كاتێك باس لە مێژووی كوردستان دەكەین لە سەدەی بیستەم دا؛ زۆر گرنگە ئاماژە بەڕۆڵی نێودەوڵەتیی و كاریگەرییان لەسەر كوردستان بكەین، چونكە كوردستان لەدوای دابەشكردنەكەی ساڵی (1514) بووە بە دوو بەشەوە، بەشی ڕۆژهەڵاتی كوردستان كەوتە ژێردەستی ئێران(سەفەوی)، بەشەكەی تریشی كەوتە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانییەوە(1). بۆجاری دووەم لەكاتی جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی بەشە كوردستانییەكەی ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی دووبارە لە نێوان وڵاتانی بەریتانیا و فەڕەنسا و ڕوسیادا بەپێی ڕێككەوتننامەی(سایكس – بیكۆ-سازانۆڤ) لە ساڵی (1916) دا دابەشكرایەوە، بۆیە بارودۆخی كوردستان لەقۆناغێكەوە تەنها لە ژێر دەسەڵاتی عوسمانییەكان دا بوو، چووە قۆناغێكی ترەوە دابەش بوو بەسەر چەندین وڵات لە ڕەگەز و ئایین و داب و نەریتی جیاوازدا. بەپێی ئەو ڕێككەوتنە ناوچەكانی دۆڵی ڕافیدەین و ئەو ناوچانەی لە خانەقینەوە درێژ دەبێتەوە بەرەو سەرەوە تاكو باشووری كوێت، كەوتە ژێر دەسەڵاتی ئینگلیز. لەسەر نەخشە ڕەنگی سووری بۆ دانرابوو (2). هەروەها ناوچەی دەسەڵاتی فەڕەنساش سوریا و لوبنان و ویلایەتی موسڵی دەگرتەوە، ڕەنگی شینی بۆ دانرابوو لەسەر نەخشە (3). ناوچەكانی باكووری خۆرهەڵاتی توركیا مەڵبەندی تەڕابزون و باكووری خۆرئاوای كوردستان بەر ڕوسیا كەوت (4). بەم شێوەیەش كوردستان هەر پارچەیەكی بەپێی ئەو ڕێككەوتنە كەوتە ژێردەستی وڵاتێك. ئەوەی من لێرەدا مەبەستمە قسەی لە سەر بكەم سیاسەت و ڕۆڵی یەكێتی سۆڤییه‌تە لە كوردستان لە دوای جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی، چونكە لە ساڵی (1917) دا بەهۆی دروستبوونی شۆڕشی ئۆكتۆبەر و هاتنەسەر دەسەڵاتی بەلشەویكەكان، كۆتایی بە دەسەڵات و سیاسەتی پێشووتری ڕوسیای قەیسەری هات، یەكێتی سۆڤییه‌تی تازە دروست بوو كۆمەڵێك سیاسەت و بەرنامەی تازەی هەبوو، هەروەها یەکێتی سۆڤییه‌ت دەسەڵاتی گرتە دەست وازی لەو بەشەی كوردستان هێنا، لە كاتی رێككەوتنامەی (سایكس- بیكلۆ –سازانۆڤ)دا بەری كەوتبوو. ئەمەش گۆڕانی بارودۆخی ناوچەكەی لێكەوتەوە، بۆیە ئەوەی جێی پرسیارە لێرەدا ئایا سۆڤییه‌ت بە سەركردایەتی(لینین) دروستبوو چ كارێكی بۆ گەلی كورد كرد؟ چۆن یارمەتی گەلێكی چەوساوەی دابەشكراوی وەك كوردی داوە؟ لە كاتێكدا بەلشەویكەكان بەردەوام بانگەشەی پشتیوانی كردن و هاوكاری كردنی گەلانی چەوساوەیان دەكرد، كوردیش یەكێك بوو لەو گەلانە(5).
