“ته‌وه‌ره‌ی یه‌كه‌م؛ بارودۆخی سیاسیی ڕۆژئاوای كوردستان لەژێر ئینتیدابی فەرەنسا 1920 تاوه‌كوو-1946”
ئینتیداب؛ دەسەڵاتی وڵاتێكی زلهێز یان دەوڵەتێكە بەسەر وڵاتێكی ترەوە لەڕووی یاسایی و دەستورییەوە، بەریتانیا و فەرەنسا لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانی “1914-1918” كاتێك وڵاتێكیان داگیردەكرد بەتایبەتی لەناوچەكانی ژێردەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی لەپێناو مانەوەی دەسەڵاتی خۆیان و پەردەپۆشكردنی ئەو داگیركارییە، وشەی ئینتیدابیان بەكاردەهێنا و لە ڕێگای بەندە یاسایی و دەستوورییەكانەوە درێژەیان بە مانەوەی خۆیاندەدا.
- ڕاپەڕینی ئیبراهیم هەنانو 1920-بۆ 1936؛ ئەم ڕاپەڕینە دژی دەسەڵات و داگیركاری فەرەنسییەكان لە ساڵی 1920 لەلایەن ئیبراهیم هەنانوەوە لەچیای زاویە كە دەكەوێتە باشوری ڕۆژئاوای شاری حەڵەب هەڵگیرسا، توانی لەگەڵ سەرۆك هۆزەكانی تری ناوچەكە گفتوگۆ بكات و چوار یەكەی سەربازی پێكهێنا و ڕووبەڕووی فەرەنسییەكان بۆوە، بەڵام بەهۆی ناهاوسەنگی هێزی سەربازی و هەردولا و نەبوونی پلان و بەرنامەیەكی تۆكمە لەلایەن ئیبراهیم هەنانوەوە، لە ڕووبەڕووبونەوەی یەكەمدا ئیبراهیم هەنانو لەبەرامبەر فەرەنسییەكان شكستی هێناو ڕۆژئاوای كوردستانی بەجێهێشت بەرەو سنووری ئەردەن و لەوێ داوای یارمەتی لە پاشای ئەردەن “عەبدوڵای كوڕی حسێن” كرد، بەڵام هاوكاری نەكرد، هێزی بەریتانییەكان دەستگیریان كرد و تەسلیمی فەرەنسییەكانیان كردەوە، لەكاتی دادگایكردنی لەلایەن فەرەنسییەكان ئیبراهیم هەنانو بە “جەنەڕاڵ غۆر” دەسەڵاتداری یەكەمی فەرەنسییەكانی ووت:– “ڕاپرسییەكی ئازادانە بەگەلی كورد بكەن لە سوریا بۆ ئەوەی خۆی بڕیاری چارەنووسی خۆی بدات، بۆچی ئەوە ناكەن؟ ئێوە باش دەزانن گەل ئێوەی ناوێت و داوای سەربەخۆیی دەكات و ئێوە لەم وڵاتەدا نامۆن، دەستدرێژیكەرن و داگیركەریش مافی ئەوەی نییە دادگایی بێتاوانان بكات”، دواتر لەژێر فشاری زۆری جەماوەر فەرەنسییەكان ناچار بوون ئازادی بكەن.
دوای ئازادبوونی ئیبراهیم هەنانو جارێكییر لە ساڵی 1925 ڕاپەڕینی هەڵگیرساندەوه و ئەمجارە توانی لەگەڵ سەركردەی ڕاپەڕینی عەلەوییەكان “شێخ ساڵح ئەلعەلی”و سەركردەی ڕاپەڕینی دروزییەكان “سوڵتان ئەترەش” هاوپەیمانیەتییەك دروستبكات و بەیەكەوە خەبات بكەن لەپێناو بەدەسهێنانی مافی خۆیان و دەركردنی هێزە فەرەنسییەكان، بەڵام بەهێزی سوپای فەرەنسییەكان و مردنی “ئیبراهیم هەنانو” لەساڵی 1936 كۆتایی بەم ڕاپەڕینە هێنا و شكستی خوارد، بەڵام ئەوەی گرنگە پێویستە ئاماژەی پێبدەین كە ئەم شۆڕشە هەرچەندە سەركەوتنی بەدەستنەهێنا بەڵام توانی دەروازەیەك بكاتەوە بۆ شۆڕش‌و ڕاپەڕینەكانی تری دوای خۆی و خەڵكی هۆشیاربكاتەوه و بناغەیەك دابنێت بۆ ڕزگاری كورد لەژێر دەستی داگیركەران.
- ڕاپەڕینی ئیبراهیم خەلیل “بزووتنه‌وه‌ی موریدین” 1930-1947؛ ئەم ڕاپەڕینە لەساڵی 1930 لەلایەن ئیبراهیم خەلیل لە ناوچەی جەبەل ئەكراد لە دژی فەرەنسییەكان بەرپاكرا، دیارە ئیبراهیم خەلیل خاوەنی پێگەیەكی كۆمەڵایەتی و ئایینی گرنگ بوو لە ناوچەكەدا و توانی ئیلهام لە شۆڕشەكەی شێخ سەعیدی پیران وەربگرێت و ئایینی ئیسلامی لە خزمەتی نەتەوەدا بەكاربهێنت و هەستا بەدروستكردنی دامەزراوەیەك بەناوی “رابگە المریدین” كە شێوەیەكی سۆفیگەرانەی هەبوو، بەڵام لەداویدا ئەندام و لایەنگری زۆر بوو، بەمەش بنكەی ئەم ڕابیتەیە فراوان بوو بە جۆرێك كە وەكو ڕێكخراوێكی تۆكمه و بەهێزی لێهات و توانی ئەم ڕێكخراوە سەركردایەتی شۆڕشەكەی ئیبراهیم خەلیل بكات، بەمشێوەیە ئیبراهیم خەلیل بەهۆی ئەم ڕێكخراوه و كەسایەتییە ئایینی و كۆمەڵایەتییەكەی خۆی توانی چینی جووتیاران و چەوساوەكان دژی سەرۆك خێڵ و دەسەڵاتدارە فەرەنسییەكان و سورییەكان ئاڕاستە بكات، دوای ئەوەی ژمارەیەكی زۆر لە ڕۆشنبیران هاتنەناو ئەم بزووتنه‌وه‌یه و گەشەیەكی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی، لەبەرامبەردا فەرەنسییەكان كەوتنە پەلاماردانی شۆڕشگێڕان لەسەر سنووری “توركیا-سوریا”كە لەژێر دەسەڵاتی خۆیدا بوو، بۆیە بەشێوەیەكی زۆر تووندوتیژ ئەندام و لایەنگرانی ئەم بزووتنه‌وه‌یەی لەناوبرد.
