“پێشەكی”
مێژوو لە كورتترین پێناسەی بریتییە لە تۆماری ڕابردووی مرۆڤ. هەڵبەتە مێژووی مرۆڤایەتی بە چەندین قۆناغ و سەردەم گوزەری كردووە تاوەكو گەیشتۆتە ئەمرۆ، هەر قۆناغ و سەردەمێكیش كەسێكی لێ هەڵكەوتووە، بە پاڵەوانی سەردەمەكەی خۆی ناسراوە. توانیویەتی گەلەكەی خۆی ڕزگار بكات لەو نەهامەتی و كۆسپانەی كە هاتوونەتە ڕێیان، بۆ نموونە ئەدیسۆن كارەبای دۆزییەوە بە پاڵەوانێكی جیهانی ناسراوە لەلای زۆربەی مێژوو نووسان یان گۆتەنبەرگ زانای ئەڵمانی چاپەمەنی دروست كرد، بە وەچەرخانێكی گرنگ دادەنرێت لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، ئێمەش لەم بابەتەماندا لەسەر ڕۆڵی پاڵەوان لە مێژوودا دا نوسیوومانە، لە دوو بەش پێکهاتووە، بەشی یەكەم لە دوو باس پێكهاتووە، لە باسی یەكەمدا باسی پاڵەوانمان كردووە لە مێژوودا و، پێناسەی پاڵەوانمان لە ڕوانگەی فەیلەسوفانەوە خستۆتەتە بەر شرۆڤە، لە باسی دووەمیشدا، مێژووی دەركەوتنی پاڵەوانمان شیكردۆتەوە، بەشی دووەمیش باسی تیۆرییەكانی پاڵەوانمان كردووە، سێ باسی لە خۆ گرتووە، باسی یەكەم، ڕۆڵی پاڵەوان لە دروستكردنی ڕووداوەكانی مێژوودا ڕوونكراوەتەوە، باسی دوومیش ڕۆڵی بارودۆخ و پێویستی كۆمەڵگەمان شیكردۆتەوە لە ڕوانگەی چەند فەیلەسوفێكەوە، هەروەها ڕوانگەی چەند فەیلەسوفێكیشمان وەرگرتووە، هەم پێیان وایە پاڵەوان ڕووداوەكانی مێژوو دروست دەكات هەمیش بارودۆخ و پێویستی كۆمەڵگە پاڵەوان دروست دەكات. لە كۆتایشدا ئەنجام و لیستی سەرچاوەكانمان خستتۆتە ڕوو، لە نووسینی بابەتەكەشمان چەند سەرچاوەیەکمان بەكارهێناوە، گرنگترینیان بریتین لە (هاشم یحی الملاح ، ابراهیم خلیل احمد ، عماد احمد الجوهری ،غانم حفو : دراسات فی الفلسفە التاریخ ، موصل ، 1998. لەگەڵ چەندین سەرچاوەی تر ،هیوامان وایە لەم هەوڵەمان توانیبێتمان ڕاڤەیەكی ووردمان بۆ پاڵەوان لە مێژوودا كردبێت، بە ئاواتەوەین لە مێژووی كوردیشدا پاڵەوانێك دەربكەوێت بتوانێت هەموو كوردستانی گەورە لە پارچە پارچەیی ڕزگار بكات و دەوڵەتی كوردی ڕابگەیەنێت.
“بەشی یەكەم؛ باسی یەكەم، پاڵەوان لە مێژوودا”
پاڵەوان یاخود هەندێ كەس بە قارەمان یان بە پیاوی گەورە ناوی دەبەن، ئەگەر بمانەوێت پێناسەی پاڵەوان بكەین ئەوانە ناتوانین پێناسەیەكی جێگیری بۆ دابنێنین، چونكە هەر قەڵەم بەدەست و بیرمەند و فەیلەسوف و خاوەن تیۆرەكان بە جۆرێك پێناسەیان كردووە، هەریەكەیان بە كۆمەڵێك كار و تایبەتمەندی كەسی پاڵەوانیان لە كەسانی ئاسایی جودا كردۆتەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەمویان لەو تایبەتمەندییانەی كە پاڵەوانیان پێناساندووە، تاڕادەیەك هاوڕا و لەیەكتری نزیكن، بە گشتی تایبەتمەندییەكان بریتین لە زیرەكی و بیر تیژی و، ئیرادەی بەهێز و، دووربینی، ئازایەتی، بەرنامەی ڕێك و پێك، بڕیاری یەكلاكەرەوە، ورەی بەرز، زوو هەستكردن بە ناوەرۆكی شتەكان، شانازی كردن، بەپێی هەموو بۆچوونەكان كەسی پاڵەوان بەهۆی ئەم خەسڵەتانەوە دەتوانێت كۆنتڕۆڵی ئیرادەی خەڵكی تر بكات و لەكاتی بوونی یان هاتنە ئارای هەر ڕووداوێكی مێژوویی چارەنووسساز یاخود بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەر هەڕەشەیەك كە دەكرێتە سەر كۆمەڵگە، ڕووداوەكە لە بەرژەوەندی كۆمەڵگەكەدا بشكێنێتەوە. لێرەدا پێناسە و تێڕوانینی هەندێك لە بیرمەند و فەیلەسوفەكان سەبارەت بە كەسایەتی پاڵەوان دەخەینە ڕوو، لەم ڕوانگەیەوە هیگڵ (1770 – 1831) پێی وایە گەورە ئەو كەسەیە بەهۆی هۆشییەوە هەست بە جوڵەی مێژوو دەكات لەكاتی خۆیدا و لە كۆمەڵگاكەی خۆیدا، كردەوەكەشی دەبێتە هۆی بەرجەستەكردنی ئیرادەی گیان، واتە هیگڵ لە دیدێكی ئایدیالیستیانەوە ڕوانیوویەتییە كەسی پاڵەوان و پێی وایە گیانی گەل لە هەر سەردەمێكدا لە كەسێك بەرجەستە دەبێت و ئاڕاستە دەكرێت. سەبارەت بە پێناسەی پاڵەوان بەلای هێگڵەوە پیاوی مەزن دڵۆپێكی شاراوەیە لە منداڵدانی زەمەندا كە گیانی ناوەوە تێی هاویشتووە، تاكو لەدایك بوونی ببێتە ڕوودانی گۆڕانێكی گشتگیر لەهەموو ئەو شتانەی دەوروبەری، هەروەها پێی وایە لەسەر قارەمانانی مێژوو پێویست بووە ببنە نموونەی ئازایەتی و دەربڕین و شانازی سەردەم، بەو پێیەی دەرئەنجامی بەرهەمی كۆمەڵگەكەیان بوون. هێگڵ ئاماژە بەوە دەكات دەڵێت: “دەتوانین ئەو پیاوانە ناو بنێین پاڵەوان ئەوانەی مەبەستە بچووكە تایبەتییەكانیان ئەو مەسەلە گەورانە لەخۆ دەگرێ كە ئیرادەی رۆحی جیهانە”(١).
