لە ساڵی 2005ەوە تا ئێستا هێزە کوردییەکان لە پەرلەمانی ئێراق لە به‌غداد ئامادەن. ئەوان بوونی یاسایی بەردەوامیان پاراستووە و لە هەر خولێکی هەڵبژاردندا نزیکەی ٦٠ بۆ ٧٠ کورسییان بەدەستهێناوە. به‌ڵام بوونی ئه‌وان له پەرلەمان بوونێکی هێمایی رەت نەکردووە و نەبۆتە بەشداریەکی کارا و ڕاستەقینە هاوتا لەگەڵ قەبارە و ئاڵۆزی پرسی کورد له ناو سیسته می فیدراڵی، یان سەپێندروی پشتگوێخراوی فیدڕاڵییدا لە ئێراق. دژایەتیش لە لایەنی بەرامبەری عەرەبی بەردەوامە لەسەر چەندین پرسی پەیوەست بە مافەکان، سنوور و ده‌سه‌ڵاتە فیدڕاڵییەکان و بودجە و داهات و نەوت و گاز. ئەم دژایەتییە لەگەڵ هەر قەیرانێکدا کە ڕووبەڕووی هەرێمی کوردستان دەبێتەوە کاریگەرییەکانی یەکجار خراپ دەبن، هەر لە کێشە داراییە هەڵپەسێردراوەکان لەگەڵ به‌غداد، تا دەگاتە کێشە ئەمنی و دەستوورییەکان، تا دەگاتە هێرشکردنە سەر ژێرخانی نەوت. لەناو ئەو هەموو تەحەددایانە پرسیارێکی بنەڕەتی دێتە پێشەوە کە پەرلەمانتارە کوردەکان لە به‌غداد چی دەکەن؟ وە لە ڕاستیدا نوێنەرایەتی کێ دەکەن؟ ئایا پەیامنیرن یان رۆلێ سەرەکییان هەیە؟ لە دەستپێکدا پێویستە رۆڵی پەرلەمانتار روون بکەینەوە، رپڵێک کە ئەوەندەی لەسەر ئاگایی و هۆشیاری سیاسیی و مێژوویی و گشتییەوە بەندە، ئەوەندە بە زمان یاخود لایەنی یاسایی و شەرعییەوە بەند نییە.
“پەرلەمانتار و ئەرکەکانی لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی ئێراق”
ئەندام پەرلەمان ئەندامێکی هەڵبژێردراوی دەستەی یاسادانانە و بەرپرسیارە لە دەرکردنی یاسا و چاودێریکردنی کارەکانی حکومەت و نوێنەرایەتیکردنی بەرژەوەندی هاووڵاتیان لەو ناوچەیە، هەرێم یان ژینگە سیاسیی و کۆمەڵایەتییەی نوێنەرایەتی دەکات لە بەرامبەر خواستی ناوەندیی یان هەرێمیی و ژینگەکانی دیکە. بەرپرسیارێتییە سەرەتاییەکانی پەرلەمانتار بریتین لە داڕشتن و دەرکردنی یاسا، لێپرسینەوە لە وەزیرەکان، پەسەندکردنی بودجە، و دەستەبەرکردنی زولاڵیی. ئەندامێکی باشی پەرلەمان بەرگری لە مافە دەستوورییەکان دەکات، بەناوی خەڵکەوە قسە دەکات و بەشداری دەکات لە داڕشتنی سیاسەتە نیشتمانییەکان.