دوای ئەمە فەرەنسییەكان هەستان بە گۆڕینی پلانیان دژی ئەم ڕاپەرینە، كە پێشتر تەنها خۆی ڕووبەڕووی ڕاپەڕینەكان دەبۆوە بەڵام لەمەودوا هەستا بە بەكارهێنانی سیاسەتی بەشەڕدانی كوردی دژی یەكتری و ژمارەیەك لە سەرۆك هۆز‌و خاوەن زەوی بەرژەوەندی خوازی كوردی پڕچەك كرد‌و ئیمتیازی پێدان بۆ ئەوەی ڕووبەڕووی ڕاپەڕینەكە ببنەوە، هەروەها جگەلەوەش فەرەنسا كاریكرد لەسەر ئەوەی كە لەڕێگەی دینەوە دژایەتی ئەم ڕاپەڕینە بكات، بۆیە ژمارەیەك لە پیاوی ئایینی بەرژەوەندیخواز هەستا بەبڵاوكردنەوەی ئەوەی كە هەر جووتیار و ژێردەسته و خزمەتكارێك لە گەورەكەی خۆی هەڵگەڕێتەوە لەدین دەردەچێت، ئەمەش كاریكردە سەر بەشێك لە لایەنگرانی ئەم بزووتنه‌وه‌یه و وازیانهێنا، بەڵام زیرەكی ئیبراهیم خەلیل و موردینەكان بەجۆرێك بوو توانیا دژی ئەم پلانەی فەرەنسییەكان بوەستنەوە، ڕایانگەیاند كە دین پێداگیری لەسەربەخۆی هەر گەل و نەتەوەیەك دەكات و دژی داگیركاری و چەوساندنەوە، هەروەها دەستیانكرد بە هەڵمەتی تیرۆركردن و لەناوبردنی ئەو سەرۆك خێڵ و پیاوە ئایینیانەی كە داردەستی فەرەنسییەكان بوون و تەنانەت كەوتنە تیرۆركردنی كاربەدەستانی فەرەنسی و حكومەتی سوری، بەمەش توانیان پارێزگاری لەمانەوەی خۆیان بكەن و پلانی فەرەنسییەكان تێكبشكێنن، دوای ئەوە فەرەنسییەكان لەساڵی 1936 داوای ئاگربەستی كرد، بۆیە لە دۆڵی “مەیدانا” لەناوچەی جەبەل ئەكراد گفتوگۆكرا لەنێوان نوێنەری فەرەنسییەكان و نوێنەری شۆڕشگێڕان كە “عەلی فەنون و شێخ عەرەبكۆ” بوون، بەڵام هەرزوو ئیبراهیم خەلیل و لایەنگرانی زانیان كە ئامانجی فەرەنسا لەم ئاگربەستەدا تەنها بۆ بەدەستهێنانی كاتە، بۆ دۆزینەوەی فێڵ و پیلان بۆ لەناوبردنی ئەم ڕاپەڕینە، بۆیە ئاگربەستەكە نەكرا و شكستی هێنا، دوای ئەوە فەرەنسا پلانێكی تری دانا ئەویش ئەوەبوو كاریكرد لەسەرئەوەی پشتگیری و بەشداری كوردانی باكووری كوردستان لەم شۆڕشە ببڕێت و بۆیە لەساڵی 1938-1939 هەستا بە بەخشینی ناوچەی “ئەسكەندەرونە” بە توركیا كە دانیشتوانەكەی هەموو عەرەب نشین بوون، لەبەرامبەر ئەوەشدا توكیا هەستا بە داخستنی سنوور و ڕێگریكردن لە بەشداریكردن و هاوكاریكردنی كوردانی باكووری كوردستان و بەمەش پاڵپشتییەكی گەورەی شۆڕش نەماو تەنها لە ناوچەی جەبەل ئەكراد دەسەڵاتیان بەدەستەوە بوو، بەڵام توانیان پارێزگاری لەمانەوەی خۆیان بكەن و تاوەكو ساڵی 1947 واتە ساڵێك دوای سەربەخۆیی سوریا ئەم بزووتنه‌وه‌یە درێژەی كێشا و توانی ڕۆڵی ئۆپۆزسیۆنێكی بەرهەڵستكار ببینێ لەناو سوریادا و سزای داردەست و لایەنگرە كوردەكانی حكومەتی سوری و فەرەنسییەكان بدات، بۆ وێنە هەستا بە كوشتنی “شێخۆ ئاغای كوردی” لەبەردەم پەرلەمانی سوریا كە ئەندام پەرلەمان بوو.
- ڕاپەڕینی سەعید ئاغای دەقوری 1936؛ ئەم ڕاپەڕینە لە شاری “عامودا”ی ناوچەی جەزیرە لە ڕۆژئاوای كوردستان لەلایەن “سەعید ئاغا”ی سەرۆكی هۆزی دەقوری لە ساڵی 1936 دا دژی فەرەنسییەكان سەریهەڵدا.
هۆكاری هەڵگیرسانی ئەم ڕاپەڕینە دەگەڕێتەوە بۆ ئەم هۆكارانەی خوارەوە:–
- كەمی نرخی دانەوێڵه و دەغڵ و دان و بەرهەمی جووتیاران، ئەمەش بەهۆی ڕێككەوتنی نێوان فەرەنسییەكان و خاوەن زەوییە زۆردارەكان بوو، بۆ ئەوەی خەڵكی تەنها لەخەمی بەدەستهێنانی بژێوی ژیاندابن و دەرفەتی ئەوەیان نەبێت داوای مافی خۆیان و بكەن و بەشداری هەر ناڕەزایەتی و ڕاپەڕینێك بكەن كە لەدژی كاربەدەستانی فەرەنسی و داردەستەكانیان سەرهەڵدەدات.
- سیاسەتی تووندوتیژی فەرەنسییەكان دژی دانیشتوانی ئەم ناوچانە، ڕێككەوتنی لەگەڵ توركیا بۆ چاودێریكردنی تووندی سنووری نێوان “سوریا-توركیا”و داخستنیان، ئەم سیاسەتەش بووە هۆی دابەشكردنی هۆزە كوردییەكان و ژمارەیەكی زۆر لە بنەماڵه و خێزانەكان توشی لێكدابڕان و پارچەپارچەبوون هاتبوون.
- پلانی فەرەنسییەكان بۆ ئەوەی سەرجەم خێڵ و هۆزەكانی ئەم ناوچەیە لەیەك نزیك بكاتەوه و چاودێری هەموویان بكات و بیانخاتە ژێر دەسەڵاتی خۆی و لە بەرژەوەندی خۆی بەكاریان بهێنی، بەڵام بەشێك لەو هۆزە كوردیانە دژی ئەم پلانەی فەرەنسییەكان وەستانەوە، بۆیە لە بەرامبەر ئەوەشدا زۆر بەتووندی كەوتنە داپڵۆسین و ئازاردانیان.
ئەم هۆكارانەی كە لە سەرەوە باسمانكردن پاڵنەری سەرەكی بوون بۆ هاندانی “سەعید ئاغا”ی سەرۆك هۆزی “دەقور”ی تا لەگەڵ “شیخموس هەسۆ”ی سەرۆك هۆزی “گابار”ی كە هەردوو هۆزەكە لە شاری عامودا بوون لە ساڵی 1936 یەكیان گرت و بوونە هاوپەیمان دژی فەرەنسییەكان. ئامانجی سەرەكی یەكگرتنی ئەم دوو هۆزەش بریتی بوو لە “بەهێزكردنی هەردوو هۆزەكە لە شاری عامودا و لە ناوچەی جەزیره و پاراستنی خۆیان و دەسەڵاتیان”. فەرەنسا زۆر هەوڵیدا ئەم كێشەیە لەگەڵ ئەم دوو هۆزە لە ڕێكەی دادگا چارەسەر بكات، بەڵام هۆزی گاباری و دەقوری ڕێككەوتن لەسەرئەوەی لە فەرمانی فەرەنسییەكان یاخیبن و لە دژیان ڕاپەڕین بەرپابكەن، توانیان دانیشتوانی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیان ساز‌و ئامادەبكەن و چەكداریان كردن و ڕاپەڕینەكەیان هەڵگیرساند. لە ساڵی 1937 فەرەنسا و لایەنگرانی كە خاوەن زەوییە كشتوكاڵییە بەرژوەندیخوازەكان بوون باجێكی زۆریان خستەسەر بەروبوومی جووتیاران، ئەمەش دەرفەتێك بوو بۆ سەعید ئاغا تا ناڕەزایەتی جووتیاران و چەوساوەكان بقۆزێتەوه و دژی فەرەنسا ئاڕاستەیان بكات و شۆڕشگێڕان بڕیاریاندا:–
- باج نەدەن بە باج وەرگرەكان.
- نوێنەر و كاربەدەستانی فەرەنسییەكان و حكومەتی سوری لە ناوچەكەدا دەربكەن.
- لە هەموو گوندێك یەكەیەكی چەكداری لە جووتیاران دروستكرا بۆ بەرگریكردن لە گوندەكە.
- یەكەیەكی چەكداری جوڵاویشیان دروستكرد، كە گەورەتر بوو لە یەكەی چەكداری گوندەكان بۆ ڕووبەڕووبوونەوه و شەڕكردن و پێكدادان لە هەموو ناوچەكان بۆ دژایەتیكردنی داگیركەران.