تۆماس كارلایل (1795- 1881) فەیلەسوفێكی سكۆتلەندایە، لە دیدێكی ئایینییەوە كەسایەتی و ئەركەكانی پاڵەوان شی دەكاتەوە و پێی وایە پاڵەوان لەلایەن خواوە هەڵبژێردراوە و، بەكارە مێژووییەكەی خۆی هەڵدەستێ، بۆیە دەڵێت “ئەو دەگمەنە، لەلایەن جیهانی غەیبەوە نێردراوە بۆ جیهانی مرۆڤایەتی. ئەو ناوەوەی هەموو شتەكان دەبینێ ووتەكانی لە جۆری ئیلهامن”، ڕەگەزەكانی پاڵەوانیش بۆ سێ هۆكار دەگێڕێتەوە، بریتین لە باوەڕداری بەوەی كە خوا پاڵەوانی هەڵبژاردووە، گوزارشتی پێ دەكات لە نامەیەكدا. هەروەها تایبەتمەندیەكانی پاڵەوانیش لەلای ئەو بریتین لە گیانی جدی، ئازایەتی، بەتوانایی لەسەر كار و بەرهەمهێنان، دڵسۆزی هێزی ئیرادە، بیركردنەوەی قوڵ، ڕەسەنایەتی. “نیچە” فەیلەسوفی ئەڵمانیش (1844- 1900) دەڵێت:”مرۆڤی باڵا ئەو كەسەیە كە دەتوانێت بەهای تایبەت بەخۆی دروست بكات لە جیهانێكدا كە خەڵكانی دی تیایدا دەژین و پێشتر بەو چەمك و بەهایانە ئاشنا نەبوون، یەكێك لە خاسییەتەكانی مرۆڤی باڵا تێكەڵ كردنی هەردوو بەهای هزر و هەستە”.
فەیلەسوفی ناودار “سیدنی هۆك” یش پاڵەوانی بۆ دووجۆر دابەش كردووە یەكێكیان “پیاوی ڕووداوەكانە لە مێژوودا” ئەوی تریش “پیاوی دروستكەری ڕووداوەكانە لە مێژوودا”، بۆ هەریەكێكیان تێڕوانین و پێناسەی خۆی هەیە. بەلای هۆكەوە پیاوی ڕووداوەكان هەر پیاوێكە كردەوەكانی كاریگەرییان بەسەر پەرەسەندنەكانی دواتر هەبووە، بەشێوەیەكی جیا لەو شێوەیەی دەبوو ئەو پەرەسەندنانە، بیگرنەبەر ئەگەر كارەكانی ئەو نەبوایە، بەڵام پیاوی دروستكەری ڕووداو پیاوی دروستكەری ڕووداوەكانە. كە چی كردەوەكانی ئەنجامی ووزە و توانستەكان و بیرتیژیی و ئیرادەی بەهێز و كەسایەتییەكی دیارە زیاتر لەوەی دەرئەنجامی ئەو ڕووداوانە بێت كە بەهۆی پێگەكەیەوە پەیوەستی بووە(٢)، ئەمانە و چەندین بیروڕا و بۆچوونی تری بیرمەند و فەیلەسوف و نووسه‌رانی تر هەن سەبارەت بەمانا و كەسایەتی و پێناسەی پاڵەوان، بەڵام ئێمە لەوە زیاتر تیشكمان نەخستۆتە سەر ئەگەر بێت و لە ڕوانگەی بۆچوونی ئەو بیرمەندانەوە بۆ خەسڵەت و كارەكانی پاڵەوان بڕوانین دەكرێ هەر مرۆڤێكی تری ئاسایی ببێ بە خاوەن ئەو خەسڵەتانە، ئەویش بە پشت بەستن بە بنەماكانی دەروونزانی كە تیایدا سەلمێنراوە ئەگەر كۆمەڵێك سیفاتی بۆماوەیی وەك زیرەكیی و جەستەی ساغ و كۆئەندامی دەماری ڕێك و پێك هتد… لەهەر مرۆڤێك دا هەبێ لە دوایشدا ژینگەیەكی گونجاوی بۆ برەخسێ ئەوا بێ گومان دەتوانێ لە دواڕۆژدا ڕۆڵی خۆی وەك پاڵەوانێك بنوێنێ. هەروەكو چۆن زانستی بایەلۆجی سەلماندویەتی لەو (46) كرۆسۆمەی دایك و باوك بۆ خوڵقاندنی كۆرپەلە لە هەریەكەیان بە ( 23 )كرۆمۆسۆم بەشداری تێدا دەكەن، بیست ودوو تاكیان خاسییەتە جەستەییەكانی وەك ڕەنگی چاو و پرچ و، درێژیی و كورتیی، قەڵەوی و لاوازی، خاسییەتەكانی كۆئەندامی دەماری ناوەندیی و كاریگەریی ناوزەد دەكات. هتد… لە باوك و دایكەوە بۆ كۆرپەلە دەگوێزرێتەوە هەروەها بەشەكەی تری دەروونزانی سەلماندویەتی بەهۆی ژینگەوەیە دەوروبەر و ئاوهەواو و خۆراك و هۆكارەكانی تری دەرەوەی مرۆڤن، كار لەگەشە و توناو ئامادەباشییە بۆ ماوەییەكانی ئاماژەپێدراوی سەرەوەمان دەكەن و تا مردنیش كاریگەریی بەسەریانەوە دەبێت. ژینگەش بە پێی ئاماژەكانی دەروونزانی سەرجەم هۆكارە جوگرافیی و مێژوویی و كۆمەڵایەتیی و ئابووریی و ڕامیارییی و دەرونییانە دەگرێتەوە كە كاریگەرییان لەسەر كەسایەتیی و چارەنووسی مرۆڤ هەیە و، لەیەكەم چركەی خوڵقاندن و دروست بوونی كۆرپەلەوە لەناو منداڵدانی دایك دا، تاكو دواهەمین هەناسەی ژیانی و خستنە ناو گۆڕەوە دەست بەكار دەبێت و شوێن پەنجەی لەسەر كەسایەتیی و چارەنووسیی مرۆڤ دیارە(٣)، لێرەدا دەتوانین بڵین ئەگەر كەسێك لەیەكەم چركەی خوڵقانیەوە كۆمەڵێك سیفاتی بۆ ماوەیی كە مەرجی پالەوانیەتی و كەسایەتی بەهێزی ئەون هەڵگرتبێ، بەڵام ژینگەیەكی لەباری بۆ دروست نەبێت و نەتوانێ یاخود بواری گەشەكردنی ئەم ئامادەییە باشییە بۆ ماوەیەیی نەبێ ئەوا نابێ بەخاوەن كەسایەتیەكی بەهێز لە دواڕۆژدا و ناتوانێ ڕۆڵی خۆی دیاری بكات، بەهەمان شێوە ئەگەر كەسێكیش هەبێ ئەم ئامادەباشییانەی بە پلەیەكی باش تێدا نەبێ هەرچەندە لە ژینگەیەكی باش و گونجاویش دابێت، كەسایەتییەكی بەهێزی نابێت، كەواتە بۆ ماوە و ژینگە تەواوكەری یەكترن بۆ دروست بوونی جۆری كەسایەتی لە دواڕۆژی هەر تاكێك لەم جیهانەدا، نموونەش بۆ ئەمە (محەمەد عەلی پاشای میسرە)، ئەگەر محەمەد عەلی لە ئەلبانیا بمایایەوە زیرەكییەكەی لە تووتن فرۆشیدا خۆی دەنواند، چونكە بەرلەوەی لە ئەلبانیاوە بێتە میسر بە بازرگانی تووتنەوە خەریك بوو(٤).