سۆڤییه‌ت بەپێی ئەو پروپاگەندانەی دەیانكرد دەبووایە یارمەتی كورد بدەن، بەڵام حكومەتی سۆڤییه‌ت نەك یارمەتی كوردی نەدا، بەڵكو پارچەیەكیشی لە كوردستان خستەسەر خاكەكەی بەپێی پەیمانی (برێست-لیتۆفیسك) لە (3-3-1918) دا بوو، بەپێی ئەم پەیمانە سۆڤییه‌ت پارچەیەكی بچووكی لە خاكی كوردستان خستە سەر وڵاتەكەی و كوردی ئەو وڵاتە لە كۆمارەكانی “ئەرمنیاو ئازەربایجان و جۆرجیاو توركستان” دا دەژیان(٦). لەم كاتەشدا بەرژەوەندییەكانی سۆڤییه‌ت وای دەخواست بەپێی بانگەشەكانی نەڕوات. سەرەڕای ئەوەش لە دوای ئەوەی سۆڤییه‌ت لە ( 16-3-1921 ) دا لە گەڵ حكومەتەكەی مستەفا كەمال دا پەیمانێكی دۆستانەی مۆركرد (٧). واتا لە دوای جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانیەوە لە كاتی سەرجەم بزووتنه‌وه ڕزگاریی خوازەكانی كوردا سۆڤێت دژ بووەو بڕوای بە سەربەخۆیی و هەوڵدانی كورد نەبووە. بەڵگەش بۆ ئەم سیاسەتەی سۆڤییه‌ت، كاتێك كورد لە كۆنگرەی پاریسدا داوای دروستكردنی دەوڵەتێكی كوردیان كرد لە ژێر چاودێری دەوڵەتە گەورەكاندا، سۆڤییه‌ت زۆر دژی ئەم داوایە بوو، بۆیە یەكێك لە لێكۆڵەرە نێودارەكانی سۆڤییه‌ت دەڵێت:- “شۆڕشێكی سۆڤییه‌تیانە لە ئەرمەنیادا، پلانەكانی ئینگلیز پووچ دەكاتەوە كە گەرەكێتی دەوڵەتێكی كوردی داردەستی خۆی لە دژی ئێمە دابمەزرێنێت” (٨). هەروەها شایەنی ئاماژە بۆكردنە لە مێژووی كورددا بۆ یەكەمجار لە سەر ئاستی نێونەتەوەییدا مەسەلەی كورد خرایە چوارچێوەی دەسەڵاتێكی ئۆتۆنۆمیدارەوەو لە كۆنگرەیەكی نێونەتەوەییدا باسی لەسەركرا، ئەویش “پەیمانی سیڤەر” بوو (٩). ئەم پەیمانە لە (10-8-1920 )دا لە نێوان كۆمەڵێك وڵاتدا لە شاری “سیڤەر” لە پاریس بەسترا، ئەم پەیمانە بەڵێن نامەیەكی گەورە بوو بۆ کورد، لە (13) بەش و (433) مادە پێكهاتبوو. لە بەندەكانی ( 62-63-64) دا باس لە دروستكردنی دەوڵەتێكی كوردی كرا، لە نێوان ناوچەكانی ئەرمەنیای گەورە و سنووری تازە كێشراوی توركیادا (١٠). هەروەها لە مادەی 64 دا هاتبوو دانیشتوانی ویلایەتی موسڵ ئارەزووی خۆیانە ئەگەر دێنەنێو چوارچێوەی ئەم دەوڵەتە كوردییەوە (١١). بە بەستنی “پەیمانی سیڤەر” سۆڤییه‌ت ڕاستەوخۆ ناڕەزایی خۆی بەرامبەر بەو پەیمانە دەربڕی، بۆیە لە (ئەیلولی 1920) دا سۆڤییه‌ت بیرخەرەوەیەكی دا بە بەریتانیا تیایدا هاتبوو “سۆڤییه‌ت پشتگیری لە خەباتی میللەتی تورك و هەوڵدانی توركیا دەكات لە هەڵوەشاندنەوەی پەیمانی سیڤەردا سەربەخۆیی و یەكێتی خاكەكەی دەخاتە بەر مەترسیەوە توركیا لەو خەباتەی دا گشت خەڵكانی ڕوسیای لە پشتە” (١٢).