ئەم ڕاپەڕینە بە سەركردایەتی سەعید ئاغا توانی دەسەڵاتداران و كاربەدەستانی فەرەنسی لە شاری عامودا و ناوچەكانی دەورووبەری دەربكەن، لەبەرامبەریشدا “جاجان” ڕاوێژكاری سەربازی فەرەنسا داوای لە بەشێك لە سەرۆك هۆزی كورد كرد كە هاوكاریان بن لە شكستپێهێنانی ئەم جوڵانەوەیە، بۆ وێنە داوایان لە”عەبدی خلو” سەرۆك هۆزی “میرسینی” كرد كە هاوكاریان بێت لەبەرامبەردا ئیمتیاز پێدەدەن، بەڵام ناوبراو بەهۆی بەهێزی هەستی نەتەوایەتییەكەی داوای فەرەنسییەكانی ڕەتكردەوە. لەسەرەتادا فەرەنسییەكان توانیان بەشێك لەشاری عامودا داگیربكەن، بەڵام شۆڕشگێڕان توانییان تێكیان بشكێنن و لەشاری عامودا دەریان بكەن، ئەمەش لەوكاتەدا بوو كە شۆڕشگێڕان هەستان بەكۆنتڕۆڵكردن و داخستنی سنووری نێوان قامیشلۆ و عامودا كە لەم ڕێگەیەوە فەرەنسییەكان كۆمەك‌و پاڵپشتیان بۆ دەهات لەڕووی سەربازی و خۆراكەوە، بەڵام بە داخستنی ئەم سنوورە شۆڕشگێڕان توانیان ئەم هاوكارییە كۆتایی پێبهێنن، دوای ئەوە بەشێك لە كوردانی باكووری كوردستان توانیان لە ڕێگەی سنووری ناوچەی “كەمالییه و كۆبانی و جەوهەریی”ەوە بەشداری ڕاپەڕینەكە بكەن و دەستیان بەسەر پاشماوەی هێزی فەرەنسییەكاندا گرت كە لە شاری عامودا بەجێیان هێشتبوو. لە دواجاردا ڕاوێژكاری سەربازی فەرەنسا داوای هاتنی هێزی پشتیوانی كرد لە لوبنان، بۆیە لە بەیروتی پایتەختی لوبنانەوە ژمارەیەك فڕۆكەی سەربازی فەرەنسی هاتنە سوریا و بۆردومانی شاری عامودا و هەموو ئەو ناوچانەی كرد كە شۆڕشگێڕانی تێدابوو، ژمارەیەك زۆر لە شۆڕشگێڕان لەناوچوون و ماڵیان وێران بوو، دواتر هێزی فەرەنسا هاتنە ناو شار و دەستیانكرد بە كوشتنی هاووڵاتییان، سەعید ئاغاش لە پێناو پاراستنی سەرو ماڵی هاووڵاتییان بڕیاریدا واز لەسەركردایەتی كردنی شۆڕشەكە بهێنت و داوای ڕاگرتنی شەڕیشی كرد‌و شاری عامودای بەجێهێشت و چووە چیای شەنگال، هەرچەندە شۆڕشگێڕان توانیان ڕاوێژكاری سەربازی فەرەنسا كە ناوی “جاجان”بكوژن، بەڵام دواجار بەهۆی نا هاوسەنگی نێوان هێزی شۆڕشگێڕان و سوپای فەرەنسی ئەم شۆڕشەش وەكو تەواوی شۆڕشەكانی تر شكستی هێنا.
“بزووتنه‌وه‌ی ڕۆشنبیریی كورد لە ڕۆژئاوای كوردستان لە ساڵی 1920- بۆ 1946″
لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزده و سەرەتای سەدەی بیست گەلی كورد دركی بەوەكرد، كە پێویستە لەگەڵ شۆڕشی چەكداری شۆڕشی ڕۆشنبیریش ئەنجام بدەن، چونكە دوانەیەكی لێكدانەبڕاون و پەیوەندییەكی تووندوتۆڵیان بەیەكەوە هەیە، هەروەكو چۆن چینی جووتیاران یاخود سەرۆك خێڵ و هۆزەكان لەڕێگەی جوڵانەوەی چەكداری هەوڵیان دەدا مافە نەتەوەییەكانی گەلی كورد بەدیبهێنن، بۆ وێنە سەرۆك هۆزێكی وەكو “قەدری جەمیل پاشا” كاتێك فەرەنسییەكان داوایان لێكرد كە لایەنگری ئەوان بێت و لەبەرامبەردا ڕێگە بەمانەوەی دەسەڵاتەكەی دەدەن و ئیمتیازی پێدەدەن، بەڵام ناوبراو لە وەڵامدا وتی:-“من كوڕی گەلێكی ستەملێكراوم و لە ستەمی فەرمانڕەوایی تورك هەڵاتووم، چەوساندنەوه و داگیركاری دژی گەلان دەزانم، بۆیە چۆن ڕێگە بەخۆم دەدەم هاوكاری حكومەتێكی بێگانە بكەم، كە وڵاتەكەمی داگیركردووە”. بەمشێوەیە ڕۆشنبیرانیش لەپاڵ ئەمانەدا هەوڵی بەرزكردنەوەی هەستی نەتەوایەتی و هۆشیاركردنەوەی خەڵكیان دەدا، دەبێ ئەو ڕاستیەش بزانین كە بنەماڵەی “بەدرخانییەكان” پێشەنگی ئەو كەس‌و لایەنانە بوون كە دەستێكی باڵایان هەبوو لە بوژاندنەوەی هەستی نەتەوایەتی گەلی كورد لە ڕۆژئاوای كوردستان. بزووتنه‌وه‌ی ڕۆشنبیریی یەكەمجار لە باكووری كوردستان سەریهەڵدا ئینجا پەلی هاویشت بۆ ڕۆژئاوای كوردستان، چونكە بەشێكی زۆری ڕۆشنبیرە كوردەكانی باكووری كوردستان لەبەر ستەم و زۆری كەمالییەكان باكووری كوردستانیان بەره و ڕۆژئاوای كوردستان بەجێهێشت و ناوچەكانی جەزیره و شام بوون بە پەناگە بۆیان. كۆمەڵێك كەسایەتی بەناوبانگ هەبوون و ڕۆڵیان هەبوو لە گەشەپێدانی بزاڤی ڕۆشنبیریی لە ڕۆژئاوایی كوردستان وەكو “عوسمان سەبری بۆتانی، قەدریجان، جگەرخوێن، مەمدوح سەلیم بەگ وانلی “زنار سلوپی”، ڕەوشەن بەدرخان، قەدری جەمیل پاشا”، بۆ وێنە لەناوچە كوردییەكان كوردەكان لەسەر حسابی خۆیان قوتابخانەیان بەزمانی كوردی دامەزراند‌وەو هەوڵیاندەدا منداڵان و بەتەمەنەكان فێری نووسین و خوێندەواری بكەن، بەڵام ئیمە تەنها كارو چالاكی حوسێن حوزنی موكریانی و جەلادەت بەدرخان و كامەران بەدرخان بە وردی دەخەینەڕوو.
یەكەم:- یەكەم كەسێ كە ڕۆڵی هەبوو لە گەشەپێدانی بزاڤی ڕۆشنبیری لە ڕۆژئاوای كوردستان “حسێن حوزنی موكریان”ی مێژوونوس بوو، چونكە ناوبراو توانی “چاپخانەیەك” لە ساڵی 1915 لە شاری حەڵەب دابمەزرێنێ، گرنگترین ئەو بەرهەمانەی كە لەم چاپخانەیەدا چاپكراون بریتی بوون لە:-
- گۆڤاری كوردستانی بەشێوەی ئاشكرا، لەساڵی 1915 چاپكردووە.
- ڕۆژنامەكانی “چیا كرمانج، دیاربەكر، سۆران، ئارارات، بۆتان” بەشێوەی نهێنی.
- مەم و زینی ئەحمەدی خانی لە ساڵی 1915.
- مێژووی مێرگی دڵان 1916.
دووەم:- جەلادەت بەدرخان “1893-1951” لە شاری ئیستەنبوڵ لەدایكبووه و لەشاری دیمەشق كۆچی دوایی كردووە، لە “شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران و كۆمەڵەی خۆیبوون و شۆڕشی ئاگریداغ” بەشداریكردووە، گرنگترین كارو بەرهەمەكانی:-
- هەوڵدان بۆ دامەزراندنی كۆمەڵەی تەعالی كورد لەگەڵ كامەران بەدرخانی برای و ئەكرەم جەمیل پاشا.
- ڕێزمانا ئەلفا بێ یا كوردی لە شام لە ساڵی 1932 بە زمانی كوردی لاتینی چاپیكردووە.
- ڕۆپەڵنەن ئەلفا بێ لە شام لە ساڵی 1932بۆ فێربوونی زمان و نووسینی كوردی بە لاتینی چاپیكردووە.
- ڕێزمانا كوردی لە پاریس لەساڵی 1953 بە فەرەنسی چاپیكردووە.
- مەكتوب مستەفا پاشا لە شام لە ساڵی 1932بەزمانی كوردی لاتینی چاپیكردووە.
- فەرهەنگا كوردی دەستنووس بە زمانی فەرەنسی چاپیكردووە.
- ل سەر دۆزا كوردان، لەشام لە ساڵی 1943 بەزمانی فەرەنسی چاپیكردووە.
- دیوانێكی شیعری دەستنووس.
- گۆڤاری هاوار 1932، ڕووناهی 1942 لە دیمەشق بەزمانی كوردی لاتینی چاپیكردوون، ئەو شێوە نووسینە كوردییە لاتینییەی كە دایناوە تاوەكو ئەمرۆش لە باكوور و ڕۆژئاوای كوردستان كاری پێدەكرێت.
سێیەم:- كامەران بەدرخان “1895-1978” لە ئەستەنبوڵ لەدایك بووه و لە پاریس كۆچی دوایی كردووە، گرنگترین كار و چالاكی و بەرهەمەكانی بریتی بوون لە:-
- بەشداریكردن لە دامەزراندنی كۆمەڵەی تەعالی كورد‌و شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران و كۆمەڵەی خۆیبوون و شۆڕشی ئاگریداغ.
