دوو زاراوەى گرنگ كە بریتین لە ئەخلاق و ئیشق، ئەوە زۆرترین واتا هەڵدەگرن. هەم ڕوانگەى ئاسمانى هەمیش ڕوانگەى زەمینى كە هەردووكى پیرۆزن، بەڵام بۆ ئەوەى بتوانین ئەم دوو ڕوانگەیە پیرۆزتر بكەین، ئەوە دەبێت ئاوێتەى بكەین بە ئەقڵ و ئەخلاق.
وەك هەمیشە كە گوتوومە؛ هەر شتێك بنەماى ئەقڵ و ئەخلاقی نەبێت ئەوە دەڕووخێت. من قسەى ئەوەم نییە كە خودا وەك ئیشراق و نوور ئەوینێكی پاكیزە بخاتە دڵی مرۆڤەوە. دواجار پێگەى ئیشق بەپێی تێگەییشتن و ئەقڵى مرۆڤەكانە. واتە چەندە ئاقڵانە مامەڵە بكەیت ئەوەندەیش ئاشقانەیت. ئەگەر كەسێكیش تەنیا بە ئیشق مامەڵە بكات و دوور لە ئەخلاق و ئەقڵ بێت، ئەوەندە نابات ئەو ئیشقەى لەبیر دەچێتەوە. وەك گوتم قسەى ئیشراق و نوورى ئەزەلی خوداییم نییە كە دەیبەخشێ بە مرۆڤ.
خودا هەر لە سەرەتاوە ئەم ئەقڵە دەبەخشێت بە مرۆڤ بۆ ئەوەى بەم ئەقڵ ببێتە خاوەنى: ویست و هەڵبژاردن. ئیدی بە ویست و هەڵبژاردنى مرۆڤە هەتا بتوانێت ببێتە خاوەنى: ئیشق، ئیمان، ئەخلاق…هتد. من دەمەوێت لەم توێژینەوەدا دۆخی ئەوینی ئینسانیی و ئەوینی خودایی بەیان بكەم كە ئیشقی مەجازیی و ڕاستەقینەیە. هەروەها دەمەوێت لەم دوو ئیشقەدا “مەجازیی و هەقیقی” ڕۆحییەتى مرۆڤ بەیان بكەم، لەبەر ئەوەی هەندێك كات ئەخلاق و ئیشق دەبنە تەواوكەرى یەكدى، هەندێك كاتیش دژبەیەكن. لە بوونى هەر مرۆڤێكیشدا سیستەمى ئەخلاق و ئیشق جیاوازە. هەیە تەرازووى ئەخلاقی باڵاترە هەیشە تەرازووى ئیشق. بەڵام تەرازووى ئیشق زۆربەى كات سەركەشە. واتە سەر لە پێ جودا ناكاتەوە.
تەرازووى ئەخلاق ڕێكووپێكە. لە بوونى مرۆڤیشدا بەم شێوازەیە. هەیە ڕێكە هەیە خوارە. مرۆڤى وا هەیە لاسەنگی تەرازووى ئیشقی باڵاترە، هەیشە لاسەنگی تەرازووى ئەخلاقی. بەڵام ئەگەر باڵاتر بڕوانین بە ڕوانگەیەكی ئەقڵانی، ئەوە دەبێت هەردووكی “تەرازوى ئەخلاق و ئیشق” هاوسەنگ بكەین. چونكە لێرەدا ئەخلاق و ئیشق كە دەركەوتەی ئەقڵن، ئەوە بە گوتەی مەولانا: ئەقڵ تەرازووى تەرازووەكانە. دەبێت بە ئەقڵ تەرازووى ئەخلاق و ئیشق هاوسەنگ بكەین. لە بوونى مرۆڤەكاندا بەو ویست و هەڵبژاردنەى كە هەیانە دەبێت تەرازووى ئەخلاق و ئیشقیان هاوسەنگ بكەن. جا لەبەر ئەوەى لە ئیشقدا دەبێت ئەخلاق بوونى هەبێت و لە ئەخلاقیشدا ئیشق بوونى هەبێت. مەبەستم ئەوەیە كە دەبێت تەرازووى ئەخلاق و ئیشق هاوسەنگ بن. ئەگەر هاوسەنگ نەبن ئەوە لایەنێكیان دووچارى لێدان دەبێت بەتایبەت لە ئەوینی زەمینیدا. تەرازووى ئیشقی مەجازى دەبێت لاسەنگەكانى وەكوو یەك بن. بۆ نمونە تۆ كەسێكت خۆشەوێت، بەپێی ئەو خۆشویستنەت گرنگى ئەخلاقییانەى پێ دەدەیت. بەڵام ئەگەر ئەو گرنگیت پێ نەدات، ئیدی تۆیش لێرەدا تەرازووى ئەخلاق بەكار دەهێنێت نەك تەرازووى ئیشق و خۆشویستن. واتە چەندە گرنگیت پێ دەدات ئەوەندەیش گرنگى پێ بدە بە ڕوانگەى تەرازووى ئەخلاق.