بە دیوێکی دیکە، پەرلەمانتاری هەرێم دەبێت داکۆکیکاری بەرژەوەندییەکانی سیاسەتی هەرێم، پێگه‌ی هەرێم، خۆشگوزەرانی هاووڵاتیان و مافی یاسایی و سیاسیی زیاتری هەرێم بن، نەک هەوڵ بدەن لە ده‌سه‌ڵاتەکانی ەهرێم کەم بکەنەوە، وەکو بە داخەوە، بەرهەلستکارەکانی پێکهێنەرانی کابینەی حکومەتی هەرێم بەرامبەر بە هەرێم کە گوایا نوێنەرایەتی دەکەن، بەرجەستەی دەکەن. ئەمە لە سادەترین و سەرەتاییترین شیکردنەوەدا، نەزانیی، یان کەمزانیی، یان پشتبەستن و کەوتنە ژیر کاریگەری رق و قەینەیەکی ئایدۆلۆجی یان گەلپەروەریی/پۆپیۆلیستییە، نامۆیە بەکاری پەرلەمانتاران لە جیهان کە نوێنەرایەتی ەهرێم لە بەرامبەر ناوەند دەکەن. واتا ئەرکی ئەوان خزمەتکردنی گەلی کوردە، ده‌سه‌ڵاتی کوردییە، کە هەرێمی کوردستانە نەک ئەجێندای حزبی و مەزهەب و دەرەکییان و تێکەڵکردنی کێشمەکێشمی هەرێم و به‌غداد لەسەر حسابی یەکگرتوویی رێزەکان. ئەمە بۆ پەرلەمانتاران تێکڕا دروستە، چونکە پەرلەمانتارانی هەرێم نوێنەرایەتی حزبەکانی کابینەی حکومەتی هەریـی کوردستان بکەن یان لە ناو هەرێم ئۆپۆزسیۆن بن، دەبێت ئامانجیان بەهێزترکردنی پێگه‌ی یاسایی و سیاسیی هەرێم بێت و شەڕی بۆ بکەن. خۆئەگەر ئۆپۆزسیۆنیش ئامانج یان هیوای هەبێت رۆژگارێک لە هەرێم دەسەڵات بگرێتە دەست، هەرێمێکی لاواز و بێدەسەڵاتی فیدراڵی بۆ چییە؟ یاخود لۆژیکی لاوازکردنی ەهرێمی ئێستا لەگەڵ داهاتوو چییە؟ چونکە هەر بە وەرگرتنی دەسەڵات لە هەرێم، دەبێت ئەوان درک بەوە بکەن، کە لە بەرهەڵستکاری ناوخۆییەوە دەبنە بەرهەڵستکاری ناوەند!
کەواتا، ئەندام پەرلەمانە کوردەکان دەبێت پارێزەری مافە دەستوورییەکانی کورد بن. دەبێت تێگەیشتنێکی قووڵیان هەبێت لە مێژوو< یاسای فیدراڵی و میکانیزمەکانی پەراوێزخستنی کورد و پێکهاتەکان لە مێژووی سیاسیی، یاسایی و کۆمەڵایەتی ئێراق. ڕۆڵی ئەوان نوێنەرایەتی بەرژەوەندییەکانی کوردستانە بەبێ ئەوەی بکەونە بەر دژایەتی کوێرانە یان تەسلیمی ئەجێندای حزبی ئۆپۆزسیانەی ناوخۆ ببن، چونکە پەرلەمانی به‌غداد پرسێکی گشتی نشتیمانی-سیاسییە، واتا ئێراق. نوێنەرانی کورد لە به‌غداد دەبێ بە یەک دەنگ لەسەر پرسە ستراتیژییەکان قسە بکەن. پێویستە سەرنجیان لەسەر یەکڕیزی و زانیاری یاسایی و گفتوگۆی نیشتمانی بێت نەک ململانێی حزبی. ئەرکی ئەوان بەرگریکردنە لە ئۆتۆنۆمی و زمان و کولتوور و مافە ئابوورییەکانی کوردستان، لە هەمان کاتدا بەشداری بنیاتنەرانە