- ڕۆژنامەی “رۆژانوو” هەفتانە بوو لە بەیروت لەساڵی 1943 یەكەم ژمارەی لێدەرچووە، “73” ژمارەی لێ بڵاوكراوەتەوە، دوا ژمارەی لە ساڵی 1946 دەرچووە، دوو پاشكۆشی بۆ دەركردووە یەكێكیان بەزمانی فەرەنسی و یەكێكی تریشیان بە زمانی كوردی لاتینی بوو كە ناوی “ستێر” بوو “3” ژمارەی لێدەرچووە.
- لە هەردوو گۆڤاری ڕووناهی و هاواری جەلادەت بەدرخانی برای بەشداریكردووە.
- لە ساڵی 1943 قوتابخانەیەكی كوردی لە بەیروت كردووه‌تەوە.
- لە ساڵی 1947 لە پاریس سەنتەرێكی توێژینەوەی كوردی دامەزراندووە.
- دیوانێكی چاپكراویشی هەیە بەناوی “دلێن كورێن من” كە كۆمەڵێك هەڵبەستە بۆ خوێندكارانی قوتابخانە دایناوە لە شام لە ساڵی 1932.
- ئەلف و بێ یا من لە دیمەش لە 1938 چاپیكردووە.
- ئەلفبایا كوردی 1939.
- ئەلفبایا كوردی 1968.
- ئازارێن كوردستانێ، هەڵبەست لە پاریس لە ساڵی 1976.
- ڕێزمانا زمانی كوردی 1956.
- گۆڕینی قورئانی پیرۆز‌و فەرموودەكانی پێغەمبەر “د.خ” بۆ سەر زمانی كوردی.
جگەلە جەلادەت بەدرخان و كامەران بەدرخان پێویستە ئاماژە بە چەند چالاكییەكی تر بدەین بۆ وێنە:-
أ. گەڵاڵەنامەی ساڵی 1928:- دوای ئەوەی كە فەرەنسا سوریای داگیركرد، پاش ماوەیەك ژمارەیەك لە سەرۆك هۆز‌و ڕۆشنبیریی كورد لە ڕۆژئاوای كوردستان گەڵاڵەنامەیەكیان دایەدەست فەرەنسییەكان كە چەند داواكارییەكی لەخۆ گرتبوو:-
- بەكارهێنانی زمانی كوردی لەگەڵ زمانی فەرمی لەناوچە كوردییەكان.
- خوێندنی زمانی كوردی لەو قوتابخانانەی كە دەكەوێتە ناوچە كوردییەكان.
- ناوچە كوردییەكان فەرمانبەرەكانی لە كوردەكان دابنرێن.
- داوای دامەزراندنی هێزێكی كوردیان دەكرد لەژێر سەرپەرشتیاری فەرەنسییەكان بۆ پارێزگاری كردنی سنوور و زەویە كشتوكاڵییەكانی ناوچە كوردییەكان.
ب. گۆڤاری هاوار:- لە ساڵی 1932 ئەم گۆڤارە لەلایەن جەلادەت بەدرخانەوە دەردەكرا، ئەم گۆڤارە گەورەترین بەڵگەنامەیەی مێژوویی و ئەدەبی و زمانەوانییە كە بەهەردوو زمانی فەرەنسی و كوردی لاتینی بڵاودەكرایەوه و هەوڵیدەدا سەرجەم هەواڵی ڕۆژانه و ڕووداوەكان تۆماربكات و بیانكاتە ئەرشیف، یەكەم ژمارەی لە ساڵی 1932و بڵاوكرایەوە، لەم ژمارەیەیدا بەشێكی زۆری بۆ فێربوونی ئەلف و بێی لاتینی كوردی تەرخانكرابوو، هەروەها بەشێكی تریشی بۆ هاندان و جۆشدانی بزووتنه‌وه‌ی نەتەوایەتی و هۆشیاركردنەوەی خەڵكی تەرخانكرابوو، ژمارەی لاپەڕەكانی “20” لاپەڕە بوو، ئەوەی كە گرنگە ئەم گۆڤارە چەندانجار دوای یەكخستنی زمانی كوردی و بە ستانداركردنی و پاكردنەوەی لە زمانی بێگانە كردووە، هەر لە چاپخانەكەی ئەم گۆڤارەدا نزیكەی “20” كتێبی لێ چاپكراوە، ئەم گۆڤارە “57” ژمارەی لێدەرچووە، تا ژمارە “23” بە زمانی كوردی و عەرەبی بووە، لە ژمارە “24”ەوە تا كۆتاییەكەی بەزمانی كوردی لاتینی دەرچووە.
ج. گۆڤاری ڕووناهی:- ئەم گۆڤارەش هەر لەلایەن جەلادەت بەدرخانەوە بە زمانی كوردی لاتینی دەرچووه و مانگانە بووه و “28” ژمارەی لێدەرچووە، لەساڵی 1942 یەكەم ژماره و دوا ژمارەشی كە “28” بووە لە ساڵی 1945 دەرچووە، لە ژمارە “1- 12” لە چاپخانەی “سەباتێ” لە ژمارە “13-28” لە چاپخانەی تەرەقی چاپكراوە، ئەم گۆڤارە گرنگی زۆر بە برەودان بە هۆشیاركردنەوەی خەڵك‌و گەشەسەندانی بزاڤی نەتەوایەتی كورد لە ڕۆژئاوای كوردستان داوە.
د. یانەی لاوانی كورد لە عامودا:- لە ساڵی 1935 بە سەرپەرشتی “محەمەد دەروێش شووەیش” و بەڕێوەبردنی “جگەرخوێنی” شاعیر دامەزراوە، كاری ئەم یانەیە فێركردنی خوێندكاران و خەڵكی بوو لەڕووی خوێندن و نووسینی كوردی و شیعری نەتەوەیی شاعیرانی كورد، هەروەها وتنەوەی وانەی مێژوویی و جوگرافیای كوردستان بە خوێندكاران، منداڵانیان فێری سرودی نیشتیمانی و هەڵكردنی ئاڵای كوردستان كردووە، بەهۆی ئەو هەموو ڕاپەڕین و چالاكی ڕۆشنبیرییەی كە لە شاری عامودا كراوە، ئەم شارە بەسەنتەرێكی گرنگی شۆڕشگێڕان و ڕۆشنبیران دادەنرێت، شوێنی تایبەتی لە دڵی نیشتیمانپەروەراندا هەیە، هەربۆیە ئەم شارە ڕۆڵی گەورەی هەیە لە گەشەسەندنی بزاڤی نەتەوایەتی لە ڕۆژئاوای كوردستان.
