رەگەزپەرستى لە بۆچوونى فەیلەسوفانى ڕۆمانتیکى ئەڵمانیدا

ڕووى زەوى نزیکەى دوو ملیار رەش پێست و نۆسەد ملیۆن سپی پێست لەسەر دەژیا، تاساڵی ١٩٦٨ز، ئەمە لە کاتێکدا کە بیرمەندێکى وەک “ژۆزیف ئاپهرگۆ” لە نوسینێکدا بە ناوى “نامەیەک دەربارەى نایەکسانى نەژادى مرۆڤ “١٨٥٣ – ١٨٥٥” رایگەیاند کە مرۆڤ لە کۆمەڵێک نەژاد و ڕەگەزى جیاجیا پێکهاتووە، وەک چۆن لە پێکهاتەى جەستەی و سرووشتى و زەینیەوە جیاوازن، تەنها یەک نەژادى ئاریایی لە ڕووی سرووشتییەوە لەوانى دی لە پێشترن، بەم راگەیاندنەشی زۆرێک لە مرۆڤە سپییەکان هەستیان بە باڵادەستى خۆیان کرد. “ئاپهرگۆ” وای دەبینی، لە نێو بەها ژیاریی و شارستانیەکانى مرۆڤدا لە زانست و هونەرو داهێنان و..هتد. هەرچی بەهادار و بەرهەمهێنە بەگشتى لە تاکە خاڵێکدا کۆدەبێتەوە و دەستپێدەکات و سەرچاوە دەگرێت، ئەمەش تەنها پەیوەستە بەیەک کۆمەڵ یان ڕەچەڵەکەوە، مێژووى نیشانیداوە کە شارستانیەت بە گشتى لە ڕەگەزى سپی پێستەکانەوە سەرچاوەى گرتووە، هیچ ڕەگەزێکى تر بێ هاوکارى ئەوان ناتوانن هەروا بە زیندووى بمێننەوە، واشی دەبینی کۆمەڵگەیەک کاتێ گەورەو بەهێز دەردەکەوێت، کە خۆجێنى پاکى داهێنەرەکانى بە پاکیزەى بپارێزێت. سەربارى ئەوەش ژمارەیەك ئەدیب و نووسەر و فەیلەسوفانیش لە میانەى بیروباوەڕەکانیانەوە هەوڵیانداوە زەمینەى فیکرى بۆ ڕەگەزپەرستى خۆشبکەن، ئیدی لێرەوە ئەمە بووە هۆی دەرکەوتنى تیۆری رەگەزى ئەوەى پێی دەڵێن “سەروەرى ڕەگەزى سپی باڵادەستى ڕەگەزى ئاریایی”. لێرەوە ئەوە ڕوون دەبێتەوە کە دیاردەى رەگەزپەرستى هاوکات پەیوەستە بە دیاردەى کۆلۆنیالیستیەوە، بەجۆرێک ئەم دووانە پێکەو لەسەر یەک هێڵ و ئاراستە هەنگاویان ناوە، تیۆریی ڕەگەزى لە سەردەمى نوێدا لە میانەى بیرورا و فیکری و زۆرێک لە بیرمەند و مێژوونووس و فەیلەسوفدا ڕەنگیداوەتەوە، بەتایبەت لەلای بیری رۆمانتیکى ئەڵمانییەوە، لەوانە:-

جۆهان هێردەر:- جۆهان هێردەر لە ساڵی ١٧٤٤ز لە ئەڵمانیا و لە خێزانێکى مەسیحی و لەسەر بنەماى مەزهەبی پرۆستانتى لەدایکبووە، لەسەرەتاى ژیاندیدا “لاهوت”ی خوێندووە، کە ئەمەش کاریگەرى زۆری هەبووە لەسەر بۆچوونە راسیزمەکانى، هیردەر پێیوابوو هەر گەلێک لە ناخی خۆیدا هەڵگرى تایبەتمەندى گەلێکە کە دەیکاتە یەکەیەکى ئەندامى و لە مێژووى شارستانیدا لەوانى تری جیادەکردەوە، هیردەر زۆر پێ لەسەر جەوهەری نەتەوەیی دادەگرت، بەو پێیەى لە قۆناغی دروستبوونى دەوڵەتى نەتەوەییدا بوو، واى دەبینی کە بەهای تاک لە خەسڵەت و کەسایەتیەکانیدایە کەهەیەتى، بگرە بەهاى تاکى بە بەشێک لە گەشەی لێکچووى کۆمەڵگە دەبینی، دواتر بیرۆکەى ناسیۆنالیستى و رۆمانتیکى هێردەرى وەک ئاماژەیەک بۆ دنەدانى رۆحی رەگەزپەرستى ئەڵمانى، بەتایبەت لای نازییەکان سەیر دەکرد، بەڵام “رایشکە”ى مێژوونوسی سیاسیی ئەڵمانى هەوڵیدا بیانوو بۆ داگیرکارى و کۆلۆنیالیزمى ئەوروپی بهێنێتەوە، ئەو داگیرکاریانەى وەک وەزیفەیەکى شارستانیەت دەبینی کە پیاوى سپی بەرامبەر رەش پێستەکان ئەنجامی دەدەن.