بۆ نموونە لە تەرازووى ئیشقدا هەیە كە تاكى ئاشق مامەڵەى ئەخلاقی ناكات و سەركەشانە بە تەرازووى ئیشق مامەڵە دەكات و بەم شێوەیە ئەو ئیشقەى كە هەیەتى بۆ بەرانبەر دەبێتە ئازار بۆى. ئا لێرەدایە ئەخلاق و ئیشق دژبەیەكن. كەسی ئاشق بە تەرازووى ئیشق كار دەكات و تووشی ئازار دەبێت. لێرەدایە كە ئەخلاق دەبێتە فریادڕەسی ئازارى ئیشق. واتە دەبێت بگەڕێتەوە بۆ ئەقڵ و ئاگایی هەتا تووشی خەم و ئازار نەبێت. بەڵام ئەو ئاشقەى كە بە تەرازووى ئەخلاق مامەڵە دەكات، ئەوە تووشی خەم نابێت. چونكە تەرازووى ئەخلاق لاسەنگی ڕێكە و وەك تەرازوى ئیشق نییە كە سەركەشانەیە. لێرەدا مەبەستم ئەوەیە كە مرۆڤ دەبێت نە بگریت نە پێبكەنێت، بەڵكوو دەبێت ئاقڵانە تێبگات هەتاكوو شادییەك بێتە ئاراوە بۆى. بۆ نموونە من تۆم خۆشەوێ، تەرازووى ئەوینی من سەبارەت بە تۆ دۆخى ئەخلاقی پێ قەبووڵ نییە. واتە سەركەشانە تۆم خۆشدەوێت و گوێ نادەم بە گرنگى ئەخلاقیات. لێرەدا دڵم خەم دایدەگرێت. تۆیش كە مەعشوقی منی، ئەوە لە بەرامبەرمدا بێ باكیت.
بەم شێوەیە منت بۆ گرنگ نییە. چونكە تەرازووى ئەوینی تۆ ئەخلاقە و تەرازووى ئەوینی من سەركەشانەیە. لێرەدا مەبەستم چییە؟ مەبەستم ئەوەیە كە مرۆڤ دەبێت بە هەردوو زاراوەى ئەخلاق و ئیشق مامەڵە بكات. واتە من چەندە گرنكم بۆ تۆ، تۆیش ئەوەندە گرنگى بۆ من لە دۆخى ئەخلاقیاتدا. بەڵام ئەگەر دۆخى سەركەشانەى ئاشقانە بێتە پێشەوە بۆ هەركاممان، ئەوە تووشی خەم و ئازار دەبین. بۆیە هەردوو لایەن “ئاشق و مەعشوق” بە ئەقڵ و ئاگایی خۆیان دەبێت دۆخى ئەخلاق و ئیشق لە بەرچاور بگرن. واتە دەبێت تەرازووى ئەوینیان ڕێكووپێك بێت. هەموو ئەم حاڵەتانە بۆ دۆخیی دەروونى مرۆڤن لە ئەشقی مەجازیدا. بەم شێوەیە تەرازووى ئەوینی هەردوو لایەن “ئاشق و مەعشوق” دەبێت یەكسان بێت. ئەگەر لە دۆخى ئەخلاقیدا یەكسان بوو، ئەوا ئەو ئیشقەى كە هەیانە بۆ یەكدى جگە لە شادى