“ته‌وه‌ره‌ی دووه‌م پارته كوردييه‌كانى ڕۆژئاواى كوردستان”
سه‌ره‌تاى دروستبوونى پارتى سياسى له سوریا بۆ دوایى سه‌ربه‌خۆيى ده‌وڵه‌تى سوریا ده‌گه‌ڕێته‌وه، چونكه پێش پارته سياسييه‌كان چالاكى ڕۆشنبير و ده‌سته‌بژێرى كورد زياتر ڕووى له ده‌ركردنى گۆڤار و بڵاوكراوه‌ى وه‌ك “هاوار 1932_-1943” و “ڕووهى 1942_-1945” و دروستكردنى كۆمه‌ڵه و يانه‌ى وه‌ك “هێڤى“ و “عاموودا” و “لاوانى كورد” و”هه‌نانو” و گرووپى “كوردستان” و”ڕێكخراويى ڕۆشنبيرى له‌چياى كورده‌كانى كورداغ” كردبوو، جگه‌له په‌خشى ڕاديۆى له به‌يروت. له هاوينى ساڵى “1956” هه‌ريه‌كه له”عوسمان سه‌برى و حه‌مزه نويران و عه‌بدولحه‌ميد ده‌روێش“ ده‌ستپێشخه‌رييان كرد بۆدامه‌زراندنى يه‌كه‌م ڕێكخستنى سياسيى كورد له سوریا به‌ناوى “پارتى كورده ديموكراتيخوازه‌كانى سوریا”، هه‌ربه‌زمانى كوردييش پڕۆگرامى حزبه‌كه‌يان نوسييه‌وه به‌ناوى پڕۆگرامى بنچينه‌يى. دواى ساڵێك له‌م ده‌ستپێكه و به‌دياريكراوى له”14/6/1957” پاش چه‌ندين گفتوگۆى چڕوپڕ،كۆمه‌ڵيك ڕۆشنبيرى ديكه‌ش په‌يوه‌ندييان به‌م پارته‌وه كرد كه پێكهاتبوون له”ڕه‌شيد حه‌مۆ، محه‌مه‌د عه‌لى خۆجه، شه‌وكه‌ت نه‌عسان، خه‌ليل محه‌مه‌د”،كه كۆمه‌ڵيك كادرى به‌ئه‌زموون بوون و له‌حزبى شيوعى سوری هاتبوونه ده‌ره‌وه، مه‌رجى ئه‌م كاديرانه ئه‌وه بوو كه‌ناوى پارته‌كه بگۆڕێت بۆ”پارتى ديموكراتى كورد له سوریا” و ڕۆژى په‌يوه‌ندييكردنى ئه‌مان ببێته ڕۆژى دامه‌زراندنى پارته‌كه، داواشيان كرد پڕۆگرامى پارته‌كه به‌زمانى عه‌ره‌بى بڵاوبكرێته‌وه، دواتر هه‌ريه‌ك له “دكتۆر نوره‌ددين زازا و شێخ محه‌مه‌د عيشا مه‌لامه‌حموود و جگه‌ر خوێنى شاعير”په‌يوه‌نديان پێوه‌كرد و ڕۆژى” 14/6/1957 “ بووه ڕۆژ دامه‌زراندنى پارته‌كه. سه‌باره‌ت به مێژووى لێكترازان له‌ناو پارتى ديموكراتى كوردى سوریا كه سێ باڵى سه‌ره‌كى لێ بووه‌وه ئه‌وانيش باڵى “چه‌پ، كه‌بريتى بوو له‌پارتى چه‌پى ديموكراتى كورد له سوریا، له‌كۆنگره‌ى –جه‌معايه-له‌ڕۆژى” 5/8/1956” دادامه‌زراوه، ساڵى” 1980 “ ناوه‌كه‌ى گۆڕا بۆ “يه‌كێتيى گه‌لى كورد له سوریا، سه‌ره‌تا عوسمان سه‌برى سه‌ركرده‌ى بوو، دواتريش سه‌لاح به‌دره‌دين، دواتر ئه‌ميش لێكترزانى ترى لێكه‌وته‌وه. باڵى ڕاست، ئه‌و باڵه بووكه له ساڵى” 1977” وشه‌ى پێشكه‌وتنخوازى بۆناوه‌كه‌ى زيادكرد و ناوه‌كه‌ى بوه”پارتى ديموكراتى پێشكه‌وتنخوازى كورد له سوریا “،ئه‌م پارته خۆى به‌درێژكراوه‌ى سروشتيى “پارتى ديموكراتى كورد له سوریا”داده‌نێت، كه “حه‌ميد ده‌روێش” يه‌كێك بوو له‌ديارترين سێ دامه‌زرێنه‌ره‌كه‌ى و تاوه‌كو ئێستاش به‌رده‌وامه له‌خه‌باتى سياسيى خۆى به‌و ناوه‌وه.
باڵى بێلايه‌ن، بريتيى بوو له‌پارتى ديموكراتى كوردى سوریا-الپارتى، كه له ساڵى” 1972” و له‌ناوچه‌ى “داودييه”له “بامه‌ڕنێى” كوردستانى ئێراق، كۆنگره‌ى دامه‌زراندنى خۆى به‌ست، ئه‌م پارته‌ش له‌مڕۆدا دابه‌ش بووه به‌سه‌ر چه‌ندين كۆمه‌ڵه و باڵ و پارتى ديكه، سه‌ره‌تاى ئه‌م پارته ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ كۆنگره‌ى ”ناوپردانى” ساڵى “1970” ئه‌مه‌ش دواى ئه‌وه‌ى هه‌ردوو لاى پارتى “چه‌پ و پێشكه‌وتنخواز” به‌ئاماده‌بوونى بارزانى و ڕێككه‌وتن له‌سه‌ر خۆ ئاماده‌كردن بۆبه‌ستنى كۆنگره‌ى يه‌كبوون له ناوپردانى كوردستانى ئێراق، ئه‌وه بوو ڕێككه‌وتن كه‌دواى گه‌ڕانه‌وه‌ى هه‌ردوو باڵه‌كه بۆ سوریا هه‌رلايه‌نێك “چه‌پ” و”ڕاست” “25 “ ئه‌ندام كۆبكه‌نه‌وه، بۆئه‌وه‌ى له‌گه‌ڵ بارزانى و لێپرسراوانى ديكه‌ى حزبدا گفتوگۆ و ديالۆگ ده‌رباره‌ى پرسى يه‌كگرتوويى حزب به‌كه‌ن و دواجار هه‌ردوولا ئه‌م بۆچوونه‌يان په‌سه‌ندكرد و گه‌ڕانه‌وه بۆسوریا بۆبه‌ستنى كۆنگره‌ى خۆيان.
پێكهاته‌ى ئه‌و كۆبوونه‌وه‌يه‌ى دواتر ناونرا “كۆنگره‌ى نيشتمانيى كوردانى سوریا”، و گره‌نتى ده‌ره‌نجامه‌كانيشى بكرێت به‌شێوه‌يه‌ك ببێته هۆى پێكهێنانى حزبێكى نوێ به‌پێوه‌رى ئه‌و ئاڕاستانه. دواجار كۆنگره‌ى نيشتمانيى كوردانى سوریا له به‌روارى “20/8/1970”به‌سه‌رۆكايه‌تى بارزانى له‌ناوپردان به‌سترا “120” كه‌س ئاماده‌بوون، “50” كه‌سيان نوێنه‌رايه‌تيى هه‌ردوو لايه‌نه‌كه‌ى حزبيان ده‌كرد، ئه‌وانى ديكه به‌شيوه‌كى پلان بۆ داڕێژراو له‌لايه‌ن ڕێكخه‌رانى كۆنگره‌وه هێنرابوون و وه‌ك كه‌سانى سه‌ربه‌خۆ ناسێنرابوون، له‌كۆتاييدا كۆنگره‌كه داڕشتنێكى ئاماده‌كرد بۆ يه‌كخستنه‌وه‌ى هه‌ردوو باڵه‌كه‌ى ناو كۆنگره، كه ئه‌مه‌ش خۆى ده‌بينييه‌وه له دروستكردنى”سه‌ركردايه‌تييه‌كى كاتيى” بۆ به‌ڕێوه‌بردنى حزب له‌ماوه‌ى “6_-12”مانگدا ئه‌ر‌كى سه‌ره‌كيى ئه‌م سه‌ركردايه‌تيه بريتيى ده‌بێت له ئه‌نجامدانى هه‌ڵبژاردن له نێو بنكه‌ى جه‌ماوه‌ريى هه‌ردوو لايه‌نه‌كه‌دا، هه‌روه‌ك چۆن ڕێككه‌وتن كرا له سه‌ر دانانى “ده‌هام ميرۆ”به سكرتێرى سه‌ركردايه‌تييه هاوبه‌شه‌كه، جێگه‌ى باسه حه‌ميد ده‌روێش ڕۆڵێكى سه‌ره‌كيى هه‌بوو له سه‌پاندنى ده‌هام وڕه‌تكردنه‌وه‌ى ڕكابه‌ره‌كه‌ى بۆ ئه‌و پۆسته محه‌مه‌د عيسا مه‌لامه‌حموود.
