“دەستپێك”
دەستوور تەنها ڕەهەندێكی یاسایی نیە تا وەك یاسایەكی ئاسایی تەنها لە ڕەهەندی یاسایی خوێندنەوەی بۆ بكەین، بەڵكو دەستوور رەهەندی سیاسی هەیە پێش ئەوەی رەهەندی یاسایی هەبێت. بۆیە فەقیهی یاسای دەستووری “هۆریۆ” دەڵێت:- چوارچێوەیەكی یاساییە بۆ دیاردە سیاسییەكان، بوونی تێڕوانینی سیاسی جیاواز لەسەر دەستوور حاڵەتێكی سرووشتیە، بەڵام ئەوەی گرنگە ئەوەیە؛ كە دەستوور وەك دەستكەوتێكی سیاسی یان حیزبی سەیر نەكرێت و لەچوارچێوەی پرسێكی نیشتمانی مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، چونكە دەستوور گەرەنتی كۆمەڵێك پره‌نسیپی گرنگ بۆ وڵات دەستەبەر دەكات. لە پێش هەموویان:-
- گەرەنتی دەستاودەستی ئاشتییانەی دەسەڵات.
- ماف و ئازادییە گشتییەكان.
- پرێنسیپی ڵیكجیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان.
- سەروەری یاسا و سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری.
- گەرەنتی كردنی دیموكراسییەت و فرەیی حیزبی و سیاسی.
ئەگەر ئەمانە پرەنسیپی گشتی پێویست بوونی دەستوور بن، ئەوا بۆ هەرێمی كوردستان بەشێوەیەكی تایبەت بوونی دەستوور گرنگە، چونكە وێرای بەرجەستەكردنی ئەم پرەنسیپە گشتییانە لەپرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان، كۆمەڵێك بنەمای گرنگی تێدایە بۆ هەرێمی كوردستان، پێویستی دەستوور زیاتر و زیاتر دەكات، بۆ نمونە لەخوارەوە چەند خاڵێك دەخەینە روو كە لەپڕۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان چەسپاون:- “مافی چارەی خۆ نووسین- دیاری كردنی سنووری كوردستان- مافی هەرێمی كوردستان لەپەیماننامە و رێكەوتنی نێودەولەتی- دروستكردنی دادگای دەستووری- گەرەنتی بەشداری داهات و دەسەڵات لەگەڵ حكومەتی ئیتحادی- قەدەغەكردنی دروستكردنی هەرێمی دیكە لەهەرێمی كوردستان- لامەركەزییەتی ئیداری- گەرەنتی مافی پێكهاتەكان بەئۆتۆنۆمیشەوە لەو شوێنانەی زۆرینە پێكدەهێنن- پێدانی مافی داواكردنی راپرسی بە %25 ی دانیشتوانی هەرێم”.
“پڕۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان، پەیڕەوی لەكامە سیستەمی سیاسی كردووە؟”
بەرلەوەی وەڵامی ئەو پرسیارە بدەینەوە، گرنگە بەكورتی پێناسەیەكی هەر یەك لە سرووشتی سیستەمە سیاسییەكان بكەین:-
یەكەم:- سیستەمی پەرلەمانی، ئەو سیستەمەیە كە بە ڕوونی پرەنسیپی هاوكاری و هاوسەنگی لەنێوان دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردندا هەیە.
بنەماكانی:-
1.هاریكاری و هاوسەنگی نێوان دەسەڵاتی جێبەجێكردن و یاسادانان، لێك جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان.
2.دوانەی دەسەڵاتی جێبەجێكردن.
3.حكومەتێكی بەرپرس لەبەردەم پەرلەمان.