بەلشەویكەكان مافی ڕەوای كوردیان دژ بە تورك و كەرتكردنی توركیا دەزانی و هەر بۆیە لەپەیمانێكی نێوان لینین و ئەتاتورك دا لە (16-2-1921 ) دا هاتووە؛ ئەڵێن “هەردوو وڵات مەبەست لە توركیا و سۆڤییه‌تە بانگەشەی هەر گرووپێك بۆ دابڕینی بەشێك لە خاكی یەكێك لەو وڵاتانە ڕەتدەكەنەوە” (١٣). ئەمانەش دژایەتی سۆڤییه‌ت دەردەخەن بەرامبەر بە كورد. هەروەها ئەم پەیامانەی لینین تەواو پێچەوانەی ئەو پروپاگەندانەیە لە كاتی شۆڕش دا دەیكرد، كاتێك باسی مافی گەلانی ژێر دەستەی دەكرد. بێجگە لە “پەیمانی سیڤەر” سەبارەت بەكێشەی “ولایەتی موسڵ” یش سۆڤییه‌ت دووبارە پشتیوانی و پاڵپشتیكردنی خۆی بۆ توركیا دووپات كردەوە(١٤). سەڕەرای ئەمانەش ئەگەر باس لەڕۆڵی سۆڤییه‌ت بكەین لە بزووتنه‌وه ڕزگاریخوازەكانی كورددا، دەبینین سەرجەم بزاڤە ڕزگاریخوازەكانی كورد لە دوای جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی لە بەشەكانی باكوور و باشوور و خۆرهەڵات و خۆرئاوای كوردستاندا نامەیان بۆ حكومەتی سۆڤییه‌ت ناردووە و داوای یارمەتی و هاریكاریان لێ كردوون، بەڵام حكومەتی سۆڤییه‌ت نەك هەر یارمەتی خەباتی كوردیان نەداوە و بێ لایەن ببن، بەڵكو لە بری ئەوە چوون یارمەتی دەوڵەتانیان داوە لە دامركاندنەوەی شۆڕشەكانی كورددا، ئەم سیاسەتەی سۆڤییه‌ت بە ڕوونی لە سەرجەم بزاڤە ڕزگاریخوازەكانی كورددا دیارە، بەتایبەت لە شۆڕشەكانی بەشی باكووری كوردستاندا زۆر بەڕوونی دەردەكەوێ، چونكە سۆڤییه‌ت یارمەتی حكومەتی توركیای بەهەموو شێوەیەك داوە لە دامركاندنەوی بزووتنه‌وه‌كانی كورددا، لەو ماوەیەشدا سێ بزووتنه‌وه‌ی گرنگی كورد لە باکوری کوردستان بەرپاكرا ئەوانیش (شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران لە ساڵی 1925، شۆڕشی ئاگری لە ساڵی 1927، شۆڕشی دەرسیم لە ساڵی 1937) دا. كاتێك شۆڕشەكەی (شێخ سەعیدی پیران) لە ساڵی ١٩٢٥ سەریهەڵدا، سۆڤییه‌ت ڕاستەوخۆ دژی ئەو شۆڕشە وەستایەوە و یارمەتی توركەكانی دا لە دامركاندنەوەیدا(١٥). هەروەها سۆڤییه‌ت ئەو شۆڕشەی كوردی بە دەسیەسەو كاری ئیمپریالیزمی ئینگلیزیی و ڕۆژئاوایی دەزانی دژی توركیا (١٦).
بە پێی سەرچاوە مێژووییەكان باس لەوە دەكەن یەكێتی سۆڤییه‌ت تێڕوانینی نێگەتیڤیان هەبوو لەسەر ئەم جوڵانەوەیە، بۆیە دەكرێت هەڵۆستی سۆڤییه‌ت سەبارەت بە شۆڕشەكە بەمشێوەیە ڕوون بكەینەوە:- هەروەكو دەزانین سیاسەتی بەریتانیا لەناوچەكەدا بەرامبەر بە كورد سیاسەتێكی دووڕوویی و دەستبڕین بووە. وای پیشانداوە هەمیشە كورد پشت بەدادوەری بەریتانیا ببەستێت و هیچ شتێك نەكات بەبێ پرس و ڕای ئەوان، بۆ سەرگرتنی ئەو سیاسەتەشی (مێجەر نۆئێل)ی ناردبووە ناوچەكە. كورد پێی وابوو هاتنی ئەو شتێكی خۆڕایی نەبووە بەڵكو هەنگاوێك بوو بۆ پێكهێنانی دەوڵەتێک بۆ كورد، بەڵام دەركەوت ناردنی مێجەر نۆئێل شتێكی تەكتیكی بووە لەلایەكەوە بۆ ترساندنی تورك، لەلایەكی تریشەوە بۆ خەڵەتاندنی كورد، هیچ جۆرە بزووتنه‌وه‌و جموجۆلێك نەكات دژی توركیا و لەو كاتەدشدا ڕوودانی هەرجۆرە بزووتنه‌وه‌یەكی كورد لەگەڵ بەرژەوەندی بەریتانیادا نەدەگونجا، هاتنی نۆئێل بۆ كوردستان شتێك بوو تورك كردیە دەستكەلای پڕوپاگەندەكانی خۆی لەلایەكەوە دژی ئینگلیز و لەلایەكی تریشەوە بۆ خۆ نزیككردنەوە بوو لە سۆڤییه‌ت. لە هەمانکاتیشدا سۆڤییه‌ت حكومەتی بەریتانیای بەدەوڵەتێكی ئیمپریالیزم لە قەڵەم دەدا سیاسەتمەدارانی سۆڤییه‌ت لەو كاتەدا لە داخوازیەكانی كورد كەوتبوونە گومانەوە پێیان وابوو بەهاندانی بەریتانیا ئەمە دەكەن و بۆیە هەمیشە سڵیان لەداخوازی كورد كردۆتەوە و هیچ كات یارمەتی كوردیان نەداوە(١٧). بەر لەدەستپێكردنی شۆڕشەكە “خالید بەگی جبران” لەگەڵ قونسوڵی سۆڤییه‌ت لە ناوچەی “ورمیە” چاویان بەیەكتری كەوتووە هەوڵێكی زۆری لەگەڵ قونسوڵدا بوو بۆ ئەوەی پشتگیری كورد بكەن بەڵام بێ سوود بووە(١٨)، هەروەها یەكێتی سۆڤییه‌ت ئەم ڕاپەڕینەی بە جوڵانەوەیەكی كۆنە پەرست و ئامڕازی دەستی ئینگلیز لە قەڵەم دەدا، بۆیە دەیویست توركیا بە گژ سیاسەتی ئیمپریالیزمی بەریتانیدا بچێت بۆیە بەهەموو شێوەیەك پشتگیری لە توركیا دەكرد و دژی هەموو جۆرە ڕاپەڕینێك بوو دەوڵەتی توركیا لاواز بكات(١٩).