ئیدی خەمێك بوونى نییە، بەڵام ئەگەر تەرازووى ئەوینی ئاشق و مەعشوق یەكسان نەبوو، ئەوە یان ئاشق یاخود مەعشوق دەڕووخێت لەو ئەوینەى كە هەیەتی. ئەمەیش تەنیا لە دۆخى ئیشقی مەجازیدا. بەڵام لە دۆخى ئەوینی خوداییدا جیاوزاە كە دواتر ڕونى دەكەمەوە. ئەگەر ئەقڵ و ئاگایی ئاشق و مەعشوق لە ئەوینی زەمینیدا هەماهەنگ ببێت لەگەڵ ئەخلاق و ئیشقدا، ئەوە دۆخیان بریتییە لە شادى. چونكە ئەقڵ هەم ئەخلاق و هەمیش ئیشق دەپێوێت. واتە ئەقڵ دەبێتە تەرازووى یەكسانییان. بەڵام ئەگەر بمەوێت بەگشتى ڕوونى بكەمەوە، ئەوە دەبێت بە تێروتەسەلی قسەى لەسەر بكەم. واتە ئەقڵ و ئیشق و ئەخلاق لە دۆخى دەروونى مرۆڤدا بەیان بكەم. من هەمیشە ئەوەى بەیانى دەكەم وەك ئەزموون خۆم تێمپەڕاندووە. ئەگەر ئەزموونم نەكردبێت ناتوانم بەیانى بكەم. مرۆڤ كە بوونەوەرێكی سەیرە، ئەوە لە هەموو شتێك تێر دەبێت جگە لە خودا. لێرەدا دەمەوێت دۆخى ڕۆحیی ئاسمانى مرۆڤ بەیان بكەم. ڕۆحیی ئاسمانى مرۆڤ تێر نابێت بە ئیشقی زەمینی. واتە هەتا دێت زیاتر تینووتر دەبێت. بەو شێوەیە مرۆڤیان خوڵقاندووە كە ڕۆحیی زیاتر تینوو بێت نەك ئەوەى كە تێراو بێت. ئەم ڕۆحەى مرۆڤ جگە لە خودا بێزارە لە هەموو شتێك. چونكە هەموو شتێك فانییە. بەڵام ڕۆح كە نەمرە فانی نابێت.
ئەو شتانەى كە دێنە ناو كات و شوێنەوە “مكان و زمان” لەناو دەچن و بۆ تاهەتایی نامێنن. بەڵام ئەوە ڕۆحیی ئاسمانى مرۆڤە كە خوازیارى شتە نەمرەكانە وەك خودا. دەمەوێت ئەوە بخەمە ڕوو كە ڕۆحیی مرۆڤ لە ئەوینی مەجازیدا چۆنە. لە ئەوینی مەجازیدا ڕۆح بەشوێن شتێكدا دەگەڕێت كە لە مەعشوقی زەمینیدا بوونى نییە. بەڵام تەنیا لە ئەوینی ئاسمانیدایە كە ڕۆحی ئاسمانى مرۆڤ دەگات بە ئاواتى خۆى. من لە دۆخێكی مەعریفی باڵادا ئەم بابەتە بەیان دەكەم. ئەگەر نا هەموو كەس لە دۆخى ئەوینی زەمینیدا بۆ خۆى دەتوانێت بڵێت من خاوەنى: ئەقڵ و ئەخلاق و ئیشق و ئیمانم.
