانی بینەر دەبێت. ئەم پرسیارە یارمەتیمان دەدات لە دۆزێنەوەی شێوازەکانی کاریگەری دانان و شێوازی گێڕانەوەی پەیام. تەکنیکی دەستکاریکردن بریتییە لە بەکارهێنانی وێنە، دەنگ، ڕەنگ، زمان و ستایلی گێڕانەوە بۆ کاریگەری دانان لەسەر بیروڕای بینەر. بۆ نموونە، بەکارهێنانی مۆنتاژێکی خاو و میوزیکێکی غەمگین و ستایلی گێڕانەوە لە ڤیدیۆیەکدا بۆ بابەتێکی خێرخوازی دەتوانێت عاتیفەی مرۆڤ ببزوێنێت و بینەر بەرەو پشتگیری بابەتەکە ڕابکێشێت. ئەم شێوازە زۆر جار لە هەڵمەتەکانی کۆکردنەوەی پارە بۆ کەسانی نەخۆش یان لێقەوماو بەکاردەهێنرێت.
3.جیاوازییەکانی لێکدانەوە؛ کەسانی دیکە چۆن لە پەیامەکە تێدەگەن؟
هەر پەیامێکی میدیایی دەکرێت لەلایەن کەسێکی جیاوازەوە بە شێوەیەکی جیاواز لێکبدرێتەوە. ئەم پرسیارە پەیوەندی بە کولتوور، پێکهاتەی کۆمەڵایەتی یان ئەزموونی تاکەکەسییەوە هەیە. بۆ نموونە، فیلمێک لە تەلەفیزیۆنێکی ئەمەریکییەوە دەربارەی ئیسلام و فۆبیا پەخش دەکرێت لەلایەن کەسێکی مسوڵمانی کۆچبەرەوە بە شێوەیەکی تووندوتیژ لێکدەدرێتەوە، بەڵام لەلایەن کەسێکەوە کە خاوەن وڵاتەکەیە بە شێوەیەکی بێلایانەنە وەک پەیامێکی درووست لێکدانەوەی بۆ دەکرێت. تێگەشتن لەجیاوازی لێکدانەوە و بەراوردکردنی تێگەیشتنی ئەوانیدیکە یارمەتیمانمان دەدات لە تێگەشتن لە مەبەستە شاراوەکانی پشت پەیامەکە و دۆزینەوەی ئەوەی چ بەهایەک یان بیروڕایەک پیشان دەدرێن تێبگەین. لێرەدا دەبێت هەستیار بیت بەرامبەر بە بیروڕا و بەها جیاوازەکان کە لە میدیادا گواستراونەتەوە و ئایا ئەم بیروڕایانە لایەنگرانەن یان بێ لایەنن.
4.ئایا هیچ لایەنێکی ئایدۆلۆژی لە پەیامەکەدا نیشاندراوە؟
هەر پەیامێکی میدیایی بەڵگەیەکە بۆ بەدیهێنانی ئامانجێک. پرسیاری چوارەم دەربارەی ئەو ئایدۆلۆژییانەیە کە پەیامەکە هەوڵدەدات بیانگەیێنێت. (هێنری جێنکینز) دەڵێت: «میدیا جیهانێکی خەیاڵی درووست ناکات، بەڵکو جیهانی ڕاستەقینە بە شێوەیەکی دیاریکراو پیشان دەدات.» بۆ نموونە، میدیاییەکی سیاسی کە زمانحاڵی پارتێکی سیاسییە، واقیع لەبەرژەوەندی ئایدۆلۆژییایی خۆی لە قاڵب دەدات و کۆی ئەو پەیامە میدیایەی بەرهەمی دەهێنێت لە پێناو ئامانجێکی سیاسیی و ئادیۆلۆژی بەرهەمهاتووە.Jenkins, H. (2006).] Convergence Culture: Where Old and New Media Collide.]
5.بۆچی ئەم پەیامە درووستکراوە؟ (ئامانجی سیاسی/بازرگانی)
ئەم پرسیارە تیشک دەخاتە سەر ئامانجە شاراوەکانی پشتەوەی پەیامەکە. ئایا پەیامەکە بۆ گەیاندنی زانیارییەکی ڕاستەقینەیە، یان بۆ مەرامێکی سیاسی/ یان فرۆشتنی بەرهەمێکە؟ بۆ نموونە، دەکرێت ناوەڕۆکی ڤیدیۆیەکی (سەربەخۆ) لە یوتیوب باسی بابەتێکی زانستی بکات، بەڵام لە پشتەوەیدا پشتگیری لە کۆمپانیایەکی بازرگانی بکرێت