هەموو ئەو ڕاپەڕینانەی كورد پێی هەڵدەستا سۆڤییه‌ت بەدژی توركیا و بە دژی خۆی دەزانی، وەك زلهێزێك كە هاوسێی كورد بووە زۆرجار كورد داوای یارمەتی لێكردووە پشتگیری دۆزی ڕەواکەی بكات، بەڵام نەك یارمەتی نەداوە، بەڵكو دژایەتیشی كردووە و بە گێرە شێوێنی لەقەڵەم داوە، دروشمی كوردستانێكی سەربەخۆ لە جوڵانەوەكەی شێخ سەعیدی پیراندا لەلایەن سۆڤییه‌ت بە دەستی ئیمپریالیزمی دەزانی و پێی وابوو ئەم ڕاپەڕینە دەبێتە پردێك بۆ پەڕینەوەی ئیمپریالیزم بۆ قەفقاز و ئاسیای ناوەڕاست و هاتنی ئەو هێزانەی دەیانەوەێت یەكێتی سۆڤییه‌ت بڕوخێنن(٢٠). ڕاستە شۆڕشی ئۆكتۆبەر كاریگەریی لەسەر پرسی كورد هەبوو، بەڵام دەكرێت بووترێت یەكێتی سۆڤییه‌ت لەو قۆناغە مێژوویەدا پتر هەڵوێستیان دژانە بوو بەرامبەر بەكورد، چونكە بەرژەوەندی سیاسی لەگەڵ توركیادا هەبوو ئەویش ئەوەبوو هەردوو دەوڵەت ترسیان لە هێزی ئیمپریالیزم هەبوو جگەلەوەش دەیویست توركیا بەلای خۆیدا ڕابكێشێت و نەبێتە لایەنگری ئیمپریالیزم و دوركەوتنەوەی مەترسی لەسەری و بۆیە یارمەتی توریكای دەدا دژی كورد، كەواتە هەڵوێستی سۆڤییه‌ت بەرامبەر بەكورد و پرسی كورد نەرێنی بووە(٢١). لەمەوە بۆمان دەردەكەوێت یەكێتی سۆڤییه‌ت ڕۆڵێكی باشی نەبووە بەرامبەر بەڕاپەڕینەكەی شێخ سەعید، بەڵكو بەمەترسیەكی گەورەی زانیووە بۆ سەرخۆی، بۆیە دژی ئەم جوڵانەوەیە وەستاوە و، ئەگەر سۆڤییه‌ت سۆزو ئارەزووی دەرببڕیبایە ئەوە پشتگیریەكی باش دەبوو بۆ كورد، بەڵام ئەم جوڵانەوەیە دامركایەوە‌و شكستی هێنا(٢٢).