یۆهان گوتلیب فیختە:- لە دیاترین بیرمەندانى ئەڵمانیا بوو کە باوەڕی بە باڵادەستى نەتەوەی ئەڵمانى هەبوو، لە کتێبی “چەند وتارێک بۆ نەتەوەی ئەڵمانى ”بانگەشەی بۆ بۆچوونەکانى خۆی کردو باڵادەستى ڕەگەزى ئەڵمانى بەسەر سەرجەم گەلانى تردا بە ڕاستییەکى ڕەها دەزانى، کە تیایدا “پێشکەوتووترین خەڵک  وکۆمەڵن و ڕەزامەندى خواشیان لە پشتە” کە ئەمەش کوتومت بیروڕاى نازییەکان بوو کە لەوەوە وەریانگرتبوو. فیختە بەکالۆریۆسی لە خوداناسی وەرگرتبوو، بەڵام لەبەر ئەوەى حەزى بە کارى قەشەیی نەدەکرد بوو بە مامۆستاى منداڵان، لەبەر ئەوە هەندێک لە خوێندکارەکانى دەستیاندابووە خوێندنەوەى فەلسەفەی “کانت”، هەربۆیە بە ووردی کەوتە خوێندنەوەى فەلسەفەی “کانت”. فیختە زۆر پێی لەسەر رۆحى ناسیۆنالیستى ئەڵمانى و پیرۆزی دەوڵەت دادەگرت، هەروەها تێکەڵبوونى نێوان گەلانى سەرزەنشت دەکرد، بە بۆچوونى ئەو تێکدان و خراپبوونى رەفتارو رەوشتى گەلانى لئیدەکەوتەوە.، لەسەر ئەم بنەما فەلسەفیانەش نازییەکان فیختەیان کردە باوکى نیشتمانپەروەری ئەڵمانى و ڕێکخراوێکیان بەناوى ئەوەوە دامەزراندن، تا ببێتە کەرەستەیەک بۆ پروپاگەندى ئایدۆلۆجیاى نازیەت. فیختە زۆر جەخی لە باڵادەستى گەلی ئەڵمانى دەکردەوە، ئەو گەلەى بە سەرچاوەى پێشکەوتنى مرۆڤایەتى دەزانى، پێی وابوو گەلی ئەڵمانى لەژێر باڵ و چاودێری خوداوەندان، فیختە بڕواى بە نەژادى پاک و بێگەردى و باڵای ئەڵمانی هەبوو، ئەڵمانیاى لەسەرو هەمووان پاکژی نەژادى جەرمانى دەکاتە ناوەڕۆکى بەهێز و توندڕەوى ناسیۆنالیستىی.