دووەم:- سیستەمی سەرۆكایەتی، سەرۆكی وڵات راستەوخۆ هەڵدەبژێرێت و سەرۆكی حكومەت بوونی نیە. سەرۆكی دەوڵەت خاوەنی دەسەڵاتی جێبەجێكردنە، لێك كردنەوەی دەسەڵاتەكانی زۆر تووندە
سێیەم:- سیستەمی نیمچە سەرۆكایەتی یان تێكەڵاو، ئەم جۆرە لە سیستەمی حوكمرانی بەشی زۆری دەسەڵاتەكانی جێبەجێكردن دەدات بە سەرۆكی وڵات و سەرۆكی حكومەتیش لەشێوەی “وەزیری یەكەم” دەردەكەوێت. سەرۆكی وڵات دەتوانێت پەرلەمان هەڵبوەشێنیتەوە، حكومەت بەرپرسە لەبەردەم هەریەك لە پەرلەمان و سەرۆكی دەوڵەت، كە پەرلەمان و سەرۆك دەوڵەتیش دەتوانن هەڵیبوەشێننەوە . سەرۆكی دەوڵەت لەزۆر كاتدا خۆی سەرۆك وەزیر و وەزیرەكانی دیاری دەكات بە بێ رەچاوكردنی دەرئەنجامی هەڵبژاردن. (سریلانكا وەك نموونە).
چوارەم:- سیستەمی مەجلیسی یان حكومەتی جەمعی، ئەم سیستەمە تەنها لەسویسرا سەركەوتنی هێناوە و پەرلەمان باڵا دەستە و زۆر بەی دەسەڵاتەكان لەلای پەرلەمانە، بۆ نموونە لەسویسرا حكومەت لەحەوت وەزیر پێكهاتوون و بەشێوەی دەوری وەزیرەكان دەبنە سەرۆك وەزیران.
“سرووشتی سیستەمی سیاسی هەرێمی كوردستان لەژێر رۆشنایی پڕۆژەی دەستووردا”
سێ بنەماكەی سیستەمی پەرلەمانی لەناو پڕۆژەی دەستوری هەرێمی كوردستان، مادەی یەكەمی پڕۆژەی دەستوور دەڵیت:- كوردستانی ئێراق، هەرێمێكە لەنێو دەوڵەتی ئێراقی فیدراڵدا، سیستەمە سیاسییەكەی پەرلەمانی، كۆماری و دیموكراتییە.
أ. ماددەی 74 كە باس لەسیاسەتی گشتی هەرێم دەكات كە (ئەنجومەنی وەزیران بە بەشداری سەرۆكی هەرێم پاش رەزامەندی پەرلەمان ئەنجامی دەدەن.
ب. ماددەی 65 كە باس لە دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم، دەكات كە 24 دەسەڵاتە بەرێژەی هەرە زۆری وابەستە كراون بە رەزامەندی پەرلەمانەوە.
دووەم:- دوانەی دەسەڵاتی جێبەجێكردن.
ماددەی 59 ئاماژە دەدات بە بوونی دوانەی دەسەڵاتی جێبەجێكردن “سەرۆكایەتی هەرێم لەگەڵ ئەنجومەنی وەزیران.
سیێەم:- حكومەتێكی بەرپرس لەبەرامبەر پەرلەمان، ماددەی 52 برگەی 6 دەسەڵاتی لێپرسینەوە لەحكومەت و چاودێریكردن لەسەری دەداتە پەرلەمان
“هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم لەژێر رۆشنایی پڕۆژەی دەستووردا”
ماددەی(61) :سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەرێگای دەنگدانی “گشتی-نهێنی”راستەوخۆوە لەلایەن هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستانەوە هەڵدەبژێرێ، بەو شێوەیەی كە یاسا دیاری دەكات. پرسیارەكە ئەوەیە؛ ئایا بە هەڵبژاردنی سەرۆك بەشێوەیەكی راستەوخۆ، سیستەم دەبێتە سەرۆكایەتی یان نیمچە سەرۆكایەتی؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە؛ سەرەتا شێوازەكانی هەڵبژاردنی سەرۆك لەسیستەمی پەرلەمانی دەخەینە ڕوو، ئینجا چەند نمونەییەكیش پیشان دەدەین كە هەر چەندە سیستەم پەرلەمانییە، بەڵام سەرۆك راستەوخۆ هەڵدەبژێرێت.