لە بنیاتنانی دیموکراسی و دروستکردنی کاریگەری رژد و بنچینەیی لە سەر هاوبەشەکانیان لە پەرلەمان نەک بە پێچەوانەوە، چونکە ئەمە بۆ داهاتوو و ئایندەی ئێراق زۆر خراپ دەبێت. بۆ پەرله‌مانتارەکانی پارتە دەسەڵاتدارەکانی هەرێمیش، دەبێت لەوە تێبگەن یان تێبگەیەندرێن کە نوێنەرایەتی کورد لە پەرلەمانی ئێراق تەنیا کورسییەکی سیاسی نییە، دەرفەتێکی دەستڕاگەیشتن بە بەرژەوەندی کەسیی و برەوپێدانی دارایی و ئابووری کەسیی نییە، بە دیهێنانی خەونی تاکەکەسی بە تەنیا نییە، بەڵکو بەرپرسیارێتییەکی مێژوویی و ئەخلاقییە. پەرلەمانتار پێویستی بە بوێری و حیکمەت و توانای بەڕێوەبردنی سیستەمێکی ئاڵۆز هەیە بەبێ ئەوەی سازش لەسەر دادپەروەری و کەرامەتی نەتەوەیی بکرێت. پەرلەماناتری کوردییش بە لایەنی کەم، دەبێت ئاگاداری دۆخی پەرلەمانی وڵاتانی فیدڕاڵی، یان وڵاتانی هاوشیوە بێت و تەواو ئاگاداری دۆخی پێکهاتە ژمار ەکەمەکان بێت لە راخینی مایانمارەوە تا کشمیر و پەنجاب و بەلوجستان و ئەمازیغ و کەتەلۆنی و سکۆتلاندی و وێڵزی و کویبییەکییەکان و رەسەنەکانی ئەمریکاکانی باکوور و باشوور. دەبێت هەوڵ بۆ دروستکردنی دۆخێکی بە نێودەوڵەتیبووی پرس و دۆخی نەتەوە نەژادییەکەی بدات لەگەڵ هاوتاکانی لە ئێراق لە پێکهاتە ژمارە کەماکان تا دەگاتە ولاتانی ناوچەکە و جیهان.
“لە دژایەتیەوە بۆ کاری هەرەوەزیی”
با لە ئۆپۆزسیۆنی کوردەوە دەست پێ بکەین کە بڕیارە لەناو پەرلەمانی ئێراقدا ڕۆڵێکی گرنگی چاودێری بگێڕێت. بەڵام واقیعەکە وێنەیەکی جیاواز نیشان دەدات. زۆربەی کات پەرلەمانتارانی ئۆپۆزسیۆن بە دەرکردنی لێدوانی لاواز یان بڵاوکردنەوەی تۆارێکی ڤیدیۆیی زوو تێپەڕ کە کاریگەرییەکی کەم بەجێدەهێڵن، ڕازین. هیچ بلۆکی ئۆپۆزسیۆنی کوردی ڕوون نییە کە گوتارێکی سیستماتیکی بگرێتەبەر و هەوڵی جددیش نییە بۆ پێکهێنانی بەرەیەکی یەکگرتوو بۆ فشارخستنە سەر حکومەتی ناوەندی یان تەنانەت تاوتوێکردنی پرسە پەیوەندییدارەکان و ئەوان بەهێزیی هەرێمی کوردستان بە بەهێزی دەسەڵات هەریمی کوردستان دەبەستنەوە و هەموو کارێک دەکەن مووچە ببڕدرێت، نەوت بەربەستی بۆ دروست بکرێت، حکومەتی خۆجێی نەتوانێت ئەرکەکانی جێبەجێ بکات، هەموو ئەوە بۆ ئەوەی زیاتر لۆمەی دەسەڵاتی ناوخۆیی بە هەژموونی دەرەکیی و پرسی گشتی بکەن.