“باسی دووەم؛ مێژووی دەركەوتنی پاڵەوان”
تیۆری “پاڵەوان” یان “پیاوی گەورە” بۆ لێكدانەوەی مێژوو تیۆرێكی كۆنە و بۆ سەردەمی گریك دەگەڕێتەوە و ڕۆمانەكانیش باسییان كردووە، هەروەها تا سەدەی نۆزدەهەمیش كاریگەریی لەسەر ڕووداوە مێژووییەكان بەجێهێشت. ئەگەر زیاتر بگەڕێینەوە بۆ ڕابردوو بۆ سەردەمی ژیانی سەرەتایی مرۆڤەكان، بێگومان دەبێ ئەو كاتەش بەهەمان شێوەی قۆناغەكانی تری ژیان، پاڵەوان یان پیاوی گەورە ئەگەر بەشێوە سادەكەشی بووبێ، ئەوا بوونی هەبووە. چونكە ئەو قۆناغەش یەكێكە لە قۆناغەكانی تری ژیانی مرۆڤ و كۆمەڵگە پڕ بووە لە ڕووداو و بەسەرهات بە تایبەتی ڕووداوی سرووشتی، پاڵەوانیش هەندێ جار لای مرۆڤ بەهۆی ململانێی ئەم قۆناغە كە زیاتر لە نێوان مرۆڤ و سرووشت بووە، ئینجا لە نێوان مرۆڤەكان خۆیان، هەڵبەتە لە ڕووداوەكانی ئەم قۆناغەشدا كەسانێك هەبوون ڕۆڵی بەرچاو و كاریگەرییان تیایدا هەبووە(٥). ئەگەر وانەبێ ئەی چۆن كۆمەڵگە پێی نایە قۆناغێكی پێشكەوتوو؟ داهێنان چۆن لە بوارەكانی ژیاندا كرا؟ هەرچەندە داهێنانەكان بە گوێرەی قۆناغەكە سادە و ساكار بوو، بەڵام بۆ ئەم سەردەمە كاریگەریی گەورەیان لەسەر بارودۆخی كۆمەڵگە هەبوو. دوای پێكهێنانی خێزان و هۆزو دۆزینەوەی كشتوكاڵ و ئاژەڵداریی. ململانێ بەسەرەتایەك دابنێن لە دەركەوتنی پاڵەوان بەشێوە سادەكەی لە مێژوودا، هەر لەسەردەمە كۆنەكان بەهۆیی سادەیی مرۆڤەكان خەڵكانێكی تر هاتنە ئاراوە كاریگەرییان بەسەر كۆمەڵگاكەیانەوە هەبوو زۆر بوو كە لە ڕێگای جادوگەریی و سرووتەكانەوە خەڵكیان سەرسام دەكرد و سەرەنجیان بەلای خۆیاندا كێش دەكردن و كۆنتڕۆڵی ئیرادەی خەڵكەكەیان دەكرد، جادوكردن یەكێك بوو لە بیروڕاو ڕاهێنانە بڵاوەكان لە كۆمەڵگەی كۆندا. كە جادوگەران و ڕەبەنەكان بوون.
ڕۆڵی ناوەند و خێرخوازیان لە كۆمەڵگەكاندا دەگێڕا و دیاردە جوان و ترسناك و شاراوەكانی كۆمەڵگەكەیان بۆ كۆمەڵانی خەڵك ڕوون دەكردەوە، بەم شێوازەش جادووگەریی بەشداریی ئەو سەردەمەی كرد بەر لەوەی مرۆڤ پابەندی ئایینەكان بێت(٦). مرۆڤ بەر لەوەی هۆشی بەلای خوداوەند بچێت پێش ئەوەی هەست بەهەر جۆرە جیاوازییەك لە نێوان سرووشتی دەرەوە و كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بكات، لەو بڕوایەدابوو سرووشت (خانەی ڕۆحیی جیاجیایە لە بەرژەوەندی خۆیدا بەكاری دەهێنێ لە ڕێگای سیحر بازی وەك سرووشت و تەلیسم و نوشتە(٧)، جگە لەمانەش لەسەردەمە كۆنەكان دا خوڕافەو ئەفسانەكانیش پڕن لەداستان و پاڵەوانیەتی بەپێی بۆچوونی بیرمەندان ئەوكاتە هەندێك بنەمای ڕاستیان تێدا بەدی دەكرێ. لە ئەفسانەش دا پاڵەوان ڕۆڵی سەرەكی لە ڕووداوەكانی ناوی دەبینێ، نموونەی ئەو ئەفسانانەش زۆرن لە مێژوودا لای گەلانی وەك میسۆپۆتامیاو یۆنانی كۆن و هیندو چین و هتد…. وەكو ئەفسانەی زارەكیی “كاوەی ئاسنگەر و زوحاك” لای كورد، هەروەها ئەفسانەی گلگامێش یەكێكە لە ئەفسانە كۆن و گرنگەكانی مێژوو، هیرۆدۆت یەكەمین مێژوونووسە ئاگاداری داوە لەبارەی بە نەمری هێشتنەوەی پاڵەوانیەتییەكان كاتێک دەڵێت ” ئەوەی لە مێژوودا دەینووسێ بەمەبەستی پارێزگاری كردنە لە كاریگەرییەكانی پیاوەكان تا زەمانە نەیسڕێتەوە”، بەپێی هەندێ بۆچوونی تر سەرهەڵدانی خواوەندەكان بەسەرەتای دەركەوتنی پاڵەوانان لە مێژوودا دادەنرێ، بەوەی پاشاكان خۆیان كردووە بە خواوەند یان نوێنەری خواكان و جێبەجێكەری یاساو فەرمانەكان بوون و بەهۆی ئەمانەوە كۆنتڕۆڵی ئیرادەی خەڵكیان كردووە و ڕۆڵی گەورەیان لە ژیانی كۆمەڵگەدا بینیووە(٨). لە قۆناغە مێژووییە جیاجیاكانی كۆمەڵگەدا هەر سەركردەیەك بەشێوەیەك سەیر دەكراو بە بیرو بۆچونێك بناغەی سەركردایەتی خۆی دەچەسپاند و قایمی دەكرد و ڕایدەگرت، بەشێوەك ناویان لە خۆیان دەنا (خوداوەند و سەرۆك عەشیرەت، دیكتاتۆر، پاشا، سوڵتان، ئیمپڕاتۆر، مەلیك، پێغەمبەر، ڕەهبەر، …هتد) ئەم جۆرە سەركردانە لە قۆناغە دژوارەكانی یان لە قۆناغە قەیراناوییەكانی مێژوودا دەردەكەون و خۆیان بەسەر كۆمەڵگەدا دەسەپێنن و جڵەوی سەركردایەتی دەگرنەدەست و دەبنە خاوەنی هەموو شتێك. هەروەكو هیگڵ پێی وابوو پیاوە گەورەكان بەرهەمی بارودۆخە ماددیی و كۆمەڵایەتیی و بایەلۆجییەكان نەبوون. بەڵكو تەنها دەركەوتەی گیانی ڕۆژگارەكەیان و شارستانیەتی سەردەمەكەیان بوون، ئەو پێی وابوو هەموو سەردەمێك پیاوێكی گەورە بەدەست دەهێنێ كە شایەنیەتی(٩).