ئەو مرۆڤانەى كە نوقم بوون لە ئەوینی ئاسمانیی و ئەخلاق و ئەقڵ و ئیمانى تۆكمە، ئەوە بە ئەوینی مەجازى تێر نابن. نموونە عاریفان و فەیلەسوفانن. چونكە مرۆڤ ئەگەر باڵاتر بڕوانێت و ڕوانگەیەكی ئاسۆیی هەبێت، ئەوە دەزانێت و تێدەگات كە ڕۆحیی ئاسمانى ئەو شتێك دەخوازێت كە لە ئەوینی مەجازیدا بوونى نییە. چونكە مرۆڤەكان زۆر جیاوازن و فكرە و ئەقڵیان دەگمەنە وەكوو یەك بن. بەم شێوەیە دوو بوونەوەر كە مرۆڤە و بە هەردوو ڕەگەزەوە كاتێك دەكەونە دۆخی ئیشق و ژیان و…هتد. ئەوە دەبینیت جیاوازییەكی زۆریان پێكەوە هەیە. دەشبێت بەم شێوەیە جیاواز بن. ناكرێت هاوشێوەى یەكدى بن. ئەگەر هەمووان دكتۆر بن، ئەى كەواتە كێ نەخۆش بێت؟ لەبەر ئەوەی بەگشتى هەر شتێك هاتە ناو كات و شوێنەوە دەبێتە لێكدژ. دونیا دونیاى لێكدژییە. هەرگیز شتى لێكدژ پێكەوە كۆنابنەوە. مرۆڤ بە هەردوو ڕەگەزەوە كە پێكەوە كۆدەبنەوە، ئەوە من دەڵێم پەرجوویەكی خوداییە. ئەم پەرجووە بریتییە لە ئەقڵ و ئیشق و ئەخلاق. مرۆڤ ئەگەر خاوەنى ئەقڵ و ئیشق و ئەخلاق نەبێت جگە لە خوێنڕێژێك هیچی دیكە نییە. بە یارمەتى ئەقڵ و ئەوین و ئەخلاقە مرۆڤەكان دەتوانن لەگەڵ یەكتردا هەڵبكەن. هەڵكردنیشیان لە ئاستى نزمدا هەمان ئارەزووە. بەڵام لە ئاستى باڵادا بریتییە لە ئیشق. لە ئاستى ناوەندا ئەخلاقە. لە ئاستى باڵاتریندا ئەقڵە. بۆ نموونە لە ئاستى ئارەزوودا دەتوانن پێكەوە بن هەتا ئەو کاتەى ئارەزوو بوونى هەبێت. كاتێك ئارەزوو نەما ئیدی دەبنە لێكدژ یاخود ڕق و كینەیان هەبێت بۆ یەكتر. بەڵام دووبارە كە ئارەزوو دێتەوە مەیدانى بوونى ئەوان، ئەوە ئەوانیش یەكتر دەگرنەوە. وەك گوتم ڕۆحیی ئاسمانى مرۆڤ بەم پەیوەندییە بێزارە و ناتوانێت تا كۆتایی وابەستەى ئەم پەیوەندییە بێت كە زەمینیی و ئاستى ئارەزووەكەیە. بەڵام لە ئاستى ئەخلاقدا ئەوەیە كە بۆ نموونە من تۆ ناناسم، بەڵام وەك مرۆڤ ڕێزت لێ دەگرم. واتە دوورییی و دۆستی. لە ئاستى ئیشقدا ئەوەیە كە دەبێت تەرازووى ئەوینی ئاشق و مەعشوق یەكسان بێت بۆ ئەوەى هەركام لە ئاشق و مەعشوق تووشی خەم و ئازار نەبن. ئەم ئاستەش گرنگە كە بریتییە لە ئاستى ئەقڵانی.
ئاستى ئەقلانییە كە هەموو ئاستەكانى تر دەگرێتە خۆى جگە لە ئاستى نزم كە ئارەزووە. واتە ئەقڵ دەبێتە هەڵگرى ئیشق و ئەوین و ئەخلاق و ئیمان و….هتد. بەڵام خۆشبەخشت ئەو كەسەیە كە دەگات بە خودى ئەقڵی پاكیزە هەتاكوو بتوانێت لێكدژبوونی ئەخلاق و ئیشق نەهێڵێت لە بوونى خۆیدا. بەختەوەر ئەو كەسەیە كە لە بوونى خۆیدا لێكدژ ناهێڵێت. نەبوونى لێكدژیش جگە لە ئەقڵ و ئیشق بە هیچ شتێكی دیكە ناكرێت. مرۆڤ ئەگەر ئەو ئەقڵە پاكیزەى هەبوو، ئەوە دەتوانێت لەگەڵ هەمووان هەڵبكات. چونكە ئەقڵی پاكیزە خوڵقێنەرى باشترین: دین و ئەخلاق و ئەوین و ئیمانە. لێرەدا ئەنجام وەردەگرم لەنێوان ئەخلاق و ئیشقدا بۆ ڕوانگەى زەمینیی و دواتر ئیشقی هەقیقی بەیان دەكەم لەسەر بنەماى ناوبراو كە ئەخلاق و ئیشقە.