فردریک نیچە:- فەیلەسوفێکى ئایدیالیستى ئەڵمانى بوو، پێشەواى ئایدۆلۆجیاى فاشی و مامۆستاى زمان بوو لە زانکۆی “بال” لە سویسرا، نیچە بەتەواوى لایەنگرى نا ئەقلانیەت بوو، هەندێک لێکۆڵەر نیازى باڵاخوازى و ڕەگەزپەرستى لە فیکرى نیچەدا دەبینن، بەتایبەت دواى ئەوەى نازییەکان هەندێک بنەماى سەرەکى فەلسەفەکەیان بەکارهێنا، نیچە پێ لەسەر ڕێساى “ئیرادەى بەهێز” دادەگرت، لەمەدا زۆر کاریگەرى شۆپنهاوەرى لەسەربوو. نیچە لە زۆر بۆچوونەکانیدا فۆرمى ئەرستۆکراتیانە هەبوو، هەر لە بەزەیی و لەخۆبای بووندا یان چاکەخوازى مەسیح کە ناوى نا بوو “رەوشتى کۆیلە” دووپات دەکردەوە، زۆرێک لە رەفتارەکانى کە ناوى نابوون “بەڕێزە ئەرستۆکراتەکان” بەرز دەروانى، هەروەها بە بەرزیش تەماشاى ئەو رەگەز وتوخمانەى چینى ئوروستکراتى دەکرد، ئەوانەى پرۆسەى پەلامارو جەنگیان لەسەردەمى“بەربەر”ەکاندا ئەنجامداوە، جێرمانە بەربەرەکان بگرە تاکى ئارى بە ئاژەڵی “توتى سوور و سپی” وەسفکردووە، جیاوازى نێوان ڕەگەزو چینەکانى بە باش زانیوە بایەخى ئیمتیاز و باڵادەستى نێوان تاکەکان و بانگەشەکردن بۆ هێزو جەنگ بەرز راگرتووە، نیچە بیرۆکەى یەکسانى نێوان مرۆڤی رەتکردووەتەوە، زۆریش پێ لەسەر بیرۆکەى “دەستەبژێر – نوخبە” کردووەتەوە، پێ وابوو ئەوە چینە باڵاکانن کە ئاڕاستەى گەل وسەرکردایەتییەکەى دەکەن، پێی وابوو سرووشت لە جیاوازى پلەو پایە زیاتر هیچی تر نازانێت، دروستکردنى یەکسانى لەنێوان خەڵکدا هەوڵێکە دژ بە سرووشت هەروەها پێ وابوو بردنە پێشەوەى ڕەگەزى مرۆیی کارى ئەرستۆکراتەکانە، چونکە لە نێوان چاکە خوازی ئەرستۆکراتى ئیرادەى هێزدا جۆرێک لە پەیوەندى دەبینیەوە ئەوەش لای ئەو شێوازێک بوو بۆ کۆنترۆڵکردن  و بەڕێوەبردنى کۆمەڵگەکان.

ئارسەر گۆبینگۆ:-  گۆبینگۆ دیبلۆمات و ئەدیبێکى فەرەنسی بوو، لە دیارترین نوسەرانى بیری ڕەگەزپەرستى بوو لە سەدەى نۆزدەدا کە سوودى لە یەکێک لە دۆزراوە زانستییەکانى بوارى زمان وەرگرت و یەکەمین کەسە کە مرۆڤى نۆردى لەسەر تەختى ئەرستۆکراتى فەرەنسی دانا، گۆبینگۆ پێ وایە گەلان هەموو لە یەک ڕەگەزى بنەڕەتى ئارى یاخود هیندۆ ئەوروپین کە دەگەڕایەوە بۆ سەدەکانى ڕابردوو، گۆبینگۆ دیارترین ئەو کەسانەیە کە بانگەشەیان بۆ تیۆری رەگەزى کردووە، بەتایبەت لە کتێبی “ هەوڵدانێک لەبارەى نەبوونى یەکسانى نێوان رەگەزى مرۆیی” هەروەها بڕواى وابوو چارەنووسی مرۆڤیەتى ملکەچی حەتمیەتە و مرۆڤ ناتوانێت چارەنووسی خۆی بگۆڕێت، ناشتوانرێت جیاوازى عەقلی و ئەخلاقی لەنێوان رەگەزى مرۆیدا رەت بکرێتەوە، یان پشتگوێ بخرێت، ئەو پێی وابوو ڕەگەزى سپی تاکە ڕەگەزى خاوەن ئیرادەو توانایە بۆ دامەزراندنى “ژیانێکى شارستانى” رقی خۆشی لە ڕەگەزەکانى تر نەدەشاردەوە وەک ڕەگەزى زەردو ڕەش، ئەو واى دەبینى ئەوانە ئیرادەى و مەتریالی مردوون بەدەست گەورەکانیانەوە کۆمەڵی بوونەوەرى کەروڵاڵن، بە فەرمانى ڕەگەزە باڵاکان نەبێت ناجوڵێتەوە، هەروەها بە بەربەریەت و هەندێک خاسیەتى ناشرین تر ئاماژەى بۆکردوون، تەنانەت کەلی فەرەنساشی وەک دوو ڕەگەزی جیاواز دەبینی، خانەدانەکان کە بە بڕواى ئەو ڕیشەیان دەگەڕێتەوە بۆ فەرەنجیەکان یان جێرمانە هێرشبەرەکان و خەڵکى ڕەشۆک و ئەوانەى ملکەچن و بڕواى وابوو لە دەمارەکانیاندا خوێنێکى زەنجیانەیان هەیە، بە کۆی ئەوەى باسکرا،  گۆبینگۆ پێ وابوو، هەر شارو شارستانیەتێکى مرۆیی دروستکراو داهێنانى پیاوە سپییەکەیە.