هیربەرت سپێنسەر (1820 – 1903) دەركەوتن و ڕۆڵی قارەمانانی مێژووی بۆ بارودۆخە كۆمەڵایەتییەكان و پێشكەوتنی كۆمەڵایەتیی گێڕاوەتەوە، چونكە لا ئەو هەموو كۆمەڵگەكان بە شێوازێكی ووردو بە پێی قۆناغەكانی گەشەكردن و پێشكەوتن بەرهەمی ئەو پێشكەوتنە بوون، كاتێ كۆمەڵگە لە قۆناغەكانی پێشوو یان كۆیلایەتی یان لە ژێر باری گرانی سیستمی فیوداڵدا چەقی بێت، لەو ساتانەدا سەركردەی لێهاتوو وەك ڕەوتی مێژوو وەك یاسای سرووشتی پێشكەوتن و كەسییەتێكی بەهێز دەردەكەوێ و خۆی دەسەپێنێ و دەبێتە پێویستییەكی مێژوویی بۆ گەڕدانی ڕەوڕەوەی مێژوو بۆ پێشەوە، كاتێ كۆمەڵگە پێویستی بەگۆڕان هەبێت و لە قەیرانێكی دژواردا بژی و پڕوچییە ژیانییەكان خەریكن بەرەو مردن دەچن، ئەوكاتەش سەركردەی لەبارو لێهاتوو سەرهەڵدەدات و كۆمەڵ بەو شێوەی خۆی ڕەوتی پێشكەوتن بخوازێ لەوێوە ژیانی نوێ و سەركردەی نوێ جڵەوی كۆمەڵگە دەگرێتەدەست و دەبێتە ڕێنیشاندەر و هاندەر بۆ پێشكەوتنەكانی. هەندێك لە فەیلەسوفانی مێژوو، ئەوانەی هەوڵیانداوە ڕاڤەی ڕەوتی ڕووداوە مێژووییەكان بكەن، پێیان وایە پاڵەوان لە دەستنیشانكردنی ئەم ڕەوتەدا ڕۆڵی بەرچاوی هەیە، یەكێك لەو فەیلەسوفانە ڤیكۆیە(1668 – 1774) مێژووی بۆ سێ قۆناغ دابەشكردووە، قۆناغی یەكەم ڕۆڵی خوداوەند لە مێژوودا و قۆناغی دووەم ڕۆڵی خۆی دەبینێ لە مێژوو و ڕووداوەكانی دا، دەسەڵات لە دەستی پاڵەوانە شەڕكەرەكانیدایە و خەڵك پێیان وایە ئەوان لە مرۆڤ باڵاترن هەر لەسەردەمی ئەوان دابوو، سوارەكان دامەزران و شەڕی خاچییەكانیش بەرپا بوو، ئینجا قۆناغی سێیەم دێ، ئەویش قۆناغی ڕۆڵی مرۆڤە بە پێی بۆ چوونی ڤیكۆ لە سەردەمی پاڵەواناندا چەند كۆمەڵگەیەكی جیاواز یەكدەگرن لە پێناو ڕووبەڕووبوونەوەی هەندێ مەترسی ناوەوە و دەرەوە(١٠)، لە هەموو ئەو بۆچوونانەی بە نموونە هێناماننەوە باس لە پێویستی قۆناغەكانی ژیان دەكەن بۆ دەركەوتنی پاڵەوان یاخود باس لە بوونی مەترسی ناوخۆ و دەرەكی دەكەن لە قۆناغە جیاجیاكانی ژیاندا، ئەگەر لە هەموو قۆناغەكانی ژیاندا كۆمەڵگە لەهەر شوێنێكی جیهاندا تووشی قەیران بووبێ ئەوا بێگومان پێویستیشی بە كەسێك هەبووە كە جڵەوی ئاراستەی كۆمەڵگە بگرێتە دەست بە مەبەستی چارەسەركردن یاخود دەرباز بوون لە قەیرانەكە، جا ئەو كەسە بە پێی قۆناغەكە هەر ناوێكی لێبنێن، پاڵەوان یان سەركردە یان ڕابەر یان هەرچیەكی تر، گرنگ ئەوەیە بە ڕۆڵی مێژوویی خۆی هەڵساوە و ڕەوتی ڕووداوەكانی دەستنیشانكردووە و جۆرێك لە جۆرەكان چارەنووسی هەندێك لە مرۆڤەكانی دەستنیشانكردووە.