ئیشقی مەجازى پیرۆزە و مرۆڤ دەبێت هەمووانى خۆشبوێت و لە ڕوانگەی ئەخلاقەوە ڕێز و كەرامەتى بوونەوەران بپارێزێت بەتایبەت خودى مرۆڤ. بۆ پەیوەندى نێوان ئاشق و مەعشوق لە ئەوینی مەجازیدا سەرەتا دەبێت ئەقڵ سەنتەرى ئەو ئیشقە بێت كە هەیانە بۆ یەكدى. چونكە ئەقڵ خوڵقێنەرى باشترین ئەخلاقییاتە بۆ ئاشق و مەعشوق. واتە لەسەر بنەماى ئەقڵ كە دەبێتە خوڵقێنەرى ئەخلاق، ئەوە دەبێت بەڵێنى پێكەوەبوون بدرێت بۆ مانەوەیان. كاتێك ئاشق و مەعشوق بڕیار دەدەن پێكەوە بژین، ئەوە ئیدی دەبێت بڕیارێكی ئەقڵیی و ئەخلاقی بێت. چونكە تەرازووى ئەقڵ و ئەخلاق شتەكان بە یەكسانى دەپێوێت. وەك تەرزاووى ئیشق نییە كە سەركەشانە بێت و بەتەواوى گرنگی بە لایەنێك بدات و گرنگی بە لایەنەکەی دیكە نەدات. بەم شێوەیە خەم و ئازار دەهێنێت بەشوێن ئەو ئەوینەى كە هەیەتى بۆ مەعشوق. لایەن مەبەستم ئاشق و مەعشوقە. لە ئەوینی مەجازیدا دەبێت ئەخلاق و ئەقڵ سەنتەرى گرنگیی پێدان و مانەوەی ئاشق و مەعشوق بێت. بەم شێوەیە پەیوەندی ئەوان «ئاشق و مەعشوق» هەتا كۆتایی بڕ دەكات. هەنووكە دێمەسەر بابەتى ئەوینی هەقیقی. وەك دەگوترێت ئەوینی مەجازى پەیژەیەكە بۆ ئەوینی هەقیقی. واتە مرۆڤ بەگشتی هەتا مرۆڤەكانى دیكەى خۆشنەوێت، ئەوە ناتوانێت ڕوو بە ئەوینی خودایی بڕوات. سەعدى شیرازى دەڵێت: “من ئاشقی هەموو جیهانم، چونكە جیهان لە مەعشوقەوەیە”. مرۆڤ كاتێك هەموو جیهانى بوون و ئەوەى لە ناویدایە بە ناونیشانى: مرۆڤ، ئاژەڵ، سروشت خۆشبوێت، ئەوا ئەو كاتەیش دەتوانێت بانگەوازى ئەوە بكات من لەناو ئەوینی خودایی یان ئەوینی هەقیقیدام. دێمە سەر ئەوەى كە: ئەوینی هەقیقی چ پەیوەندییەكی هەیە بە ئەخلاقەوە. من وەك ئەزموونى خۆم ڕیزبەندیم بەم شێوزاەیە لە كارى مەعریفەدا. ئەقڵ و ئیشق و ئەخلاق. ئەقڵ بە سەنتەر دەزانم. دواتر ئیشق و دواتریش ئەخلاق. وەك گوتم ئەقڵی پاكیزە نەك تەنیا خولقێنەرى ئەخلاق و ئیشق و ئیمانە، بەڵكوو خوڵقێنەرى وەحیی و ئیلهامیشە. ئەگەر پەیامبەرى ئازیز ئەقڵی پاكیزەى نەدەبوو، ئەوە چۆن دەیتوانى ببێتە خاوەنى: وەحیی و میهرەبانیی و ئیشق و ئەخلاق؟