لە دوای شۆڕشەكەی “شێخ سەعیدی پیران” شۆڕشی ئاگری “ئارارات” بە سەرۆكایەتی “ئیحسان نوری پاشا” دروست بوو، لەم شۆڕشەدا حكومەتی سۆڤییه‌ت بەهەموو شێوەیەك یارمەتی دەوڵەتی توركیای هاوچەرخی دا بۆ نەهێشتنی و دامركاندنەوەی شۆڕشەكە(٢٣)، بەڵگەش بۆ ئەم دژایەتیكردنەی سۆڤییه‌ت زۆرە، لەوانە گرتن و دوورخستنەوەی “ئەردەشێر مرادیان” نوێنەری تاشناقەكان یارمەتی شۆڕشی ئاگری دەدا، بەڵام لەلایەن سۆڤێتەوە بە فێڵ گیراو دوورخرایەوە بۆ “سڕبیا” بۆ ئەوەی هاوكاری شۆڕشی ئاگری نەكات(٢4). هەروەها هاتنی تیپیك لە هێزەكانی سۆڤییه‌ت بۆ یارمەتیدانی توركەكان و ئەو هێزە لە ئاوی ئاراس پەڕینەوە و دەوروبەری باكووری ڕۆژهەڵاتی چیای ئاگری بچووكیان گرت(25). ئەمەش مەترسییەكی گەورە بوو بۆسەر شۆڕشگێرانی كورد. سەرەڕای ئەم دژایەتیەی سۆڤییه‌ت بەرامبەر بەكورد، بەڵام كورد هەر هیوایان بەیارمەتیدانی سۆڤییه‌ت مابوو. ئەمەش بەوەدا دەردەكەوێ كورد لە ساڵی (1928) دا لەكاتی شۆڕشی ئاگری دا لەلایەن ئیحسان نوری پاشاوە بەنهێنی نامەیەكیان بۆ كۆنسوڵی یەکێتی سۆڤییه‌ت لە باكۆ ناردووە، ئەمە ناوڕۆكەكەیەتی “لەلایەن دەوڵەتی ئاراراتەوە نامەیەك بە ژمارەی 24 و بە ئیمزای من بۆ ئێوە نێردراوە، بەڵام وەڵامێك وەرنەگیراوە و سەرباری ئەوەش تەتەرەكەمان هەر لەو ڕۆژەوە گیراوە تائێستاش لە بەندیخانەی (باكۆ)دایە، تاوتوێكردنی بارودۆخی سیاسی ئەو ڕاستیەی بۆ ئێمە سەلماند بەبێ هاریكاریی و یارمەتیی یەکێتی سۆڤییه‌ت گەلی كورد ناتوانێت ڕزگاری نەتەوەیی خۆی دەستە بەربكات” (٢6). لە نامەكەدا ئەوە دەست نیشان دەكات ئەمە نامەی یەكەم نییە، بەڵكو پێشتریش نامەی تریان ناردووە بۆ سۆڤییه‌ت. هەروەها ئەم نامەیە ڕادەی پشتبەستنی كورد بە یەکێتی سۆڤییه‌ت دەردەخات و چاوەڕێی یارمەتی و هاریكاریی سۆڤییه‌ت بوون، بەڵام سۆڤییه‌ت بە هیچ شێوەیەك ئامادەی خۆیان بۆ یارمەتیدانی كورد دەرنەخستووە(27). هەروەها سەبارەت بە هەڵوێستی سۆڤییه‌ت دەربارەی بزاڤی ڕزگاریخوازی كورد لە بەشەكانی تری كوردستان دا، سۆڤییه‌ت هیچ كات ئامادەكاری خۆی بۆ یارمەتی دانی سەركردەكانی كورد نیشان نەداون، هەرچەندە لەهەموو شۆڕشێكدا سەركردەكانی كورد بەردەوام پەنایان بۆ بردووە داوای هاوكاریان لە سۆڤییه‌ت كردووە. یەكێك لەو سەركردە كوردانەی تر داوای یارمەتی و هاریكاریی لە حكومەتی سۆڤییه‌ت كردووە، “سمكۆی شكاك”ە لەساڵی (1922)دا نوێنەرێك دەنێرێتە لای ڕوسەكان و داوای یارمەتیان لێ دەكات، بەڵام سۆڤییه‌ت لە (26-2-1922) دا پەیمانێكی دۆستانەی لەگەڵ ئێراندا بەستبوو، پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ ئێراندا ئاسایی كردبووەوە (٢8). سمكۆ زۆر هیوای بەیارمەتیدانی سۆڤییه‌ت هەبوو، لەیەكێك لەداواكاریەكانی سمكۆدا لەژێر ناوی وەزارەتی دەرەوەی یەكێتی سڤیەت دا دەڵێت “من ڕێزێكی زۆرم بۆ یەكێتی سۆڤییه‌ت هەیە، چونکە پشتێنی هیمەتی بۆ ئازادی نەتەوەكانی جیهان بەستووە. ئەگەر لە جیهاندا نەتەوەیەكی بەشەرەف و خاوەن پرەنسیپ هەبێت تائێستا بەئازادیی و سەربەخۆیی خۆی نەگەیشتووە نەتەوەی كوردە لەلایەن دراوسێ باكوورییەكانی خۆیەوە پشتیوانی لێناكرێ و منیش هەروەها ئەندامێكی بچوكی ئەو نەتەوەیەم. من لەپێناو ئازادی نەتەوەی كورددا ئامادەی هەر چەشنە هاوكارییەكم”.ڕاپۆرتی چێچرێن بۆ وەزارەتی دەرەوەی ڕوسیە (1922)(٢9).