بەشی دووەم؛ تێۆریەكانی پاڵەوان”
باسی یەكەم:-ڕۆڵی پاڵەوان لە دروست كردنی ڕووداوەكانی مێژوو، مێژوو دروستكراوی كەسایەتییەكانە یان شارستانییەتەكانە؟ هەموو ئەو تێۆریانەی سەبارەت بە پاڵەوان هەن لەسەر بنەمای ئەو پرسیارەوە داڕێژراوون. دوو تیۆری سەرەكی هەن بە گشتی سەبارەت بە مێژوو، یەكێكیان پێی وایە پاڵەوان مێژوو (ڕووداو) دروست دەكات و پێشڕەوایەتی دەكات یاخود جڵەوی ڕووداوەكان بەدەستەوە دەگرێ ئەوی تری پێی وایە: “پاڵەوانەكان لە منداڵدانی ڕووداو و گۆڕانی قۆناغە مێژووییەكان و بارودۆخی ئابووریی، كۆمەڵایەتیی …هتد” سەرهەڵدەدەن، سەبارەت بەسەرهەڵدانی تیۆری پاڵەوان پێشتر لە باسی دەركەوتنی پاڵەوان یاخود پیاوی گەورە لەلایەن مێژوونووس و بیرمەندانەوە لە بەرهەمەكانیان گرنگییان دیاری كراوە و ئاماژە بە پیرۆزكردنیان كراوە، وەكو ئەوەی مێژوونووسی گریكی “هیرۆدوت” و لە دواتریش “بلوتارخۆس”، ئاماژەیان بە ڕۆڵی پاڵەوان داوە لە سەردەمی خۆیاندا(١١)، واتە بنەماكانی ئەم تیۆرەیان داڕشت هەروەها تیۆری “پیاوی گەورە” ش كە هەندێك پێیان وایە دوو بیروڕا لە خۆ دەگرێت یەكێكیان پێی وایە سەركردەكان خۆیان سەركردە بەرهەم دەهێنن، واتا پاشا و سەركردە نیشتمانییەكان لە بنچینەدا لەو خێزانانەوە هاتوون سەركردایەتی تێیاندا بۆ ماوەیی بێت، نموونەشیان بۆ ئەمە سەردەمی فەرمانڕەوایەتییە لە میسری كۆن و چیندا. بۆ ئەوەی تریشیان لایەنی ئابووریی و كۆمەڵایەتیی و هتد…. ئاماژە بە “وینستۆن چەرچڵ” لە بەریتانیاو “جۆرج واشنتۆن” و “ئەبراهم لینكۆلن” لە ئەمریكاو “مارتن لۆسەر” لە ئەوروپای سەدەكانی ناوەڕاست دەكەن(١٢).
فەیلەسوف و بیرمەندان هەریەك بە پێی ئایدییاو بیری فەلسەفی خۆی ڕوانیوویەتییە پاڵەوان و تێۆرییاكەی خۆی لەسەر داڕشتووە، ئەگەر سەرەنج بدەینە ناوەڕۆكی تێۆریاكانیان، دەتوانین بە پێی بۆچوونەكانیان دابەشیان بكەین بۆسەر دوو كۆمەڵە. كۆمەڵەی یەكەم ئەوانەن پێیان وایە پاڵەوانان دروستكەری ڕووداوەكانن، كۆمەڵەی دووەم ئەوانەن خاوەنی بیری (حەتمیەت)ی مێژوویین، واتە بارودۆخ و پێویستی كۆمەڵگە پاڵەوان دروست دەكات. لێرەدا بۆ ئاشنابوونی زیاتر بە تیۆرەكان بیروبۆچوونی چەند فەیلەسوف و بیرمەندێك لە هەردوو كۆمەڵەكەدا بەنموونە دەهێنینەوە.
یەكەم:–تۆماس كارلایل (1795- 1881ز):- (كارلایل) بە دیارترینی ئەو نووسەر و بیرمەندانە دەژمێردرێت بە ئارەزوو و زیادەڕۆیی باسی ڕۆڵی قارەمان و پیاوی گەورەیان لە دروستكردنی ڕووداوەكانی مێژوودا كردووە، لە نووسینەكانیشیدا شێوازی ووتار و فەلسەفی بەكارهێناوەو كەوتۆتە ژێر كاریگەریی فەیلەسوفەكانی وەك نكانت و فێختە و گۆتە” لە بەرهەمەكەشیدا “دەربارەی پاڵەوان و پەرستنی پاڵەوان و پاڵەوانییەتی لە مێژوودا” تیۆری “پاڵەوانییەتی” داڕشت لە بۆچوونی كارلایلدا مێژوو بە گشتی ئەو مێژووەیە مرۆڤ بەرهەمیهێناوە، مێژوو لەلای ئەو، مێژووی ئەو پیاوە گەورانەیە لەم جیهانەدا ژیاون و كارییان كردووە، تەنانەت هەموو كاریگەریی و هۆكارە مێژووییەكان بێ ناوهێنانی پیاوە گەورەكان، ئەو بایەخ و كاریگەرو و هۆكارەی نەبووە، بۆیە پێی وایە “مێژوو نووسین و ژیاننامەی پیاوە گەورەكانە”. قارەمانی گەورە لەلای كارلایل مرۆڤێك بووە لە شێوەی خوا، باوەڕی وابووە كە ڕێنمایی و چاودێریی خوای بەسەرەوە بووە(١٣)، كارلایل لەو بڕوایەدایە كە مێژووی گەردوونی، مێژووی دەسكەوتی مرۆڤە لەو جیهانەدا، كە لەراستیەكەیدا مێژووی ئەو پیاوە گەورانەیە كە لێرەدا كاریان كردووە، ئەوان سەركردەی مرۆڤایەتی بوون. ئەو گەورانە ئەو داڕێژەرو شێوەكارانە، یا بەواتایەكی فراوانتر ئەو پیشەگەرانەن كە هەموو ئەو شتانەیان هێنایە بوون كە سەرجەمی مرۆڤایەتی هەوڵی كاراكردن و بەدەستهێنانی داوە، هەموو ئەو شتانەی كە دەیان بینین كەسین لەم جیهانەدا بەدەست هاتووە، ئەوە لە ڕاستیدا دەرئەنجامی ماتڕیالی بەرجەستەیە و بە دەستهاتووی كردەیی و بەرجەستە كردنە بۆ ئەو بیرانەی پیاوە گەورەكان ئەوانەی نێردران بۆ ئەم جیهانە(١٤). كارلایل تیۆرەكەی لەسەر ئەو بیرە بنیاتناوە “پاڵەوانی مێژوو دەرئەنجامی سرووشتیی و پێویستیی ئەو ڕەگەزە شاراوەی ناخی پاڵەوانە لەلای ئەو نەتەوەیەی كە تیایدا دەردەكەوێ و شێوازی پێشوازیی و وەڵامدانەوەی نەتەوەكە بۆ كاری مێژووی پاڵەوان ڕەهەندی دروست و توانایی بۆ دەستخستنی شارستانی ئاماژەی پێدەدات”.
تەنها ئەمەش نا بەڵكو پاڵەوانان لەلای ئەو لە مێژوودا ترپەی زیندوو و بەردەوامن پاڵەوانی گەورە لای ئەم فەیلەسوفە “مرۆڤێك بووە لە شێوەی خودا” و باوەڕی وابووە، ڕێنمایی و چاودێریی خوای بەسەرەوە بووە، شەش نموونەشی لەسەر پاڵەوان هێناوە ئەوانیش “ئودین” وەك خواو “محەمەد / د.” وەك پێغەمبەرو “دانتی و شكسپیر” وەك هونەرو “كۆپەرنیكۆس” وەك ڕاهیبانی مەسیحی “جوسون و جان جاک ڕۆسۆ و بیرنز” وەك نووسەرو “كرۆمیل و ناپلێۆن” وەك فەرمانڕەوا، بۆیە لەلای ئەو پاڵەوان تەنها كەسانی سیاسیی و سەركردەی شەڕ نەبوو، بەڵكو سەرجەم بوارەكانی كۆمەڵییان گرتۆتەوە. بەم شێوەیە ئەم فەیلەسوفە وا سەیری مێژوو دەكات كە ئەنجامی كاریگەرییەكانی پاڵەوانانە نەك گەلان، بەلای ئەوەوە هیچ كاریگەرییان لەسەر ڕووداوەكان نییە(١٥).