بێگومان ئەو ئەقڵە پاكەیە كە دەبێتە سەنتەرى مرۆڤبوونى مرۆڤ. ئێوەى ئازیز ئەگەر ئەقڵ لە بوونى مرۆڤدا دەركەن، ئەوە مرۆڤ هیچ شتێكی دیكەى نامێنێتەوە. مرۆڤ بە ئاگایی و ئەقڵەوە مرۆڤە. هەنووكە ئەخلاق چ پەیوەندییەكی بە عیشقی ئاسمانییەوە هەیە؟ پەیوەندی نێوان ئەخلاق و ئیشق لە ئاستى ئەوینی زەمیندا ڕێژەییە. بەڵام لە ئەوینی ئاسمانیدا ڕەهایە. چونكە لە ئەوینی ئاسمانیدا ئیشق سەنتەرە نەك ئەخلاق. ئەخلاق سنووردارە و ئیشقی ئاسمانى سنوور قەبووڵ ناكات. كاتێك كە ئیشقی ئاسمانى دێتە ئاراوە، ئەوە نە ئەقڵ دەمێنێت نە ئەخلاق. نمونەمان هەیە لە دەقی وەحیانیدا. حەزرەتى ئیبراهیم كوڕى خۆى دەكاتە قوربانى. چ ئەخلاق و دین و ئەقڵێك هەیە ئەم كارە نائەخلاقییە قەبووڵ بكات كە ڕۆڵەى خۆت سەر بڕیت و بیكەیتە قوربانى؟ هیچ. هیچ فەرمانێكی ئەخلاقیی و ئەقڵی ئەم كارە “قوربانى كردنى ڕۆڵەى خۆت” قەبووڵ ناكات. ئەوە تەنیا ئیشقی خودایە كە ئەقڵ و ئەخلاق و ئیمانى حەزرەتى ئیبراهیمی سووتاند. بڕوانن ئەوینی ئاسمانى چەندە مەزنە. كاتێك ئەوین دێت ئەوە بە گوتەى مەولانا: هەموو شتێك دەسووتێت جگە لە مەعشوق. ئەوە عیشقی خودایی بوو كە هەموو بوون و ئەخلاق و ئەقڵ و ئیمانى حەزرەتى ئیبراهیمی سووتاند. لێرەدا ئیشق پێوەرێك ناناسێت بەناونیشانى ئەقڵ و ئەخلاق و ئیمان.
بەڵكوو ئیشق لێرەدا ڕەهایە و سنوور ناناسێت. سنوورى ئیشقی خودایی بێسنوورە. بەڵام دەبینن كە ئەخلاق چ ئاسمانیی و چ زەمینی بێت پێوەرەكەى یەكسانییە و سنوورى هەیە. بۆ نمونە تۆ ئەگەر بە ئەخلاق مامەڵە بكەیت و دوو كتێبت هەبێت، ئەوە یەكێیان دەبەخشیت و ئەویدی بۆ خۆتى هەڵدەگریت. بەڵام ئەگەر بە ئیشق مامەڵە بكەیت هەردووكی دەبەخشیت. لێرەدایە كە ئیشق باڵاترە لە عەدالەتى ئەخلاقی. لە دادپەروەرى ئەخلاقیدا یەكسانى بوونى هەیە. بەڵام لە ئیشقدا تۆ لە مافى خۆت خۆش دەبیت و ئەوەى هەتە دەیبەخشیت. نزایەك هەیە دەڵێت: “ئەى خودایە بە ڕەحمى خۆت لیپرسینەوەمان لەگەڵ بكە نەك بە دادپەروەرى خۆت”. چونكە دادپەروەرى زۆر سەنگین و قورسە. ئەگەر بە دادپەروەرى بێت یەك مرۆڤ دەرناچێت. ژیانى مرۆڤ ڕێژەییە بە ئەخلاق نەك ئەوەى كە ڕەهایی بێت بە ئیشق و ڕەحمەت و میهرەبانیی و بەزەیی خودا. مەگەر عاریفان و پەیامبەران كە گەیشتوون بە ئەوینی ڕەهاى خودایی. نمونە وەك حەزرەتى ئیبراهیم كە ئەوینی ڕەهاى هەبوو، سنوورى ئەخلاق و ئەقڵ و ئیمانى سووتاند و لە فەرمانى ئەوینی خوداییدا گەییشتە پلەى كەماڵی ئیشق.