“ده‌هام ميرۆ” وه‌ك سكرتێرى سه‌ركردايه‌تيى كاتى ئه‌ندامانى ئه‌و سه‌ركردايه‌تييه گه‌ڕانه‌وه سوریا، جگه له “حه‌ميد ده‌روێش، ڕه‌شيد حه‌مۆ، مه‌لامحه‌مه‌د نيۆ، سه‌لاح به‌دره‌دين”، كه‌له سه‌ر بڕيارى بارزانى له‌كوردستانى ئێراق مانه‌وه، به‌ڵام بارودۆخه‌كه وه‌ك پێويست و به‌پێى چاوه‌ڕوانييه‌كان نه‌ده‌ڕۆيشت، له ئه‌نجامدا سه‌ركردايه‌تيى كاتى هه‌ڵوه‌شايه‌وه و دابه‌شبوو به‌سه‌ر هه‌ردوو به‌ره‌ى حزبه‌كه و چالاكييه‌كانيان به‌شێوه‌يه‌كى سه‌ربه‌خۆ جێبه‌جێ ده‌كرد، ئه‌وه‌بوو “ده‌هام ميرۆ” و لايه‌نگرانى له‌ناو حزبێكى نوێدا خۆيان ڕێكخست، كه ناويان له خۆيان نا ”بێلايه‌ن” كه دواتر بوون له “پارتى ديموكراتى كورد له سوریا/الپارتى”، شانبه‌شانى “چه‌پ” و “ڕاست”. توێژه‌رێك هۆكاره‌كانى ئه‌م جيابوونه‌وانه بۆ ئه‌وه ده‌گه‌ڕينێته‌وه كه دوور نه‌بوون له خۆپه‌ستيى و كێشه‌ى كه‌سيى به‌رته‌سك، هه‌روه‌ها له ده‌ستێوه‌ردانى كوردستانى و ده‌سه‌ڵاتى شۆڤێنى سوری. پاش ئه‌وه‌ش كێشه‌ى لێكترازان له‌نێو ئه‌م پارتانه‌ى كوردستانى سوریا كۆتايى نه‌هات، به‌ڵكوو زياتر بوو، ئه‌وه‌بوو حزبى چه‌پى كوردى سوریا جارێكى تر لێكترازانى به‌خۆوه بينى و له‌كۆنفرانسى ساڵى” 1975” كه هه‌ريه‌ك له”عيسمه‌ت سه‌يدا” و”يوسف ديبۆ” و چه‌ند كه‌سێكى تر جيابوونه‌وه، عيسمه‌ت هه‌ر له‌و كاته‌وه تامردنى له”6/9/1989”ئه‌ميندارى گشتى باڵى جيابۆوه، پاش ئه‌ويش يوسف ديبۆ كرا به‌ئه‌ميندارى گشتى تا “1995” ،دواتريش بۆ محه‌مه‌د موسا ده‌ستبه‌ردارى پۆسته‌كه‌ى بوو، ئه‌و لێكترازانه‌ش نه‌به‌هۆكارى فكرى بوو نه سياسى. ئه‌م باڵه‌ش جارێكى تر له هاوينى ساڵى” 1982 “ لێكترازا گرووپێكى به‌ناوى “پارتى زه‌حمه‌تكێشان كورد له سوریا” به‌سه‌ركردايه‌تى “سبغه‌ت الله سه‌يدا” لێكه‌وته‌وه، هۆكارى جيابوونه‌وه‌كه‌شيان گه‌رانده‌وه بۆ لادانى “عيسمه‌ت سه‌يدا و يوسف ديبۆ” به‌لادان له‌فكرى ماركسى لينينى”و بنه‌ماكانى، هه‌روه‌ها تۆمه‌تبارى كردن به‌نزيكبوونه‌وه له عه‌بدولحه‌ميد ده‌روێش و حزبه‌كه‌ى “پارتى پێشكه‌وتنخوازى كوردى له سوریا”.
پارتى زه‌حمه‌تكێشانيش له سه‌ره‌تاى تشرينى يه‌كه‌مى “1989” ترازان له‌ناويدا ڕوويدا”باڵى كۆنگره/عه‌بدولباست سه‌يدا”لێى جيابۆوه، كه هه‌رزوو چوه پاڵ”چه‌پڕه‌وى كوردى له سوریا/يوسف ديبۆ” و “باڵى كۆنفرانس/عه‌بدولسه‌مه‌د موسا”، كه‌له “17/4/1993” له‌گه‌ڵ “حزبى يه‌كگرتوويى ديموكراتى كوردى/ئيسماعيل عومه‌ر و بنكه‌ى يه‌كێتى گه‌لى كوردى سوریا/فوئاد عه‌ليكۆ”، به‌يه‌كه‌وه “پارتى يه‌كبوونى ديموكراتى كوردى له سوریا-يه‌كێتى/ ئيسماعيل عومه‌ر”پێكهێنا، دواى ئه‌وه‌ى هيچ ڕێكخستنێك ناوى نه‌ما به”پارتى زه‌حمه‌تكێشانى كوردى له سوریا”. دواى ئه‌وه‌ى ئه‌م پارته‌ش “يه‌كبوونى ديموكراتى كوردى له سوریا/يه‌كێتى” كۆنگره‌ى دووه‌مى خۆى له عه‌فرين به‌ست له ئه‌يلوولى “1995”، هه‌ندێك ناكۆكى له‌ناويدا سه‌رى هه‌ڵدا له‌باره‌ى چوونه پاڵ هاوپه‌يمانيه‌تى ديموكراتى كوردى و ميكانيزمى جێبه‌حێكردنى چالاكييه‌كان سه‌باره‌ت به پڕۆژه‌ى سه‌رژمێرى كۆمه‌ڵه كادرێكى پێشكه‌وتووى خۆيان دوور خسته‌وه له‌كارى ڕێكخستن له‌پێش هه‌مووشيانه‌وه حه‌سه‌ن ساڵح، ئه‌و ناكۆكيانه به‌رده‌وام بوون تا به‌ستنى كۆنگره‌ى سێيه‌مى يه‌كبوونى ديموكراتى كوردى له شوباتى”1998”. كه‌نارگيره‌كان ئاماده‌ى ئه‌و كۆبوونه‌وه‌يه نه‌بوون، بۆيه دووباره له‌يه‌كترازان ڕوويدايه‌وه، له سه‌ره‌تاى ئازارى ساڵى “2000” كۆنگره‌ى دامه‌زراندنى هه‌ردوو كۆمه‌ڵه‌‌ى “يه‌كێتى گه‌لى كوردى سوریا و زه‌حمه‌تكێشانى ديموكراتى كوردى “به‌سترا و خۆيان ناونا “پارتى يه‌كێتى كوردى له سوریا” به‌سه‌ركردايه‌تى “ئبيراهيم برۆ”، پاش ماوه‌يه‌ك له‌ده‌ستپێكى “كانوونى يه‌كه‌مى 2009” لێكترازان به‌رۆكى ئه‌م پارته‌شى گرته‌وه، ئه‌وه‌بوو گروپێك به‌سه‌په‌رشتى “عه‌بدولباست حه‌مۆ” لێيان جيابۆوه ناوى خۆى نا”پارتى يه‌كێتى كوردستانى له سوریا”، دواتريش چووه پاڵ يه‌كگرتوويه‌كى تێكه‌ڵاوى، كه پارتى ديموكراتى كوردستانى-سوریاى به‌رهه‌مهێنا، به‌ڵام ئه‌مانيش هه‌رزوو گرووپێكى تريان لێ جيابۆوه به‌هه‌مان ناو” پارتى يه‌كێتى كوردستانى له سوریا”، به‌سه‌ركردايه‌تى عومه‌ر داوود و عه‌زيز تالانى، ئه‌وانه پابه‌ند نه‌بوونى خۆيان ڕاگه‌ياند به‌و تێكه‌ڵاوبوونه‌وه و هۆكاره‌كانيشيان له‌ڕۆژى” 25/8/2014” دا له‌به‌ياننامه‌يه‌كدا خسته‌ڕوو. ئه‌م كۆمه‌ڵه‌‌يه‌ش له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵه‌‌يه‌كى تر به‌ناوى”پارتى ئازادى كوردى له سوریا/ئه‌دهه‌م باشۆ” يه‌كيان گرت، كه‌به‌هه‌مان شێوه نه‌چوونه ژێربارى پڕۆسه‌ى يه‌كگرتن، له مێژووى” 13/11/2015” له‌كۆنفرانسێكى ڕۆژنامه‌وانيدا له قاميشلۆ پێكهێنانى حزبه‌كه‌يان ڕاگه‌ياند.