ئیمانوێل کانت:- کانت لەبارەی مێژووی سرووشت و ئەنترۆپۆلۆجی، کە لە “١٧٧٠ – ١٧٨٠” بڵاوی کردوونەتەوە،  تێیاندا بەڕوونی تیۆرییەکی ڕەگەزەکانی داڕشتووە، تێزەکەی کانت ئەوەیە کە سەرجەم مرۆڤەکان یەک ڕەچەڵەکیان هەیە، بەڵام لە ڕەوتی کاتدا بەهۆی پێشمەرجەکانی کەشەوە گۆڕانی جیاوازیان بەسەردا هاتووە، کە ئیدی ئەمڕۆ چوار ڕەگەزى لێ پەیدا بووە:- “سپی، هیندی، ڕەش، ئەمەریکی”، مۆرکی ئەم ڕەگەزانە ئەوەیە کە بەڕوونی جیاوازی بۆماوەییان هەیە و دەشێت لە ڕەوشی “تێکەڵڕەگەز”دا پەرەبسێنن. کانت لە نووسینەکانیدا لەبارەی ڕەگەز کەمتر سیاسییە، بەڵکو پتر زانستی-سرووشتی، ئەنترۆپۆلۆژی و زانستی- تیۆریانەن. کێشەی کانت ئەوەیە کە ئەبێـت جیاوازییەک لە نێوان مرۆڤاندا هەبن، هەروەها بە چی ڕێگەیەک جیاوازییەکان سەرهەڵبدەن و چۆن زانست دیارییان بکات، سەرەڕای ئەوە، کانت هاوکات تایبەتیمەندیی ئەوتۆیان دەداتە پاڵ ڕەگەزەکان،  پێی وایە چوار ڕەگەزەکە لە ڕووی چوستی و توانستی ئاوەز و توانستی هێنانەگۆڕێی کولتوورەوە جیاوازن لە یەکدی. ئەم توانستانە تەنیا لای سپییەکان بەتەواوی دەرکەوتووە،  دوای ئەوان هندی و ڕەشەکان دێن، ئەوجا لە ژێرەوەی هەرەمەکەدا دانیشتوانی هەرە سەرەتایی ئەمەریکا خۆیان دەبیننەوە. هەرچەندە کانت بەڕوونی داکۆکیی لە تیۆرییەکانی خۆی لەبەرامبەر  ڕاسیزم دەکرد و ئەو بۆچوونەى ڕەتدەکەردەوە، دیاریكردنی چەمكی ڕەچەڵەكی مرۆڤایەتی، جارێكی تر ڕەچەڵەكەكان بۆ چوار بەش دابەش دەكات:- “سپی پێستەكان، ڕەش پێستەكان، هیندە زردەكان، ئەمەریكییە ڕەسەنە سوورپێستەكان”، ئەم دابەشکارییانە لەسەر بنەماى “جیاوازی جەستەیی” لەسەر بنەمای “ڕەنگی پێست” دانراوە.