شیوازەكانی هەڵبژاردنی سەرۆك لە سیستەمی پەرلەمانی:- پەرلەمان هەریەك لەسەرۆكی حكومەت و سەرۆكی دەوڵەت هەڵدەبژێرێت، ئێراق وەك نموونە. پەرلەمان هەڵدەستێت بە هەڵبژاردنی سەرۆكی حكومەت و سەرۆكی دەوڵەت بە بەشداری نوێنەری هەرێمەكان، ئیتاڵیا وەك نموونە. پەرلەمان سەرۆكی حكومەت هەڵدەبژێرێت و پادشاش بەشێوەی پاشایەتی دەسەڵات بۆ نەوەكانی دەگوازێتەوە، بەریتانیا وەك نموونە. پەرلەمان سەرۆكی حكومەت هەڵدەبژێرێت و سەرۆكی دەوڵەتیش لەلایەن گەلەوە بەشێوەیەكی راستەوخۆ هەڵدەبژێرێت پرتوگال، نەمسا، فیله‌ندا، سەنگاپورە، بولگاریا، چیك، توركیا. بۆیە مەرج نیە ئەگەر سەرۆك راستەوخۆ هەڵبژێرێت ئیتر سیستەم لە پەرلەمانی بگۆردرێت بۆ سەرۆكایەتی یان تێكەڵاو، بەڵكو بنەرەت بۆ دیاری كردنی جۆری حوكمرانی ئەو بنەمایە بوو كەلە پێناسەیەی سیستەمی سیاسی ئاماژەمان پێدا. تەنانەت ئەگەر پێوەر ئەو دەسەڵاتانەش بێت كە سەرۆكی هەرێم لە ماددەی (65) ی دەستوور هەیەتی ئەوا زۆربەی دەسەڵاتەكان لەو 24 دەسەڵاتە یان تەشریفاتین “پرۆتۆكۆل، مەراسیم، كاشف” یان پەیوەستن بە رەزامەندی پەرلەمان واتە هاوبەشن.
“بنەما دیموكراتی و مەدەنییەكانی پڕۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان”
پڕۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان بە دیكۆمێنتێكی گرنگ دادەندرێ، پاش ئەوەی كەلەراپرسییەكی گشتیدا پەسەند دەكرێ، ڕووخسارێكی فەرمی وەردەگرێ. بەشێوەیەكی گشتی پڕۆژەكە بەو پێیەی كە پەیوەندییەكانی دەسەڵاتی گشتی رێك دەخات و ماف و ئازادی هاووڵاتییان و پەیوەندییان لەگەڵ دەسەڵاتی گشتیدا دیاری دەكات لەناو ڕێسا و مافناسییەكاندا پێگەیەكی تایبەتی هەیە. پڕۆژەی دەستوورەكە دوراییەكی نەتەوەیشی هەیە چونكە پرۆژەكە یەكەم دیكۆمێنتی دەستوورییە لەمێژووی هاوچەرخی كوردا. پڕۆژەی دەستوور چەردەیەك ماف و ئازادی تێدایە، كە لیێان رادەبینرێ بتوانن بەشدار بن لەتۆكمەكردنی ئاراستەی گشتی هەرێم بەرەو پەرەسەندنی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری لەسایەی حكومەتێكی پابەند بەسەروەری یاسا و بەرپەچدانەوەی گەندەڵی. پڕۆژەكە چەردەیەك مافی مەدەنیی سەبارەت بە دەنگدان، خۆ-كاندیدكردن، ئازادییەكانی كۆبوونەوە، پێكهینانی كۆمەڵەكان و رادەربرینی ئازادی تێدایە، پڕۆژەكە رێز لەچەندین مافی گشتی دەگرێ وەك مافی ژیان و قەدەغەكردنی بەكارهێنانی رێوشوێنەكانی ئەشكەنجەدان و حورمەتی ژیانی تایبەت و ئازادی ڕادەربڕین (ماددەی 19)