باڵه‌كه‌ى عيسمه‌ت سه‌يدا كه له كۆنگره‌ى پێنجه‌مدا له تشرينى دووه‌مى ساڵى” 1979” به‌ناوى “پارتى چه‌پڕه‌وانى كورد له سوریا” خۆى ڕاگه‌ياندبوو، ڕۆژنامه‌كه‌شى به‌ناوى “ڕێگه‌ى گه‌ل”ناونابوو، له ساڵى 1995 بوو به‌دوو به‌ش و به‌هه‌مان ناو “باڵى يوسف ديبۆ” و “باڵى خه‌يره‌دين موراد”. دواتر يوسف ديبۆ ده‌ستبه‌ردارى پۆستى سكرتێرى بوو بۆ “محه‌مه‌د موسا” له ساڵى 1997، له25/5/2008 چوه پاڵ ساڵح گه‌دۆ، دواتر له ساڵى 2001به‌ناوى “پارتى چه‌پى ديموكراتى كورد له سوریا” جيابوونه‌وه‌ى به‌پاساوى ئه‌وه‌ى محه‌مه‌د موسا پابه‌ند نييه به دۆخى “دامه‌زراوه‌يى” له‌ناو حزبى ناوبراو و به‌هۆى نزيكبوونى له په‌يه‌ده، به‌ڵام دواى ماوه‌يه‌ك گرووپه‌كه‌ى ساڵح گه‌دۆش به‌هه‌مان هۆكار له‌ناوخۆياندا دابه‌شبوون له 28/3/2014، كه‌له‌دژى محه‌مه‌د موسا كرديه به‌هانه، به‌وپێيه ساڵح گه‌دۆ له‌لايه‌ن هاوڕێكانيیه‌وه تۆمه‌تباركرا به‌تاك لايه‌نى و پابه‌ند نه‌بوون به سه‌ركردايه‌تى به‌كۆمه‌ڵ و چوونه پاڵ ئيداره‌ى خۆجێى “په‌يه‌ده”. پارتى چه‌پى كوردى له سوریا-باڵى خه‌يره‌دين موراد، له 2005پڕۆسه‌يه‌كى يه‌كگرتنى ڕاگه‌ياند له‌گه‌ڵ پاشماوه‌كانى “پارتى يه‌كێتى گه‌لى كورد له سوریا” به‌سه‌ركردايه‌تى موسته‌فا جومعه، حزبه‌كه‌ش ناونرا به “پارتى ئازادى كورد له سوریا” و خه‌يره‌دين موراديش وه‌ك سكرتێر و موسته‌فا جومعه‌ش وه‌ك جێگر دانران. دووباره ئه‌م حزبه نوێيه‌ش له‌يه‌كترازان له ڕۆژى 26/10/2001ده‌ره‌نجامى لێكترازانه‌كه دووباڵى به‌هه‌مان ناو به‌سه‌ركردايه‌تى “موسته‌فا جومعه” و”مسته‌فا ئۆسۆ” لێكه‌وته‌وه، دواتريش له‌كۆنگره‌يه‌كدا به‌ناوى كۆنگره‌ى “يه‌كگرتن” له‌ڕۆژى 3/4/2014 يه‌كيان گرته‌وه له‌گه‌ڵ 2 پارتى تردا، كه پارتى “ديموكراتى كورستان-سوریا”ى لێيه‌وه له‌دايكبوو، به‌ڵام دواتر گرووپێكيان به‌رده‌وام بوونى خۆى به‌هه‌مان ناوى “پارتى ئازادى كوردى له سوریا”و ئه‌و يه‌كگرتنه‌ى ڕه‌تكرده‌وه، دواتر له‌گه‌ڵ پارتى “يه‌كێتى كوردستان – عومه‌ر داوود” يه‌كيان گرت له‌ڕۆژى 13/11/2015 ناوى خۆيان نا “ئازادى كوردستان له سوریا”.
باڵه‌كه‌ى “سه‌لاح به‌دره‌دين” دواى ئه‌وه‌ى له ساڵى 1975باڵى عيسمه‌ت سه‌يداى لێ جيا بوه‌وه، سه‌لاح به‌دره‌دين كۆنگره‌ى چواره‌مى خۆى له10/1/1975به‌ست، ناوى ڕۆژنامه‌كه‌ى “ده‌نگى كوردى”گۆڕى به”يه‌كێتى گه‌ل”،له كۆنگره‌ى پێنجه‌ميش دا كه له ڕۆژى 5/8/1980به‌سترا ناوى حزبه‌كه‌ى له ”پارتى ديموكراتى چه‌پڕه و له سوریا”گۆڕى بۆ” پارتى يه‌كێتى گه‌لى كورد له سوریا”. دواى ئه‌وه ئه‌م پارته‌ش تووشى لێكترازانێكى تر چوو، باڵيكى ترى به‌ناوى “يه‌كێتى گه‌لى كورد له سوریا/سه‌ركردايه‌تى لقه‌كان” به‌سه‌ركردايه‌تى “فوئاد عه‌ليكۆ” لێ جيابوه‌وه له ساڵى 1992. هه‌روه‌ها باڵى سه‌لاح به‌دره‌دين له29/5/2005 گرووپێكى ترى لێ جيابوه‌وه به‌ناوى” ڕه‌وتى داهاتووى كورد” كه مه‌شعه‌ل ته‌مۆ سه‌ركردايه‌تى ده‌كردن و له ساڵى 2011 تيرۆركرا، ئه‌م پارته‌ش دوا تيرۆكردنى سه‌ركرده‌كه‌يان جارێكى تر لێكترازاو بوون به دوو گرووپ به‌هه‌مان ناو، گرووپى يه‌كه‌م به‌سه‌ركردايه‌تى “سيامه‌ند حاجۆ” و دووه‌ميش به‌سه‌ركردايه‌تى “نارين مه‌تينى”، هه‌ردوو گرووپه‌كه‌ش چوونه پاڵ ئه‌نجوومه‌نى نيشتمانى كوردى له سوریا له سه‌رو به‌ندى به‌ستنى كۆنگره‌ى سێ له ساڵى 2015. له‌دواى ئه‌وه‌ى “سه‌لاح به‌دره‌دين” وازهێنانى خۆى له كارى سياسى له‌ڕۆژى 1/6/ 2003 ڕاگه‌ياند، “مسته‌فا جومعه” بووه ئه‌ميندارى حزبه‌كه‌ى “يه‌كێتى گه‌لى كورد” ئه‌ميش يه‌كگرتنى خۆى له‌گه‌ڵ گرووپى “خه‌يره‌دين موراد”ڕاگه‌ياند، دواجار خه‌يره‌دين موردا بووه سكرتێرى پارته نوێيه‌كه به‌ناوى “پارتى ئازادى كورد له سوریا”، ئه‌ميش دووباره له ساڵى 2011له‌يه‌ك ترازايه‌وه، هه‌ردوو باڵه له‌يه‌ك ترازاوه‌كه‌ش “موسته‌فا ئۆسۆ و مسته‌فا جومعه “سه‌ركردايه‌تيان ده‌كرد، كه دواتر چوونه پاڵ “پارتى ديموكراتى كوردستان-سوریا”، له‌ناو ئه‌م پارتانه‌ش باڵێك به‌ڕابه‌رايه‌تى “ئه‌دهه‌م بارۆ”ڕه‌تى كرده‌وه تێكه‌ڵاوى ئه‌م يه‌كگرتنه بێت و له‌ژێر ناوى “پارتى ئازادى كورد له سوریا” به‌رده‌وام بوون له‌كارى سياسى، تا ئه‌وكاته‌ى كه‌له‌ڕۆژى 13/11/2015 له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵه‌‌ى “يه‌كێتى كوردستان” يه‌كيان گرت و حزبێكى تريان به‌ناوى” پارتى ئازادى كوردستان له سوریا”پێكهێنا. پارتى ديموكراتى كوردى له سوریا /الپارتى له‌ڕۆژى 15/6/1975 يه‌كه‌مين لێكترازانى به‌خۆيه‌وه بينى و گرووپێك به‌سه‌ركردايه‌تى “مه‌لا مه‌حموود” به‌ناوى “پارتى ديموكراتى كوردى سوری” جيابوونه‌وه‌ى خۆيان ڕاگه‌ياند، باڵه‌كه‌ى تريش به‌سه‌ركردايه‌تى “حه‌ميد سينۆ” به‌هه‌مان ناوه كۆنه‌كه‌ى “الپارتى”به‌رده‌وام بوون.
ئه‌ميش له ساڵى 1981 جارێكى تر باڵيكى ترى لێ جيابوه‌وه به‌ناوى “پارتى كارى ديموكراتى كوردى له سوریا” به‌سه‌ركردايه‌تى “محيدين شێخ ئالى”، كه قورساى كارى سياسيان له ناوچه‌ى عه‌فرين بوو. له ساڵى 1988 هه‌ردوو باڵه‌كه يه‌كيان گرته‌وه و كۆنگكره‌ى يه‌كبوون له ساڵى 1991به‌ستراو له‌ئه‌نجامدا حزبێكى تريان لێ دروست بوو به‌ناوى “پارتى ديموكراتى كوردى يه‌كگرتوو له سوریا، كه‌چى ئه‌مه‌ش جارێكى تر له ساڵى 1993لێكترازايه‌وه و باڵێكى ترى لێ جيابوه‌وه. له‌گه‌ڵ دوو گرووپى تر كه پێشتر له “پارتى زه‌حمه‌تكێشانى ديموكراتى كوردى سوری و پارتى يه‌كێتى گه‌لى كورد له سوریا جياببوونه‌وه، يه‌كيان گرت و له‌كۆنگره‌ى يه‌كبوونى ساڵى 1993 پێكهێنانى حزبێكى تريان ڕاگه‌ياند به‌ناوى “پارتى يه‌كبوونى ديموكراتى كوردى له سوریا/يه‌كێتى”، ئه‌ميش جاريكى تر باڵيكى لێ جيابوه‌وه به‌هۆى ناكۆكيان له‌باره‌ى چوونه پاڵ “هاوپه‌يمانى ديموكراتى كورد له سوریا” بۆيه پارتى “يه‌كێتى كوردى سوریا” لێى جيابوه‌وه. دواى ئه‌وه ناكۆكى له‌ناو پارتى يه‌كبوونى ديموكراتى كوردى له سوریا-يه‌كێتى سه‌رى هه‌ڵدا، به‌تايبه‌تى دواى مردنى “ئيسماعيل عومه‌ر”ى سه‌ركرده‌يان و هاتنى “محێدين شێخ ئالى” بۆ په‌رپرسيارێتى حزب، دواى ئه‌و ناكۆكيه‌كان بوونه هۆى دابه‌شبوون به‌سه‌ر دووباڵدا و به‌هه‌مان ناو، به‌شێك له‌ژێر سه‌ركردايه‌تى شێخ ئالى و ئه‌وه‌ى تر “كامه‌ران حاج عه‌بدۆ” ئه‌و باڵه‌ش له يه‌كگرتنى ژماره‌يه‌ك گرووپ پێكهات، ك له‌حزبه‌كانى خۆيان جياببوونه‌وه.