دووەم:- سیدنی هۆك:- سیدنی هۆك پێی وابووە دەبێت قارەمان ئەم خەسڵەتانەی تێدا بێت، (گیانی جدی، ئازایەتی، بەتوانایی لەسەركار و بەرهەمهێنان، دڵسۆزیی، هێزی ئیرادە، بیركردنەوەی قوڵ، ڕەسەنایەتیی) لەو بڕوایەدا بووە پێویستە گرنگیی بە توێژینەوەی ڕۆڵی پاڵەوانان لە مێژوودا بدرێت، چونكە توێژینەوە لە پاڵەوانان ئەو فكرەیەمان دەداتێ نەتوانین دەستبەرداری سەركردایەتیی كردن بین لەهەموو ژیانێكی كۆمەڵایەتیی و لە هەموو شێوەیەك لە شێوەكانی ژیانی ڕێكخستنی كۆمەڵایەتیی هەروەها لەو بارودۆخانەی قەیرانێكی توندوتیژی كۆمەڵایەتیی یان ڕامیاریی تێیدا سەرهەڵداوە و مەسەلەكەش چارەسەرێكی یەكلاكەرەوەی دەوێت، لەو كاتەدا گرنگیدان بە پاڵەوان زیاتر دەبێت. هۆك لە كتێبەكەیدا (قارەمان لە مێژوودا) نووسیویەتی “چارەنووسی گەلان لە سەردەمی سەرهەڵدان و شۆڕشەكاندا بەوەوە بەستراوەتەوە كەسێك بڕیاری لەسەر دەدەن، بۆیە پێویستە بایەخ بە ژیان و هەوڵەكانیان بدرێت”، هەروەها هۆك جیاوازی لە نێوان دوو پاڵەوان كردووە یەكەمیان پاڵەوانی ڕووداوەكانی مێژووە و دووەمیان پاڵەوانی دروستكەری ڕووداوەكانە(١٦).
باسی دووەم:- ڕۆڵی بارودۆخ و پێویستی كۆمەڵگە لە دروست كردنی پاڵەوان:- بۆچونی ئەم نووسه‌ر و بیرمەندەی سەرەوە نموونەی دیاری ئەو تیۆریایانەن كە ڕۆڵی تاك بەرزو یەكلاكەرەوە دەنرخێنن لە ڕووداوە مێژوویەكاندا و ڕۆڵی گەل و كارەكتەرەكانی تر گرنگی پێ ناداو پشتگوێشی دەخات، بەڵام كۆمەڵێكی تر كە كۆمەڵەی دووەمن، ئەو ڕۆڵە یەكلاكەرەوەی پاڵەوان ڕەتدەكەنەوە و ئاڕاستەی ڕووداوەكان لە ژێر كۆنترۆڵی كۆمەڵگەدا دەبینن، ئەوانە پێیان وایە تاك ڕۆڵی سەرەكی و یەكلاییكەرەوە لە دروست كردن و ئاڕاستەكردنی ڕووداوەكاندا ناگێڕن، بەڵكو دەركەوتنی ئەو پیاوە مەزنانە لە دەرئەنجامی پێویستیی و حەتمیەتی بارودۆخی كۆمەڵگە دەبینن و پێیان وایە ڕۆڵی ئەم پیاوە مەزنانە “پاڵەوان” ڕۆڵێكی سانەوییە بۆ ئەم كۆمەڵەیەش چەند نموونەیەك دەهێنینەوە.
یەكەم؛ هیگڵ:- هێگڵ وەك فەیلەسوفێك، لای وابوو پیاوە گەورەكان بەرهەمی بارودۆخە مادیی و كۆمەڵایەتیی و بایەلۆجییەكان نەبوون، بەڵكو تەنها دەركەوتەی گیانی ڕۆژگارەكەیان و شارستانییەتی سەردەمەكەیان بوون، بۆیە ئاساییە لە هەموو سەردەمێكدا پیاوانی گەورە دەركەوتوون و ڕۆڵی خۆیان گێڕاوە(١٧)، هەروەها لەسەر پاڵەوانانی مێژوو پێویست بووە ببنە نموونەی ئازایەتیی و دەربڕین و شانازیی و ژیریی سەردەم، بەو پێیەی دەرئەنجامی كۆمەڵ و بەرهەمی كۆمەڵگەكەیان بوون، بۆیە كاری قارەمانانی مێژوو لای هیگڵ دەستەبەركردنی ئیرادەی جیهان و جێبەجێكەری حوكمی مێژوویی و لێكدانەوەی بزووتنەوەی ڕەها بووە، چونكە ئەوان ئامێری دەستی ڕەهاو كۆمەڵگەكەیان بوون. بە تێڕوانینی هیگڵ پیاوە گەورەكان بەرهەمی بارودۆخە ماددیی و كۆمەڵایەتیی و بایەلۆجییەكان نەبوون، بەڵكو تەنها دەركەوتەی گیانی ڕۆژگارەكەیان و شارستانیەتی سەردەمەكەیان بوون. ئەو وای دەبینی كە هەموو سەردەمێك پیاوێكی گەورەی شیاو بۆ خۆی بەدەست دەهێنێ. هەروەها سەبارەت بە سەربەستی كردارەكانی پاڵەوان لە مێژوودا پێی وایە ڕووداوە یەكلایی كەرەوەكان لە مێژوودا دەرئەنجامی كردارێكی هۆشی سەربەست نین لە مرۆڤدا. هەرچەندە پاڵەوان بەسەربەستی هەڵسوكەوت دەكات بەڵام لەو هەڵسوكەوتەی دا پەیوەستە بەكۆمەڵێك مەترسی، کە توانای بەسەریدا نییە و ئارەزوشی لێی نییە. “هیگڵ” پێی وایە بەرژەوەندی ئارەزوو و كردارەكان و پاڵەوانیەتییەكانی تاكەكان تەنها چەند داوێكن لە چنراوێكی گشتی مەبەستی گییانە لەڕێڕەوی مێژوودا(١٨)، هەروەها دەڵێ پیاوە گەورەكان ئەوانەن داخوازییەكانی ڕەوشی هەنوكەیی (الوضع الراهن) دەزانن، دەشزانن چ شتێك تیایدا پێویستە. سەبارەت بە پاڵەوان و كردارەكانیان دەڵێت: “ئەو پیاوە گەورانە زۆر گوڵی بێگوناه لەژێر پێیاندا دەپلیشێتەوەو، زۆر لەو شتانەی لە ڕێگایاندا دەوەستن تێكیدەشكێنن”(١٩)، لێرەدا بە پێی تێڕوانینی هیگل دەردەكەوێ پاڵەوان گوزارشت لە گیانی سەردەم دەكات لەلایەن هێزی غەیبییەوە ئاڕاستەكراوە. هەرچەندە پاڵەوانەكە لە مامەڵە و هەڵسوكەوتیدا سەربەستە بەڵام چارەنووسی گوزارشت كردنەكەشی لە دەستی خۆیدا نییە، هەروەها دەركەوتنی پاڵەوان لەهەر سەردەمێكدا بەشتێكی حەتمی دەزانێ هەروەكو لە بۆچوونەكانیدا ئاماژەمان پێكرد دەردەكەوێت.