“پەرلەمانتارەکانی ئۆپۆزسیۆن”
ئەندامانی ئۆپۆزسیۆن بە سەرۆکایەتی پەرلەمانتارانی بزووتنەوەی نەوەی نوێ یان رێکخراوە ئیسلامییەکان و هەندێک جاریش بە ئاماژە و بەشداری نوێنەرانی یەکێتی نیشتیمانی، کە بەوە تۆمەتبار دەکرێن ئۆپۆزسیۆنی شەو و دەسەڵاتداری رۆژن، لە بەری هەبوونی کاریگەری ئەرێنی لەسەر هەریمی کوردستان و دۆخی فیدراڵیی هەرێمەکە لە به‌غداد، کەچی پرسی لاوەکی و ناوخۆ دەبەنە پەرلەمان و لەو سەکۆیە هاوبیر یان گشتی عەرەبەکان و پێکهاتەکان راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ لە دژی هەریـی کوردستان هان دەدەن. زۆرجار یتەنیا لەو پێناوە بەشداری دانیشتنەکان دەکەن و قسە دەکەن، تا وەکو ” ئۆپۆزسیۆن” خۆیان بنوێنن و رەخنە لە هەرێم بگرن، بەبێ ئەوەی کارنامەیەکی یاسادانانی جێگرەوەی یان باشترین هەبێت یان دیدگایەکی جیاوازیان هەبێت لە “دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان”. وێڕای ئەوەی بەشێکی بەرچاویان راگەیاندکار و بەناو چالاکی کۆمەڵگە بوون، لە به‌غداد لە بری بەدواداچوون، شیکردنەوە، رەخنەکردن و رەت کردنەوەی پرۆژەیاساکان، دەگۆڕدرێن و دەبنە “چالاکوانی سۆشیال میدیا”، یان دەبنە پەیامنیری دەسەڵاتی ناوەندیی به‌غداد، گوایا بەگدا ئەە و ئەوەی دەوێت، هتد… تا ئەو کاتەشی ئێراق بە هەژموون و کارتێکەری بیانی و هەرێمیی فشار لە هەریـی کوردستان ببکات و مووچە و بودجەی ببڕێت، ژینگەیەکی لەبارتر بۆ نارەزایەتی خەلک لە ناوخۆی هەرێم و سەرهەڵهێنانی ئەو جۆرە کەسانە دەئافرێت تا بازرگانی بە ئازار و مەینەتییەکانی گەلی کورد بکەن.
“پەرلەمانتارانی دەسەڵات و چەند تێبینییەک”
پەیوەست بە پەرلەمانتارانی “دەسەڵات”، کە لە بنچێنەدا بژاردەی وشەکان نادروستە و ئەوانیش هاوشێوەی پەرلەمانتارانی دیکە (ئۆپۆزسیۆنی ناوخۆ) نوێنەری هەرێمن. ئاسایی لەو ژینگەیەی هەرێم و ئێراق، دوو پارتە سەرەکییەکە پارتی دیموکراتی و یەکێتی نیشتمانی ئەرکیان ئاسانترە. بەڵام ئەوانیش لە لایەک لەیەکتر جیاواز و زۆر جار بەریەک دەکەون، لە لایەکی دیکەش پابەند و گویڕاڵی ڕه‌های حزبەکانن، هەرچەنە لە یەکێتی زۆر جار لادان لە چوارچیوەی گشتی بەرجەستە دەکرێت و جێگەی تێبینییە. خۆی لە بنچینەدا ئەمان نابێت بۆ هەموو شتێک بلگەڕێنەوە ناوەندی حزبەکانیان، بەڵکو دەبێت پشێوەختە ئەو هەڵبژیردراوانە لە ستراتیژ و ئەنگلی کارکردنی پارتەکانیان تێبگەن، کە بەشێکی یەکجار زۆریان بەداخەوە تێیناگەن. ویرای ئەوەش، تێبینییەکی یەکجار زۆر لە ناوخۆی بنکەی جەماوەریشییان لەسەر چۆنایەتی و شێواز و پیوەرەکانی (ئەگەر هەبن) هەڵبژاردنیان هەیە، چونکە ئەگەر پێوەرە نەریتییەکان بکرێنە پێوەری ڕه‌ها، دەبێت بەشێکی بەرچاوی دەستەبژێری ئەکادیمی و سیاسی و توێژەر و شارەزا لە چوارچێوەکە نابن. زۆر جاریش ئەو ناکارایانەی دەنێردرێنە پەرلەمان ئەوانەن کە ناکاران، لەسەر بنچینەی ناسین و پێگەی کۆمەڵایەتی و نێو تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان یان پاشخانی خێزانیی دەکرێنە پاڵێوراو و دەنگیان بۆ یان پێ کۆدەکرێتەوە، کە ئەمەش دیسان لە رەوایی خودبڕیارییان دەکات و خراپ لەسەر ئەدایان لە پەرلەمانی ئێراق دەشکێتەوە. ئەمە بۆ ئۆپۆزسیۆنیش هەر زۆر راستە، بە تایبەت فاکتەری تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان. ئیتر دەرچووەکان لە دەرئەنجامدا پێیان باشە بێدەنگ بن لە ئاست ئەو بابەتانەی هەن لە ترسی شەرمەزارکردنی دەسەڵاتی ناوەندیی پارتەکانیان، دیسان پووکانەوە و بێ روانگەیی باڵییان بەسەردا دەکیشێت و تەواو دەستەمۆ و لاواز دەبن لە کارکردن. دیوێکی دیکەش کە وا دەکات کاری پەرلەمانتاران خراپ بێت، خراپییەکانی ئەقڵ و بیرکردنەوەی زۆرینەی عەرەبییە لە مژارە سیاسییەکان، کە ئاسان دەتوانن پرۆژە و یاساکان پەل و پۆ بکەن، ویڕای رۆتینێکی زۆری لیژنە و لیژنەکاریی.