بەڵام سۆڤییه‌ت هیچ كات وەڵامی داواكارییەكانی سمكۆی نەدایەوە، چونكە سۆڤییه‌ت لەو پەیمانەی لەگەڵ ئێراندا بەستبووی تیایدا هاتبوو هەردوو دەوڵەتی ئێران و سۆڤییه‌ت دژی هەر ڕێكخراو یان كەسێك دەوەستنەوە لەدژیان بوەستێت. ئەم خاڵە كوردیشی دەگرتەوە، بۆیە كورد لەو هەڵوێستەی سۆڤییه‌ت زیانێكی گەورەیان بەركەوت(٢٩). هەروەها سەبارەت بەهەڵوێستی سۆڤییه‌ت بەرامبەر بە كورد باشووری كوردستان، هەمان هەڵوێستیان هەبوو، لە گەڵ ئەوەش دا حكومەتی تازەی سۆڤییه‌ت دژی ئینگلیز و هاوپەیمانان بوو، بەڵام ئامادەنەبوو یارمەتی بزاڤی كوردی بدات لەباشووری كوردستاندا، لەو كاتەدا “شێخ مه‌حمودی حەفید” ڕۆڵێكی گەورەی هەبوو لەسەر شانۆی سیاسیی باشووری كوردستاندا. بەهەمان شێوەی سمكۆی شكاك چەندینجار نامەو نوێنەری ناردووە بۆ یەكێتی سۆڤییه‌ت بۆ ئەوەی یارمەتی بدەن، بەڵام هیچ جارێك وەڵام نەدراوەتەوە لەو داوایانەی شێخیش لە سۆڤییه‌ت، ئەوەبوو لە (20ی كانونی دووەمی ساڵی (1923) دا لە ڕێگای كونسوڵخانەی سۆڤییه‌ت لە تەبرێز شێخ نامەیەكی ئاڕاستەی حكومەتی سۆڤییه‌ت كرد، تیایدا “شێخ مەحمودی حەفید داوای پشتگیریی و یارمەتی سۆڤییه‌ت دەكات بۆ كوردی باشوور. باس لەخراپی سیاسەتی ئینگلیزەكان دەكات و داوادوکان سۆڤییه‌ت هاوكاریانبن لەڕزگار بوونیان لە دەسەڵاتی ئینگلیز “(٣٠). بەڵام سۆڤییه‌ت بەهیچ شێوەیەك وەڵامی شێخ مەحمودی نەدایەوە و هیچ ئامادەییەكی دەرنەبڕی بۆ یامەتیدانی، “شێخ مەحمود” چەندین نامەی تری بۆ سۆڤییه‌ت نارد، بەڵام بێ ئەنجام بوو. لەوانەیە ئەگەر سۆڤییه‌ت بەدەم داواكەی شێخەوە بچووبایە هەڵوێستی ئینگلیزەكان بەرامبەر كورد بگۆڕایە وەك چۆن كاتێك سۆڤییه‌ت هاوپەیمانی لەگەڵ كەمالییەكان دا دروستكرد و یارمەتی حكومەتی تازە دروستبووی توركیای دا، ئەو یارمەتییە ترسی لەلای بەریتانیا و فەرەنسا دروستکرد، بۆیە شێوازی خۆیان لەگەڵ مستەفا كەمال دا گۆڕی لە دژایەتیكردنییەوە هاتنەسەر هاوپەیمانی كردن لەگەڵ توركیادا، لەوانەیە ئەگەر سۆڤییه‌ت هاوكاری شێخیان بكردایەو شێخ هەوڵە دیبلۆماسیەكانی بخستایەتە كار بەریتانیا دەسەڵاتێكی سەربەخۆی بۆ كورد هەر هیچ نەبێ لەسنووری باشووری كوردستانیش دا بووایە دروست بكردایە. هەر سەبارەت بە ڕۆڵی سۆڤییه‌ت لە كوردستان و بەتایبەت لە بەشی باشووردا پێویستە ئاماژە بەوەش بكەین سۆڤییه‌ت بە ئاشكرا دژایەتیكردنی خۆی بۆ كوردەكان ڕانەگەیاندوە، بەڵكو ویستویانە بەشێك لەكورد هەر لەژێر كاریگەریی خۆیاندا بهێڵنەوە، بۆ ئەوەی لەو ڕێگایەوە دژایەتی ئینگلیزەكان بكەن و كورد لەدژی ئینگلیز بەكاربهێنن، ئەمەش بەڕوونی