كانت لە كتێبی جوگرافیای سرووشتی دەڵێت:- “مرۆڤایەتی زیاتر لە لە ڕەچەڵەكی سپی پێست بەرجەستە دەبێت؛ هیندییە زەردەكان ڕێژەیەكی كەم لە بەهرەیان هەیە، ڕەشپێتەكان پێگەیان كەمترە لە هیندییەكان و نزمترین ئاست لە نێو ئەمانە، ئەمەریكییەكانن”، هەر بۆیە سوورپێستەکانى دانیشتوى ئەمریکا بە كەمترین و نزمترین ڕەچەڵەكی مرۆڤایەتی ناو دەبات كە هیچ بەهرە و هەستێكیان نییە، نە پەروەردە دەكرێن و نە ماڵی دەكرێن، هەروەها پێی وابوو:- ” کرداری فێرکردنى ئەمەریكییەكان كارێكی مەحاڵە، چونكە ئەوان هیچ پاڵنەرێكیان نییە و بێ هەست و سۆزن، ئەوان عاشق نابن، هەر لەبەر ئەمەشە ترسیان نییە، یەكتریان خۆش ناوێت، زۆر كەمدوون، گرنگی بەهیچ شتێك نادەن و بەشێوەیكی سرووشتی تەمەڵن”. سەربارى ئەوەش سەبارەت بە ڕەشپێسەكان پێی وابوو، كە “بێ هەست و مێشک پوچن” و “جیاوازیی نێوان ڕەچەڵەكە جیاوازەكان “ڕەش و سپی” لە بنەڕەتدا تایبەتمەندیەکى بنەڕەتییە و جیاوازییەكی گەورە لە ئاستی توانا ئەقڵییەكانیان بەدیدەکرێت، بە هەمان ئەندازەی كە لە ڕەنگی پێستیان دیارە، ئەمەش بەو مانایەی ئەم پیاوە سەرتاپا ڕەشپێستە، بنەمایەکى لۆجیكییە كە ئەوەی كە ڕەشپێستەكان دەیڵێن بۆ ئێمە حەماقەت و نەزانییە”، هەروەها لە شوێنێكی تر دەڵێت:- “ڕەشپێستەكان ئەوەندە زۆربڵێ و دەمەوەرن كە پێویستە بەزۆر لە یەكتری بەدووریان بگرین، ڕەشپێستەكان بۆ هەر جۆرە فێركردنێك جگە لە شێوازی كوێلەبوون، بێ توانان، ڕەشپێستەكان بە شێوەیەكی سرووشتی، هەستێكیان نییە كە پاڵیان پێوە بنێت بۆ پەرەسەندن و پێشكەوتنی خۆیان لەو دۆخە نزمەی كە هەیانە”.

كانت پێیوایە كە جیاوازی ڕەشپێستەكان لەگەڵ سورپێستەكان ئەوەیە، كە دەشێت ڕەشپێستەكان لە ڕێگەی ئازاردانی جەستەییەوە “ماڵی” ببن:- “ڕەشپێستەكان بەتەواوی لە ئەمەریكییەكان جیاوازن. ئەوان دڵسۆز، پڕن لە شەوق و زەوق، زۆر چالاكن و زۆریش قسە دەكەن، دەكرێت پەروەردە و فێر بكرێن، بەڵام تەنیا وەك بەندە و كوێلە… چونكە كەسانێكی هەستیارن، پاڵنەری زۆریان هەیە بۆفێربوون و چونكە خاوەنی كەرامەت و شەرەفن، زۆر لە شەڵاق دەترسن”. كانت بەشێوەیەكی دڵرەقانە باس لە شێوازی لێدانی ڕەشپێستەكان دەكات:- “بەكارهێناینی داری بامبۆ باشترە لە شەڵاق، بۆ ئەوەی ڕەشپێست هەست بە ئازارێكی زیاتر كات، چونكە پێستی ڕەشپێست پتەوە و لێدانە سوكەكانی شەڵاق كاریگەری نابێت لەسەری، بەڵام لە بەكارهێنانی داری بامبۆ دەبێت ئاگاداری ئەوە بن كە كەسەكە نەمرێت”. سەبارەت بە هیندییەكان، سرووشتیان زۆر لە سپیپێستەكان نزیكە، بەڵام سنووری هزریان لە كاتی فێربوونی زانستەكان دەردەكەوێت؛ “پاڵنەری حەزیی زۆریان هەیە، بەڵام بڕێكی دیاریكراوی بەشاراوەیی ماوە. هەموویان خۆیان وەكو فەیلەسوف پێشان دەدەن و دەتوانین بڵێین كە خاوەنی هەستی توڕەیی و ئەشقن، هەر ئەمەش هۆكاری پێشكەوتنیانە لە فێربوون لە ئاستە باڵاكان، بەڵام لە هەندێ بواری سنووردار وەك لە هونەدا، هەرچەندە شارەزاییان لە زانستەكان، لە تایبەتمەندییەكانیان نییە، هۆكاری ئەمەش ئەوەیە كە توانایی وەرگرتن و فامكردنی تیۆری و بیرۆكە هەڵێنجراوەكان نییە. كانت دەڵێت پیاوێكی سەركەوتووی هیندی كەسێكە كە لە هونەرە چەواشەكارییەكان، پێگەیەكی بەرزی هەبێت و سەروەتێكی زۆر بەدەست بهێنێت. كانت بۆچوونی وایە ئەگەرچی پرۆسەی فێربوون زوو دەستپێدەكەن، بەڵام هەر لەو دۆخەی خۆیان دەمێننەوە و كاتێك دەگەنە قۆناغێكی دیاریكراو لە پێشكەوتن، لەوێدا دەوەستن.