لەهەوڵێكی بەراوردكارانەدا، دەكرێ بەم چەشنە باسی پڕۆژەی دەستوورەكە بكەین؛ كە لە هەموو رۆژهەڵاتی ناوەراستدا هیچ دیكۆمێنتێك بەقەد ئەم پڕۆژەیە بە ڕووی كەمینەكاندا كراوە نیە، بۆیە ئەم پرۆژەیە لێی رادەبینرێ كە بتوانێ پەیوەندییەكانی پشت بەستوو بەمتمانە لەسەر بنەمای نەهێشتنی هەستی بوونی جیاوازی نێوان زۆرینە و كەمینەدا دابمەزرێنێ، بەڵام سەڕەرای هەموو هەوڵەكانی رازیكردنی كەمینە ناموسوڵمانەكان و نیشاندانی بەرزترین ئاستی لێبووردەیی بەرامبەریان، پڕۆژەكە پێگەیەكی بەرزتر لەپێگەی ئایینەكانی تر بۆ ئیسلام كە ئایینی زۆرینەیە دابین دەكات، چونكە پڕۆژەكە ئەوەی بڕاندووەتەوە كە نابێت هیچ یاسایەكی دژ بەڕێسا چەسپاوەكانی ئیسلام دەربچێ (ماددەی6)، بەڵام پەسەندكردنی مافی پیادەكردنی ڕێساكانی تایبەت بە باری كەسێتی بۆ ناموسوڵمانەكان و ئەو یاسایانەی كە لەناوچەكانی ئۆتۆنۆمیدا كاریان پێ دەكرێت، دەتوانن كاریگەری تین و تاوی ماددەی 6 لەسەر ناموسوڵمانەكان كەم بكەنەوە، پڕۆژەكە چاپتەرێكی تەواوی بۆ مافە سیاسییەكان تەرخان كردووە، ئەم مافانە ئەو دەرفەتە بۆتاك دەرەخسێنن كە لەڕێی مافی هەڵبژاردن و كۆبوونەوە و پێكهینانی كۆمەڵەو حیزب و وەرگرتنی پۆستی گشتی و ئازادی رۆژنامەوانی و ئازادیی ئۆپۆزیسیۆن و ئازادی ڕادەربرینەوە بەشداری بێ لەپیادەكردنی دەسەڵاتدا، دیموكراسی ئاماژەپێكراوی ناو پڕۆژەكە ڕواڵەتی دیموكراسییەكی ئابووری و كۆمەڵایەتی هەیە. بەڵام هەموو ئەم لایەنە گەشانە بەهەڕەشە لیكراوی دەمیننەوە، ئەگەر كەموكوڕییەكانی پڕۆژەكە چارەسەر نەكرێن .
بەگشتی پڕۆژەكە سێ كەموكوڕیی گەورەی هەیە:-
یەكەم:- پڕۆژەكە دیاردەی بەكەسایەتی كردنی دەسەڵات بەسەریدا زاڵە، ئەم دیاردەیە لەوەدا دەردەكەوێ كە هەوڵدراوە باڵادەستی كەسایەتییە سیاسییەكانی خاوەن پۆستە باڵاكانی حكومەت لەپڕۆژەكەدا بەرجەستە دەكرێ، ئەم دیاردەیە بۆتە هۆی دواخستنی دەنگدان لەسەر پڕۆژەكە، چونكە بەپێی بڕیاری ژمارە 8 ی ساڵی 2009 سەرۆكایەتی هەرێم دەبوایە پڕۆژەكە لە 25 ی تەموزی 2009 دا بخرێتە دەنگدانەوە .پاشان یاسای 10 ی ساڵی 2009 دەرچوو كەوادەی راپرسی گشتی بەكراوەیی هێشتەوە .ئینجا دواتریش یاسای ژمارە 19ی ساڵی دەرچوو كەهەمواركردنەوەی پڕۆژەكە پێش راپرسی پەسەند كرد.