لە سیاسەتی بەلشەویكەكاندا دەردەكەوێ بەردەوام بەڵێنیان بەكورد دەدا هەوڵدەدەن ئۆتۆنۆمی بۆ كوردەكان دابینبكەن و لەهەوڵی ئەوەدان ببنە نێو بژیوانی نێوان تورك و كورد. سەرەڕای ئەوەش بەردەوام هانی كوردیان دەدا بڕوا بەقسەو بەڵێنەكانی ئینگلیز نەكەن (3١) ئامانجیشیان لەم كارە تەنها بۆ تێكدانی پەیوەندییەكانی كورد و ئینگلیز بوو، چونكە سۆڤییه‌ت بەردەوام ترسی هەبوو لە دروستبوونی هاوپەیمانێتی لەنێوان كوردەكان و ئینگلیزدا، چونكە دەترسان لەوەی ئینگلیز كورد بكەن بە چەكێك بۆ وەستانەوە دژی سۆڤییه‌ت و لێدانی بەرژەوەندییەكانیان، بۆیە ئەگەرێكی وا لەلای سۆڤییه‌ت دروست بوو.
لە كۆتاییدا؛ دەكرێت بڵێین سیاسەتی یەكێتی سۆڤییه‌ت لە دوای جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی سیاسەتێكی تەواو نەرێییانە بوو بەرامبەر بەكورد، ڕاستە سۆڤییه‌ت زۆر جار بەرژەوەندییە نێودەوڵەتییەكانی خۆی كردۆتە بەهانە بۆ یارمەتینەدانی كوردەكان، بەڵام خۆ دەكرا هەر هیچ نەبێت لەكاتی بزووتنه‌وه‌كانی كوردا بێ لایەن بوایە و یارمەتی دەوڵەتانی نەدایە لە سەركوتكردنی بزووتنه‌وه ڕزگاریخوازییە كوردییەكان دا بەتایبەت لە باكووری كوردستاندا سۆڤییه‌ت بەردەوام هاریكارو یارمەتیدەری توركیا بوو لە دامركاندنەوەی شۆڕشەكانی كورددا. وەكو كرێس كۆچێرا دەڵێت “لەدوای جەنگی جیهانی یەکەم ئەگەر یەکێتی سۆڤییه‌ت لە شەڕیشدا شانبەشانی توركەكان هاوكاری نەكردبێت دژی كورد، بەڵام تەنها بەداخستنی سنوور خزمەتێكی گەورەی بە توركەكان گەیاندووە”(3٢). كەواتە جێی ئاماژە بۆكردنە سۆڤییه‌ت نەدراوسێیەكی باش و نەهەڵگرو جێبەجێكاری بۆچوونەكانی خۆشی بوو لەسەر گەلان و نەتەوە چەوساوەكان بانگەوازی بۆ دەكرد. بەتایبەت ئەو هەڵوێستەی یەکێتی سۆڤییه‌ت بەرامبەر بەكورد ڕەنگی دابووەوە، چونكە هەركاتێك دەرفەتێكی نێودەوڵەتی بۆ كورد ڕەخسابێت، یەکێتی سۆڤییه‌ت دژی بووە.
پەڕاوێزو سەرچاوەکان؛
- عەقراوی، محەمەد ساڵح : كورد و دەوڵەتی سەربەخۆ بەپێ ی بەڵگەنامە نێودەوڵەتیەكان، چ1، چاپخانەی خانی، دهۆك، هەرێمی كوردستان، عێراق، 2007، ل٥.
- سەلام ناخۆش : پرۆسەی داگیركردن و دابەشكردنی كوردستان ،چ4، هەولێر، هەرێمی كوردستان، عێراق ، 2010، ل70.
- هەمان سەرچاوە، ل٧٠.
- قاسملۆ، د.عبدالرحمان: كوردستان و كورد، و: عبدالله حسن زادە، هەولێر، 2007، ل٤٨.
- ئەفراسیاو هەورامی :كورد لە ئەرشیفی روسیاو سۆڤییه‌تدا ،چ1، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە ، هەولێر، كوردستان، عێراق، 2006، ل35 .
- نەبەز، جمال: كوردستان و شۆڕشەكەی، چ3، هەولێر، 2007 ، ل٩٧.