هیگڵ:-  ساڵى ١٧٧٠ز لە شتوتگرات لەدایکبووە، یەکێک لە گرنگترین فەیلەسوفانى ئەڵمانى سەدەى نۆزدەیەم دادەنرێـت، کە گەورەترین کاریگەرى لەسەر ئاراستەى بیروبۆچوونە سیاسیی و کۆمەڵایەتییەکانى ئەڵمانیا هەبوو، لەسەرەتاوە کاریگەربوو بە بنەماکانى شۆڕشی فەرەنسی بەڵام دواتر دەستیکرد بە ڕەخنەگرتن لێی، هەربۆیە زۆرێک لە نوسەران پێیان وایە فەیلەسوفی سەردەمەکەى خۆی بووە، زۆربەى سیاسەتمەدارانى ئەڵمانیا وەک “بسمارک، هیتللەر” شانازى پێوەدەکەن کە هیگڵ کاریگەری زۆری لەسەریان هەبووە، بەتایبەت تیۆریاکەى دەربارەى رۆڵی ئۆرگانى دەوڵەت، هەریەک لەمانەش شوێنپێی تیۆریاکەى ئەو هەڵدەگرن سەبارەت بە جەنگ، کە چ هۆکارێکى کاریگەرە بۆ چارەسەرکردنى کێشەکانى دەوڵەت. هیگڵ پێ وایە جیهان بریتییە لە یەکەیەکى پێکەوە گرێدراو کە ئاوێتە کراوە بە رۆح یان ئه‌قڵ، کە هەندێک جار بە ئەقڵی یەزدانى ناودەبات، کە تەنها ئەم ئه‌قڵە یان ئەم ڕۆحە بونێکى ڕاستەقینەى هەیە، جگە لەمە هەرچی هەیە بەرهەم و دروستکراوى ئەو رۆحەیە، ئەم ئه‌قڵە دەسەڵاتى بەسەر جیهاندا هەیە، رووحی جیهانیش ئەرکى دروستکردنى مێژووی لە ئەستۆیە، واتە بابەتەکانى ئەم جیهانە بێ پلان بەڕێوەناچن، بەڵکو بەپێ ئەم ڕۆحە دەجوڵێنەوە، لەم ڕوانگەیەوە هیگڵ فەلسەفەى دیالێکتیکی بۆ ڕەتکردنەوەى فەلەسەفەی میتافیزیکی بەکارهێنا، کە خۆی دەبینیەوە لە ناکۆکی نێوان دژەکان تا دەگەنە حەقیقەت و دژەکانیش پێکەوە بگونجێن، لەمەشەوە پێ وابوو هەموو گۆڕانێک دەرئەنجامى دژ بوونە، لە نێوان تێز و ئەنتی تێز  وسەنتی تێز کە لە کۆتایدا دۆخێکى باڵای لێدەکەوێتەوە.  لەم سۆنگەیەوە هیگڵ پێ وایە جیهان لە پەرەسەندنێکى دینامیکى بەردەوامدایە، مێژووش لەبەرەو پێشچوونى ئازادى یاخود هۆشیاریە بۆ ئازادى، بەم پێیەش هەڵدەستێت بە دابەشکردنى مێژووی جیهان:-

1. لە خۆرهەڵاتى کۆندا تەنها فەرمانڕەوا ئازاد بووە، چونکە درکیان بەوە نەکردووە رۆح ئازادە ستەم وزوڵم هەبووە و ئازادى پاشا هەبووە.