دووەم:- پەیوەندی بەتەمومژیی سیاسییەوە هەیە، ماددەی یەكەمی پڕۆژەكە وای داناوە كە سیستەمی سیاسی هەرێم سیستەمێكی پەرلەمانییە، بەڵام ئەم مادەییە بەپێی پێویست هیچ رەنگدانەوەی لەسەر ماددەكانی پاش ماددەی یەكەم نیە. پڕۆژەكە هەندێ هێمای تایبەت بەسیستەمی پەرلەمانی تێدایە، بەڵام سیماكان ئەوەندە نین كە سیستەمەكە بكەن بە سیستەمێكی پەرلەمانی، لەكاتێكدا ماددەی یەكەمی پڕۆژەكە چەخت دەكاتە سەر سیستەمی پەرلەمانی پڕۆژەكە، وردە وردە لەمەرجەكانی سیستەمی پەرلەمانی دوور دەكەوێتەوە، هەردوو سیستەمی پەرلەمانی و سەرۆكایەتی تێكەڵاوی یەكتر دەكا و بەهۆیەوە سیستەمەكە دەبێتە سیستەمێكی پەرلەمانی ناتەواو یان لادەر یان شێواو. لێرەدا پڕۆژەكە چیتر ناتوانێت گوزارشت لەو سیستەمە پەرلەمانییە بكا كە لە ماددەی یەكەم بە ڕوونی ئاماژەی پێداوە و لەم سۆنگەیەوە سیستەمەكە بە ڕووكەش نەك بە ناوەڕۆك سیستەمێكی پەرلەمانییە.
سێیەم:- پڕۆژەكە جەخت ناكاتە سەر بێلایەنی دامودەزگا ئەمنییەكانی وەك هێزەكانی پاراستنی هەرێم و ئاسایش و پۆلیس، هەروەها ئەوەیان لەسەر ناسەپێنێ كە لەكاروباری حزبایەتی دووربكەونەوە لەكاروباری سیاسەت وەرنەدەن.
“دەرئەنجام”
سیستەمی سیاسیی لە هەرێمی كوردستان سیستەمێكی پەرلەمانییە، دەبێ ئەوەشمان لەیاد نەچێت كە هیچ سیستەمێكی پەرلەمانی سەد لەسەد وەك سیستەمێكی دیكەی پەرلەمانی نیە، بەڵام بەجێبەجێكردنی كۆڵەگە بنەرەتیەكانی سیستەمی پەرلەمانی لەسەر پڕۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان ئەوەمان بۆ بەرجەستە دەبێت كە سیستەم پەرلەمانییە و، لە كۆمەڵێك شوێن لادانی تێدایە و لیژنەی ئامادەكردنی پڕۆژەی دەستوور دەتوانێت ئەو لادانە چارەسەر بكات.
بۆ واقعی هەرێمی كوردستان سیستەمی پەرلەمانی گونجاوترین سیستەمه، بەڵام ئەوە بەو مانایە نیە كە سیستەمی سەرۆكایەتی یان تێكەڵاو یان مەجلسی خراپ بن، هەر سیستەمە و بۆ شوێن و جوگرافیای خۆی گرنگە، دواتر هەموو سیستەمێك مادام لە ئیرادەی گەل هێز وەردەگرێت و لەلایەن گەلەوە هەڵدەبژێرێت، ئەوا سیستەمێكی دیموكراسییە، ئەوەی گرنگه سیستەم نادیموكراسی نەبێت، واتە لەرێگای كودەتا نەهاتبێت یان مەلەكی ڕەها و دیكتاتۆری و شمولی و ئەرستۆقراتی نەبێت، ئەگینا سیستەمەكانی دیكەی دیموكراسی هەموویان باشن، بەڵام بەگونجاندنیان بۆشوێن و كات و تایبەتمەندی ئەو میللەتەی كە پیادەی دەكات. بۆنموونە سیستەمی مەجلیسی لە سویسرا سەركەوتنی هێنا بەڵام هەمان سیستەم لەكاتی خۆی لەفەرەنسا و نەمسا توشی شكست بوو، یان سیستەمی سەرۆكایەتی لەویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا سەركەوتنی هێنا، بەڵام هەمان سیستەم لەهەندێ وڵاتی ئەمریكای لاتین شكستی خوارد.