“پەرلەمانتارە کوردەکان و بودجە و مووچە”
کاتێک مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم دەبڕدرێت، یارمەتی پێشمەرگە سڕدەکرێت، یان پشکی هەرێم لە بودجە پەراوێز دەخرێت، بە دەگمەن هەڵوێستی یەکگرتوو یان فشاری کاریگەر لە لایەن پەرلەمانتارانەوە دەبینین. لە “دەسەڵات”ەوە خۆدەرخستنی میدیایی بە تەنیا و لە “ئۆپۆزسیۆن”ەوە بەهەمان شێوە بەڵام لێدانیش لە هەرێم سەربار دەبێت. بیجگە لەوەش، زۆرجار بابەتەکان بە سەردانی پرۆتۆکۆڵ یان کۆبوونەوە لەگەڵ بەرپرسانی حکومەت کۆتایی دێت بەبێ ئەوەی ئەنجامێکی بەرجەستە بێت، ئینجا کە دەشهێنە دەرەوە، وەکو پەیامنێری کەناڵەکان رووداوەکانی ژوورەوە بە “ئەمانەت”ەوە لە رێگەی مدیاکانەوە بە گوێچکەی وەرگری کورددا دەچرپێنن، واتا ئەیجنسی و کەس و جەستەیەک دەبینین ناکارا، ناقوڵ، شڵەژاو، واقوڕماو و وابەستە و تەواو دەستەمۆبووی قسەو گۆتی بەرپرسە ئێراقییەکان، لەوەش خراپتر، تەواو قەناعەتی بۆ دروستبووە، کەچی نامۆیە بە دەستوەردانە دەرەکییەکان و ناتوانێت پرسە هەرێمی و جیهانییەکان بەو هاوکشێە سادەیە ببەستێتەوە کە مووجە و بودجە بۆیە نادرێت تا کوردستان لاوازتر ببێت و هەڵبوەشێتەوە و دەسەڵاتە خۆجێیە فیدڕاڵییەکانی نەمێنن. بێجگە لەمەش، گرفتی هەرە رژد ئەوەیە کە زۆرێک لەو نوێنەرانە زیاتر لە “باڵیۆزی حزب” دەچن لە پەرلەمانی ئێراق نەک پەرلەمانتاری کاریگەر.
“نەبوونی هاوئاهەنگی، جێگرەوە چییە”
نەبوونی هەماهەنگی لە نێوان لیستە کوردییەکان یان تەنانەت هاوپەیمانەکانی وەکو پارتی و یەکێتیش، یەکێکە لە کێشە هەرە دیارەکان. هەرچەندە هەمووان لەسەر گرنگی “مافە دەستوورییەکانی” هەرێم هاوڕان (کاری بۆ ناکەن)، هەر لایەنێک بە پێی بەرژەوەندییە تەسکەکانی حزبایەتی خۆی هەڵسوکەوت دەکات. هەر جارێک پرسێکی هەستیار سەبارەت بە هەرێم دەوروژێنرێت، هەڵوێستی پەرت و هەندێکجار دژ بەیەک دەبینینەوە. لەسەر زۆر بابەتی چارەنووسساز- وەک یاسای نەوت و گاز، مادەی ١٤٠، یان پشکی دارایی- لیستە کوردییەکان نەیانتوانیوە گرووپێکی فشاری یەکگرتوو پێکبهێنن. لەوەش خراپتر، زۆرێک لە پەرلەمانتاران وەک ئەوەی لەدەرەوەی هەرێم بن، وەک ئەوەی لایەنی سێیەمی نابەرپرس بن، باس لە پرسەکانی هەرێم دەکەن. خۆ ناشکرێت لۆمەی پارتەکان نەکرێت کە لە کاتی ثێکهێنانی کابینەکانی حکومەت مەرجەکانیان یان روانگەیان لاوازە و بە زەقی لە کابینەکانی دواتر دەنگ نادەنەوەە.