لە ئەوینی مەجازیدا گوتمان ئەخلاق و ئەقڵ سەنتەرى مانەوەى پەیوەندی ئاشق و مەعشوقە. بەڵام لە ئەوینی ئاسمانیدا ئیشق سەنتەرە. ئیشق سەنتەرى پلەى كەماڵ و خوداناسییە. هەڵبەتە ئەگەر ئەو ئیشق و ئەوینەیش كە عاریفان خاوەنى بوون، ئەوە هەمان بنەماى ئەقڵ و مەعریفەى پاكیزەیە. بەڵام ئەو ئیشقەى كە ئەخلاق و ئیمان قەبووڵ ناكات، ئەوە تەنیا لە ئیبراهیمدا بوونى هەیە. هیچ پەیامبەرێك وەها تاقیكردنەوەیەكی نەبووە كە ڕۆڵەى خۆى بكاتە قوربانى. زۆر دژوارە كە مرۆڤ بتوانێت ئەخلاق و ئەقڵ و ئیمان و دین پێشێل بكات. چونكە ئەمەیش دژى ئینسانییەت و پلەى كەماڵی مرۆڤە. واتە مرۆڤ بە ئەقڵ و ئەخلاق و ئیمان و دین دەتوانێت بگات بە پلەى كەماڵی مرۆڤبوونى خۆى. بەڵام ئەى ئیشقی ئیبراهیم چی كە هەموو شتێكی سووتاند؟
بەگشتى مرۆڤ هەر كارێك كە دەیكات، ئەوە مۆری ئەخلاقی پێوەیە. واتە من هەر كارێك بكەم، ئەوە دەڕواتە بەرەى ئەخلاقیاتى باشە و خراپەوە. جا لەبەر ئەوەى ئێمە ئەخلاقیاتى زۆرمان هەیە. لێرەدا دەمەوێت لەسەر ئەخلاقیات قسە بكەم. بۆ نموونە ئەخلاقی عیرفانی، ئەخلاقی دینی، ئەخلاقی ئەقڵی. دەمەوێت لەسەر ئەخلاقی دینی قسە بكەم. ئەخلاقیاتى دینی بریتییە لە باشە “بەهەشت” و خراپە “دۆزەخ”. بەڵێ ئەخلاقیاتى دینی لایەنى دینداریی و بەندایەتی دەگرێتەوە. واتە مرۆڤ باشە بكات دەڕواتە بەهەشتەوە، خراپەیش بكات دەڕواتە دۆزەخ. ئەمەیش كەمووكورتى نییە، چونكە پەیمانى خودایە. بەڵام مرۆڤ بەدەر لە ئەخلاقیاتى دینی ئەخلاقی ئەقڵی هەیە. واتە ئەگەر دەقی دین بوونى نەبێت، ئەوە مرۆڤ بە ئەقڵی خۆى پەى دەبات بە ئەخلاق كە كام كار باشەیە و كام كار خراپەیە. بۆ نمونە مەولاناى مەزن لەنێوان ئەخلاقی دینیی و ئیشقدا جیاوازى هێناوەتە ئاراوە. واتە ئەخلاقیاتى دینی ناو لێناوە بە ئەخلاقی ناسراو. چونكە ئەخلاقیاتى دینی لەناو دینداراندا بەربڵاوە. بەڵام كاتێك دێتە سەر ئەخلاقی ئیشق ئەوە جۆرێكی دیكە دەڕوانێت بۆ دەقی دین. واتە دەقی دین و ئەخلاقیاتى دینی كاتێك كامڵ دەبن كە ئاوێتە بكرێن بە عیشق و مەعریفە وەك ئەوەى كە عاریفان ئەو كارەیان كردووە.
دین و ئیشق جیاوازیان زۆرە ئەگەر چی لەناو دەقی دیندا ئیشق هەیە، بەڵام بۆ ئەو كەسانەى كە تایبەتن. ئەخلاقیاتى دینیش بۆ كەسانى عەوامە. مەولانا بۆیە ئەخلاقی دینی پێ پەسەند نەبووە، چونكە ئەو كاتەى كە وەك ئەخلاقیاتى دینی بەندایەتى بكەین، ئەوە خودا دەكەین بە بازرگانێك. بەڵام كاتێك ئیشق و مەعریفەى خودایی دێتە مەیدان، ئەوە خودا جگە لە نازەنین و مەعشوق هیچ شتێكی دیكە نییە.
بەڵێ ئەخلاقی ئیشقی عاریفان باڵاترە لە ئەخلاقی دینداران. بەڵام هەتا ڕادەیەك دەتوانین ئەخلاقی دین و ئەخلاقی ئەقڵیی و ئەخلاقی عیرفانى گرێ بدەین بە یەكەوە كە ئەوەیش مەعریفەیەكی خاكەڕایانەى دەوێت و، دەكرێت بەجیا و لەدەرفەتی تردا قسەیان لەسەر بكەین.