دووەم؛ هربرت سپنسر:- هربرت سبنسر (1820- 1903 ز) دەركەوتن و ڕۆڵی پاڵەوانانی مێژووی بۆ بارودۆخە كۆمەڵایەتییەكان و پێشكەوتنی كۆمەڵایەتیی گێڕاوەتەوە، چونكە لای ئەو هەموو كۆمەڵگەكان بەشێوازێكی وورد و بە پێی قۆناغەكانی گەشەكردن پێشكەوتوون و بەرهەمی ئەو پێشكەوتنە بوون لەهەمان كاتیشدا بەرهەمی پێشكەوتنی بایۆلۆجی ڕەگەزی مرۆڤەكان بوون، بەڵام ئەو باوەڕی بە كاریگەریی دەوروبەر نەبووە لەسەر تاك. بەقەد ئەوەی باوەڕی بە هۆكارە بایەلۆجی و كۆمەڵایەتییەكان بووە(٢٠).
سێیەم؛ کارل ماركس و ئەنگلس:- ماركس و ئەنگلس ڕۆڵ و دەركەوتنی “قارەمانانی مێژوو” بۆ بنەماكانی ئابووریی و شێوازی بەرهەم هێنان و ململانێی چینایەتی گێڕاوەتەوە. تەنانەت ماركس بەرپەرچی تیۆری (هەڵبژاردنەكانی كۆمەڵ و مێژووی كارلایل) ی داوەتەوەو پێی وابووە گەلان هەموویان بەتێكڕایی ڕۆڵیان لەسەر ڕووداوەكان و مێژوو هەبووە. ئەنگلسیش ڕای وابووە كە پێویستیە بنەما ئابوورییەكان پاڵنەر و دروستكەری ڕووداوە مێژوویەكان بن و دەركەوتنی پاڵەوانانیش سەرەڕای ئەوەی بەرهەمی ئەو بارودۆخەن پێویستییەكی ڕۆژگاریش بووە هەروەها بەراوردی دوو جۆر لە پاڵەوانانیشی كردووە، ئەو پاڵەوانانەی (ڕابەرانی بیرو زانستن ) و ئەوانەشی (پاڵەوانی گۆڕەپان و تێكۆشان و خەباتن )، پێشی وابووە پاڵەوانێك ڕۆڵی تەواو ببێت یەكێكی دی شوێنی دەگرێتەوە ئەو شوێن گرتنەوەیەش كاریگەریی باش یان خراپ لەسەر ڕووداوەكان دروستدەكات(٢١).
چوارەم؛ ئێدواردكار:- ئێدواردكار پێی وایە پیاوی گەورە تەنها دەرئەنجامی پرۆسەیەكی مێژووییە و یارمەتیدەرە بۆی، لەهەمان كاتدا بزوێنەر و نوێنەری ئەو هێزە كۆمەڵایەتییانەیە كە شێوەی جیهان دەگۆڕێت(٢٢). لەلایەكی ترەوە ئەدواردكار پێی وایە پیاوە گەورەكان بە یارمەتیدەر و بەرهەمی ڕووداوە مێژووییەكان زانیووە و پێی وابووە نوێنەر و بزوێنەری هێزە كۆمەڵایەتییەكانە شێوەی جیهان دەگۆڕن، هەروەها لە نێوان هەردوو كۆمەڵەی ئاماژە پێدراوی سەرەوەمان چەند بیرمەند و نووسەری تر هەن كۆلكەی هاوبەش لە نێوان هەردوو بۆچوونە سەرەكییەكەی ڕۆڵی پاڵەوان دەدۆزنەوە و لە هەریەكەیان هەندێك بنەما وەردەگرن و تێكەڵاوی یەكتری دەكەن و دەیكەن بەپێوەر بۆ پاڵەوان و ڕۆڵی لە مێژوودا، نموونەی ئەو بیرمەندو فەیلەسوفانەش.
یەكەم؛ جۆرج بلیخانۆف:- جۆرج بلیخانۆف خاوەنی بەرهەمی “ڕۆڵی تاكە لە مێژوودا” بەرپەرچی ئەوانەی داوەتەوە بەرگرییان لە ڕۆڵی تاك كردووە و بە دروستكەری ڕووداوەكانیان زانیووە، بەڵكو ئەو باوەڕی بە تیۆری ئاوێتەیی هەبووە، بەواتا ڕۆڵی كۆمەڵگە لە دروستكردنی تاك و پاشان دروستكردنی ڕووداوەكانی لە مێژوودا بەهەند وەرگرتووە، پێی وایە ڕووداوە مێژووییەكان بە پێی گەشەكردنی هێزەكانی بەرهەمهێنان و لە ئەنجامی پەیوەندییە دوو لایەنەكانی نێوان مرۆڤەكان لە پڕۆسەی كۆمەڵایەتیی ئابووریی بەرهەمهێناندا دیاری دەكرێت. دیارە ڕێكەوت و سرووشتی كەسی ناوبانگێكی زۆرتر لە هۆكارە گشتییە قوڵە كۆمەڵایەتییەكان دەخەنە بەرچاو، هەروەها ئەو پێی وایە ئەگەر كەسێك توانایەكی هەبوو دوو مەرج پێویستە بۆ ئەوەی تواناكانی كاریگەریی گەورە بخەنە سەر ڕەوتی ڕووداوەكان، مەرجی یەكەم ئەوەیە كە ئامادەییەكانی ئەو كەسە دەبێت بە جۆرێك بێت زیاتر لە هەر كەسێكی تر لەگەڵ پێویستییە كۆمەڵایەتییەكانی ئەو سەردەمە گونجاو تری بكات. دووەمیش ئەوەیە نابێت سیستەمە كۆمەڵایەتییەكە ڕێگا لەبەردەم كەسێكدا ببەستێت خاوەنی ئامادەییەكی پێویست و بەسودی هاوڕێكە لەگەڵ ئەو سەردەمەدا، واتە بلیخانۆف هەرچەندە خۆی بیرمەندێكی لایەنگری سیستمی سۆسیالیستە بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هیچ یەك لە لایەنەكانی حەتمیەتی مێژوویی و خەسڵەتی كەسایەتیی فەرامۆش نەكردووە و هەردووكیانی بە پێویست داناوە بۆ كاركردنە سەر ڕووداوە مێژووییەكان(٢٣).