جێگای داخە کە زۆرێک لە پەرلەمانتارانی کورد- چ لە حکومەت و چ لە ئۆپۆزسیۆن- وەک ناوەندێک بۆ بڕیاردانی سیاسی مامەڵە لەگەڵ به‌غداد ناکەن، بەڵکو وەک لایەنێکی لاوەکی مامەڵەی لەگەڵ دەکەن. بە داخی زیاتریشەوە، ناکاران لە پرسی داواکردنی لێپرسینەوە یانبەدواداچوونی ئەدای وەزیرێک کە رەنگە سیاسەتەکانی زیان بە پێکەوەیی و یەکیتیی فیدڕاڵی عیراق و هاوولاتیی وپێکهاتەکانی بگەیەنەێت. ئەوان ڕۆڵێکی یاسایی ڕاستەقینەیان نییە، و ئامرازی چاودێری کاریگەریان نییە، وەک لیژنەی دۆزینەوەی ڕاستییەکان، لێپرسینەوە لە وەزیرەکان، یان ئامادەکردنی توێژینەوە و پێشنیازکردنی سیاسەتی جێگرەوە. لە کاتێکدا لیستەکانی دیکە- عەرەب، سوننە و شیعە- ڕۆڵێکی ڕوون دەگێڕن لە داڕشتنی یاسا و کاریگەری لەسەر حکومەت، بانگێشتکردنی وەزیرەکان، بەدواداجوون بۆ دۆخی خەڵکەکەیان و تەنانەت گەلەکۆمەکێش لە دژی کورد لە پێکهاتەی بەناو فیدڕاڵی ئێراق. لە بەرامبەر پەرلەمانتارانی کورد بە کاردانەوە یان چاوەڕوانی ڕێنمایی حزبی ڕازین و دەستەوەستان دەمێننەوە؛ واتا دیدگەیەکی فیدراڵییان نییە و هیچ پلانێکیان نییە بۆ باشترکردنی پێگەی هەرێم لەناو سیستمی حوکمڕانی ئێراقدا.
کەواته؛ قۆناغی ئێستا بە ئاستەنگ و بەربەستی سیاسی و ئابووری و ئەمنییەکانییەوە، وا دەخوازێت پەرلەمانتارانی داهاتووی کورد بەخۆداچوونەوەیەک بکەن لە ئێستاوە خۆیان لە هەڵەی هاوتاکانیان لە رابردوو بپارێزن. پەرلەمانی خۆیان بگۆڕن. ئەوەی پێویستە دروستکردنی لیست یان بلۆکێکی کوردی کاریگەرە کە بەشبوونە حزبیەکان تێبپەڕێنێت و کار بۆ داڕشتنی گوتارێکی یەکگرتووی دامەزراوەیی بکات. ئۆپۆزیسیۆنی کوردیش دەبێت لە کاردانەوە بۆ کردار، لە ڕەخنەی زارەکییەوە بگۆڕێت بۆ پراکتیکی سیاسی ڕاستەقینە و بەشدار لەسەر هەمان رەوت و وتاری نەتەوەییش نەبێت، وتارێکی سیاسیی خزمەت بە توانای یاسایی و سیاسیی هەرێمی کوردستان بگەیەنێت. بە سادەیی، ئەوەندە بەس نییە نوێنەری کورد بە شێوەیەکی جەستەیی لە به‌غداد ئامادە بن. دەبێت دەنگێکی ڕوون بن بۆ هەرێم، بەرگری لە بەرژەوەندییەکانی بکەن و پێشەنگ بن لە بڕیاردان. ئێراق تەنیا گۆڕەپانی کێبڕکێ نییە، بەڵکو گۆڕەپانێکی مەترسیدار و ژینگەیەکی مینڕێژکراوە بۆ ئەوانەی بە ژیرانە ئامرازەکانیان بەکارناهێنن، دەرئەنجام زیاتر پەراوێز دەخرێن و فەرامۆش دەکرێن.