پارتى ديموكراتى كوردى له سوریا-ئه‌لپارتى، به‌سه‌ركردايه‌تى “كه‌مال ئه‌حمه‌د ده‌روێش” له سه‌ره‌تاى 1991 كۆنكره‌ى شه‌شه‌مى خۆى به‌ست، ئه‌مه‌ش دواى هه‌ره‌سى بلۆكى سۆسياليستى و هه‌ڵبژاردنى كه‌مال ده‌روێش وه‌ك ئه‌ندامى ئه‌نجوومه‌نى گه‌لانى سوری به‌ياوه‌رى هه‌ريه‌ك له ده‌روێش و فوئاد عه‌ليكۆ، هه‌روه‌ها له ساڵى 1995 كۆنگره‌ى حه‌وته‌مى به‌ست، به‌ڵام دواى مردنى سكرتێره‌كه‌يان به‌ڕووداوى هاتوچۆ له سه‌ر ڕيگه‌ى حه‌سه‌كه له 4/11/1996 حزبيش كه‌وته كێشه له‌باره‌ى ئه‌وه‌ى كێ جێگه‌ى “كه‌مال ئه‌حمه‌د” ده‌روێش بگرێته‌وه. له‌كه‌ش و هه‌وايه‌كى پڕ له‌ناكۆكى “نه‌سره‌ددين ئيبراهيم”وه‌ك جێگره‌وه‌ى كه‌مال ده‌روێش هه‌ڵبژێردرا، به‌ڵام ئه‌م ناكۆكيانه هه‌ر به‌بێ چاره‌سه‌ر مانه‌وه تا له كۆنگره‌ى هه‌شته‌مى ساڵى 1998ته‌قينه‌وه، كاتێك نه‌سره‌دين ئيبراهيم له‌ژێر گوشارى ڕكابه‌ره‌كانى “سعوود مه‌لا و عه‌بدولڕه‌حمان ئالوجى”كشانه‌وه، ئه‌وانه‌ى “نه‌زير مسته‌فا”يان له ده‌ره‌وه‌ى ديسپلينى حزب و ڕێكخستنه‌كانى هێناو كرديانه سكرتێرى حزبه‌كه. ئه‌وه بوو “نه‌سره‌دين ئيبراهيم”يش پێشنيازى به‌ستنى كرنگره‌ى نۆيه‌مى له ته‌مووزى 2002كرد و به‌هه‌مان ناوى حزب كه‌وته‌وه كاركردن و ڕۆژنامه‌كه‌شى به‌هه‌مان ناوى حزب ده‌رده‌كرد، به‌ڵام دواتر نه‌زيز مسته‌فا ناچار بوو دامه‌زراندنى چوارچێوه‌يه‌كى نوێ به‌ناوى “به‌ره‌ى ديموكراتى كوردى له سوریا“ ڕابگه‌يه‌نێت، باڵه‌كه‌ى “نه‌سره‌دين ئيبراهيم”يش دواى ده‌ركردنى له‌ناو ئه‌نجوومه‌نى نيشتمانى كورد به‌هۆى ئه‌و قه‌يرانه‌ى دروستى كرد به‌ده‌نگدانى له‌به‌رژه‌وه‌ندى كانديدانى ته‌ڤده‌م بووبه دوو كه‌رته‌وه. له ساڵى 2003له‌يه‌كترازانێكى تريش الپارتى گرته‌وه به‌سه‌ركردايه‌تى “عه‌بدولڕه‌حمان ئالوجى” هه‌رچه‌نده قه‌باره بچووكتر و كه‌متر كاريگه‌رى هه‌بوو به‌ناوى “پارتى ديموكراتى كوردى له سوریا”. ئه‌مه‌ش به‌چه‌ند پاساوێك وه‌ك:- گوايه سكرتێرى حزب زياتر ده‌سه‌ڵاتى پێ به‌خشراوه و ڕيزه‌كانى حزب و ڕێكخستنه‌كانى ئيفليج كردووه، دواتر هه‌وڵيدا بچێته پاڵ باڵه‌كه‌ى نه‌سره‌دين ئيبراهيم له7/3/2004 به‌ڵام زۆرى نه‌خاياند و دووباره له 24/4/2007 گه‌ڕايه‌وه بۆ ناو باڵه‌كه‌ى نه‌زير مسته‌فا، كه‌چى دووباره له26/6/2007 دامه‌زراندنى حزبێكى ترى به‌ناوى” پارتى ديموكراتى كوردى له سوریا”ڕاگه‌ياند.
پاشان پارتى ديموكراتى كوردى له سوریا دابه‌ش بوو به‌سه‌ر دوو گرووپ دواى مردنى سكرتێره‌كه‌ى “عه‌بدولڕه‌حمان ئالوجى”له به‌روارى 24/5/2012، گرووپێك به‌سه‌ركردايه‌تى “لازگين فه‌خرى” و يه‌كێكى تر به‌سه‌ركردايه‌تى “عه‌بدولكه‌ريم سكو” ، ئه‌و دووانه جاريكى تر ڕوويان كرده‌وه”پارتى ديموكراتى كوردى له سوریا-باڵى حه‌كيم به‌شار”، به‌ڵام هه‌ر زوو لێيان جيابۆوه به‌ناوى “پارتى ديموكراتى كوردستان له سوریا” و چووه پاڵ ئيداره‌ى كانتۆنى جه‌زيره، دواى مردنى نه‌زيز مسته‌فا له22/12/2008 حه‌كيم به‌شار پۆستى سكرتێرى حزبى وه‌رگرت. لێره‌وه تاوه‌كو ئه‌وكاته‌ى كه له 3/4/2014 له‌كۆنگره‌يه‌ك له‌هۆڵى “سه‌عد عه‌بدوڵڵا” به‌سترا به‌رده‌وام بوو، ئه‌وه‌بوو له‌و كۆنگره‌يه‌دا كه به چاودێرى ڕاسته‌وخۆى پارتى ديموكراتى كوردستانى ئێراق به‌سترا، به ئاماده‌بوونى زياتر له‌شه‌ش سه‌د نوێنه‌ر له‌چوار حزبه‌كه‌ى تر، كه‌وه‌ك كوتله‌يه‌ك له‌ناو ئه‌نجوومه‌نى نيشتمانى كوردى به‌ناوى ”يه‌كێتى سياسى“ پێكهێنرا بوو، دواتريش ئه‌و تێكه‌ڵاوبوونه‌ى لێهاته به‌رهه‌م كه‌به‌ناوى “پارتى ديموكراتى كوردستان-سوریا” ناسرا، له‌وێدا كۆميته‌ى ناوه‌ندى “سعوود مه‌لا” ى وه‌ك سكرتێرى ئه‌و حزبه يه‌كگرتووانه ده‌ست نيشان كرد.
سه‌رچاوه‌كانی به‌شی یه‌كه‌م؛
- خالید عیسا:- كوردان لەژێر داگیركاری فەرەنسا1920-1946، و:-سەلام عەبدولكەریم.
- سەلاح بەدرەدین:- بزووتنه‌وه نەتەوەیی كورد لە سوریا.
- عبدولقادر شكاك:- كورد لەمێژووی ڕووداوەكانی سەردەمدا 1930-1961.
- عوسمان ئیسماعیل:-كوردی سوریا 1920-1946.
- كەریم یەڵدز:- كورد لە سوریا، و:-شاهۆ قادر خانزادە.
- نێلیدا فۆكارۆ سوریا لەژێر دەسەڵاتی فەرەنسیدا، و:-هەڵۆ بەرزنجی.
- هێریەت مۆننتگومری:- كوردی سووریا بونێكی نكۆڵی لێكراو.
ئاماده‌كردنی:- ژیلوان عبدالله هه‌ڵه‌دنى