- كوردۆ عەلی: سۆڤییه‌ت و بزووتنه‌وه‌ی نیشتمانی كورد، چ3، دەزگای چاپ و پەخشی حەمدی، كوردستان، عێراق،2009، ل39 .
- هەمان سەرچاوە، ل٥٣.
- كەمال علی محمد: پێوەندی سۆڤییه‌ت بە مەسەلەی كوردەوە، گۆڤاری زانكۆی سلێمانی، ژ (1) ،ساڵ 2000، سلێمانی، هەرێمی كوردستان، عێراق،ل73 .
- محەمەد گەڵاڵەیی: خوێندنەوەیە كی نوێ بۆ هەشتاو نۆ ساڵ لە بەستنی پەیماننامەكەی سیڤەر، كوردستانی نوی، ژ(4951) ساڵی هەژدەیەم، یەك شەممە (16-8-2009)، ل13 .
- هەمان سەرجاوە، ل١٣.
- كمال علی محمد: س.پ، ل71 .
- هەمان سەرچاوە، ل٧٣.
- هەمان سەرچاوە، ل٧١.
- پیران فەوزی شێخ عبدالرحیمی: شۆڕشی سێخ سەعیدی پیران لە ڕوانگەی بنەماڵەكەیەوە، و: سەردار محەمەد، چ1، چاپخانەی كارۆ، سلێمانی، هەرێمی كوردستان، عێراق، 2010 ،ل٢٥١ .
- كمال علی محمد: س.پ، ل71 .
- هاوار، موحەممەد رەسول: كورد و باكووری كوردستان لە سەرەتای مێژووەوە هەتا جەنگی دووەمی جیهانی، بەرگی یەكەم و بەرگی سێیەم ، چ2، 2006، ل١٩٠.
- ئیحسان نوری پاشا: ڕاپەڕینی ئاگری، و: ئەرسلان بایز ، چ2، هەولێر، كوردستان،1995، ل٧٠.
- ئەفراسیاو هەورامی: س. پ، ل٣٤.
- كریس كۆچێرا: كورد لە سەدەی نۆزدە و بیستەمدا، و: حەمە كریم عارف، چ4، هەولێر، 2007، ٩٠.
- ڕەحمانی، وریا: كوردستان و كورد لە ڕوانگەی نەخشەوانییەوە، چ1، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر، هەرێمی كوردستان، عێراق، 2009، ل١٨٣.
- مەدەنی،حسێن : كوردستان و ستراتیژی دەوڵەتان ، بەرگی دووەم، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر، هەرێمی كوردستان، عێراق، 2009، ل٩٣.
- م. س لازاریف: مێژووی كوردستان ،و: هۆشیار عەبدوڵڵا سەنگاوی، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر، هەرێمی كوردستان، عێراق، 2008،ل3٤٦.
- ئەفراسیاو هەورامی: س. پ، ل٣٦.
- م. رەسول هاوار: كورد‌و باكووری كوردستان لە دوای شەڕی یەكەمی جیهانەوە هەتا دوای شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران، بەرگی دووەم، ناوەندی چاپەمەنی و ڕاگەیاندنی خاك، چ1، 2006، ل24.
- هەمان سەرچاوە، ل٣٥٣.
- د. ئەفراسیاو هەورامی: شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران‌و سۆڤییه‌ت، و: د. دلێر ئەحمەد حەمەد، چ1، مەڵبەندی كوردۆلۆجی، سلێمانی، 2007، ل14.
- د. ئەفراسیاو هەورامی: كورد لە ئەرشیفی ڕۆسیا و سۆڤییه‌تدا، س. پ، ل٢٦.
- كوردۆ عەلی: س. پ، ل٥٠.
- عبدالعزیز: كوردستان و ڕاپەڕینەكانی كورد، و: شێرزاد كەریم، چ.1، سلێمانی، 1999، ل78.
- ویلون نائانیل: الكورد والتحاد السوفیت، ت: ضياء الدين المرعب، بغداد، مطبعة ايلان، 2006، ل308؛ ئیحسان نوری پاشا: مێژووی ڕەگ و ڕەچەڵەكی كورد، و: حەمەكەریم عارف، چ3، چاپ‌و پەخشی سیما، سلێمانی، 2008، ل194.
- م. رەسول هاوار: كورد‌و باكووری كوردستان لە دوای شەڕی یەكەمی جیهانەوە، ب٣، س. پ، ل١٩٠ ؛ د. عەزیز شەمزینی: جوڵانەوەی ڕزگاری نیشتیمانی كورد، و: فەرید ئەسەسەرد، چ4، سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیجی، سلێمانی، 2006، ل178.