بلیخانۆف هەوڵی ئەوەشی داوە كە ماركسییەت و راڤە ئەزموونیەكەی بۆ مێژوو ئاوێتە بكات و بەهەوڵی هەردوو تێۆرییەكەوە ڕۆڵی ڕووداوە مێژووییەكان و پاڵەوانەكانی دیاری بكات، بەواتا لای ئەو پاڵەوانان و كەم دەستەكانی مێژوو بەرهەمی كۆمەڵگەو دەوروبەرو بنەما ئابوورییەكان بوون و بێ ئەوان تاك و پاڵەوانان لە مێژوودا ڕۆڵی نەبووە، هەندێكی تر لە فەیلەسوفەكان هەوڵی ئەوەیان داوە پەیوەندییەك لە نێوان (قارەمانیەتی و بلیمەتی ) دا دروستبكەن لای (ماكس شیلەر) قارەمان بە بەرپرس و هەڵسەنگێنەری سەركردایەتی كارەكان بووە، لە هەردوو بارە چاك و خراپەكەدا، بۆیە لای ئەو پاڵەوانەكان بەرپرسی سەركردایەتیی و سەركەوتن و پێشكەوتنی گەلەكەیان بوون(٢٤).
“ئەنجام”
لە ئەنجامی ئەم نووسینەدا گەیشتینە ئەم ڕاستیانەی خوارەوە:-
- پاڵەوان ئەو كەسە ناودارەی سەردەمەكەی خۆیەتی كە دەتوانێت كۆمەڵگەكەی خۆی لە چەندین ڕووەوە بەرەو پیش بخات و لە نەهامەتیەكانی ژیان بە دووریان بخات.
- پاڵەوان كۆمەڵێك تایبەتمەندی هەیە، بە گشتی تایبەتمەندییەكان بریتین لە زیرەكی و بیر تیژی و، ئیرادەی بەهێزو، دوور بینی، ئازایەتی، بەرنامەی ڕێك و پێك، بریاری یەكلاكەرەوە، وورەی بەرز، زوو هەست كردن بە ناوەرۆكی شتەكان، شانازی كردن كە پێی هەموو بۆچوونەكان كەسی پاڵەوان بەهۆی ئەم خەسڵەتانەوە دەتوانێت كۆنترۆڵی ئیرادەی خەڵكی تر بكات و لەكاتی بوونی یان هاتنە ئارای هەر ڕووداوێكی مێژوویی چارەنووس ساز یاخود بۆ ڕووبەڕوو بوونەوەی هەر هەرەشەیەك كەدەكرێتە سەر كۆمەڵگە، ڕووداوەكە لە بەرژەوەندی كۆمەڵگەكەدا بشكێنێتەوە.
- رووداو و بارودۆخی سەردەم كاریگەرییەكی زۆری هەیە لە سەر دەركەوتنی پاڵەوان.
- مێژوو بەگشتی ئەو مێژووەیە كە مرۆڤ بەرهەمی هێناوە،مێژووی ئەو پیاوە گەورانەیە كە لەم جیهانەدا ژیاون و كاریان كردووەو تەنانەت هەموو كاریگەریی و هۆكارە مێژوویەكان بەبێ ناوهێنانی پیاوە گەورەكان، ئەو بایەخ و كاریگەریی و هۆكارەی نەبووە، بۆیە مێژوو نوسین و ژیاننامەی پیاوە گەورەكان بووە.
- لە هەموو سەردەمێكدا كەسێك دەركەوتووە كە پاڵەوانی سەردەمەكەی خۆی بووە.
پەراوێز و سەرچاوەکان:-
- احمد محمود صبحى : فى فلسفة التاريخ منشورات الجامعة اللبية – كلية الاداب ، ب .س. ط ، ص 102 .
- هاشم يحيى الملاح و اخرون : دراسات فى فلسفة التاريخ ، دار الكتب و الطباعة والنشر ،الموصل ،ص121.
- فاضل عبدالواحيد على :مقدمة فى معتقدات سكان وادى الرافدين ،مجلة دوريات افاق العربية ، العدد – 2- بغداد، 1985، ص27.
- كەریم شەریف قەرەچەتانی : سایكۆلۆژیای منداڵ ،بەشی یەكەم ، چاپی یەكەم ، هەولێر ،1997،ل 16.
- كەمال مەزهەر ئەحمەد:مێژوو كورتە باسێكی زانستی مێژوو كوردو مێژوو،چاپی دووەم،چاپی دووەم،چاپخانەی برادۆست، هەولێر، ل16.
- رەحیم سابیر: فەلسەفەی مێژوو،چاپی یەكەم ،چاپخانەی داناز،سلێمانی، 2001، ل195.
- هاشم يحيى : مصدر سابق ، ص 125.
- عاصم الدوسقى : البحث فى التاريخ ،طبع الاولى ، بيروت ،1991، ص 113.
- رەحیم سابیر: سەرچاوەی پێشوو، ل١٧٨-١٧٩.
- هاشم يحيى الملاح و اخرون : مصدر سابق ، ص 196.
- عاصم الدوسقى : مصدر سابق ، ص 114.
- جۆرج بلیخانۆف:ڕۆڵی كەسایەتی لە مێژوودا ،وەرگێڕانی: سەلام مارف، لە بڵاوكراوەی مەكتەبی بیری هۆشیاری (ی.ن.ك ) ، ب، ش، چ، 2005، ل 16.
- هاشم يحيى الملاح و اخرون ، مصدر سابق ،ص 120.
- محمد عبدالمحسين :استخدامات التاريخ ،مجلة افاق عربية ،عدد -2- بغداد ، مايس 1985، ص 127.
- هاشم يحيى الملاح و اخرون ، مصدر سابق ،ص
- محمد عبد المحسين : مصدر سابق ، ص 135 .
- هيطل : محاضرات في فلسفة التاريخ ، عقل في التاريخ ، جزء الاول ، دارالثقافة للطباعة والنشر، القاهرة ،1974 ،ص 101.
- رەحیم سابیر: سەرچاوەی پێشوو، ل 130 – 134 .
- هيطل : مصدر سابق ، ص 104.
- هاشم يحي الملاح و اخرون : مصدر سابق ، ص 127- 128 .
- رەحیم سابیر: سەرچاوەی پێشوو، ل 137 .
- هاشم يحي الملاح و اخرون : مصدر سابق ، ص 133- 134 .
- جۆرج بلیخانۆف : سەرچاوەی پێشوو ، ل 18.
- هەمان سەرچاوە، ل٢١.
نووسین: کاوە تەیب جەلال و بەختیار خدر عەبدوڵڵا