2. هۆشیارى ئازادى بۆ یەکەم جار لای یۆنانەکان بووە پاشان لای رۆمەکان بەڵام ئازادییەکى کامڵ نەبووە و تەنها کەمێک سوودیان لێ وەرگرتووە.

3. کاتێک نەتەوەی جێرمەنى دەرکەوت ئاینى مەسیحی مژدەى ئازادى بە تەواوى مرۆڤایەتى دا، ئەمە سەرەتا ئازادییەکى ئاینى بوو بەرەبە جێرمەنییەکان گۆڕا بۆ ئازادى سیاسیی و کامڵ بوو، لای نەتەوەى پروسیا دەوڵەتەکەى هەربۆیە ئیردەى دەوڵەت تەعبیر لە ئیرادەى گشتى دەکات.

لەم بۆچووناوە هیگڵ گەیشتبووە ئەوەى مێژوو تەنها گێڕانەى ڕابردوو نیە، بەڵکو ملکەچبوونە بۆ ئەقڵ و رۆحی گشتى، قارەمانەکانى مێژوو رۆحی گشتیان بەکارهێناوە، لەمەشەوە بەهایەکى بەرزى بە دەوڵەتى نەتەوە دەبەخشی، نەک تاکە کەس و گرووپ و ڕێکخراو، پێی وابوو ئەوەى ئاڕاستەى بەرەو پێشچوون دەکات دەوڵەتە، دەوڵەت باڵاترین بەرجەستەکارى رۆحی جیهانیە هەربۆیە بەرجەستەکردنى پیرۆزییە و بەرجەستەکردنى رۆحى یەزدانە، لەمەشەوە دەوڵەت دەبێتە سەرچاوەى سەرەکى ئازادییەکان، لە پێناو پاراستنى ئەم بەها باڵایە، جەنگ جۆرێکە لە فەزیلەت و هۆکاری پێشکەوتنێتى کە پێویستە بەرپابکرێت لە پێناو ئەم پێشکەوتنە، دیالێکتیکى مێژوویی هەمیشە سەرکەوتنى شارستانیەتە تازە پێگەیشتووەکانمان نیشان دەدات بەسەر کۆنەکاندا، هەربۆیە ئاشتى دەبێتە مایەی سستی  وچەقبەستن، وەک چۆن ئاوى مەنگ بۆگەن دەکات، دەوڵەتیش لە حاڵەتى وەستان گەندەڵ دەبێت، هەر چۆنیش ئاو لەبەری بڕوا پاکژ دەبێت، هەر ئاوا جەنگ دەبێتە هۆی ڕاماڵینى گەندەڵییەکان.

سەرچاوەكان؛

• ئەکرەمى میهرداد:- ناسیۆنالیزم و گۆڕانکارى تیۆری ڕەخنە، لە بڵاوکراوەکانى مەکتەبی بیرو هۆشیارى “ی.ن.ک”، سلێمانى، ٢٠٠٦.
• د.هاشم یحی ملاح:- دەروازەیەک لە فەلسەفەى مێژوو، و.دەوەن حەسەن، جەزگاى چاپ وبڵاوکراوەى ڕۆژهەڵات، هەولێر، ٢٠١١.
• وێل ئاریل دیورانت:- وانەکانى مێژوو، و.پێشڕەو حسێن و سۆران عەبدوڵڵا نەقشبەندى، بەریوەبەرایەتى خانەى وەرگێڕان، چاپخانەى پیرەمێرد، ٢٠٠٨.
• Frederick C. Beiser, The German Historicist Tradition, Oxford University Press, 2011.
• Albert G. Mackey, ed. “2003”.Fichte as a Freemason:- October 1872 to September 1873. Mackey’s National Freemason.
• Dieter Henrich, “Fichte’s Original Insight”,Contemporary German Philosophy 1 “1982 [1966]”, ed. by Darrel E. Christensen et al.
• Large.“Nietzsche and Moral Nihilism”. www.arasite.org. Retrieved 29 September, 2019.
• Brobjer, Thomas “2008”.Nietzsche’s Philosophical Context:- An Intellectual Biography. University of Illinois Press. pp. 39, 48, 55, 140.
• The Editors of Encyclopaedia Britannica”9/10/2020”, “Arthur de Gobineau”, available on:- https:-//www.britannica.com/biography/Arthur-de-Gobineau