“سیستەمی سیاسی هەرێمی كوردستان لە نێو سیستەمە سیاسییە جیهانییەكان”
“پێشەكی”
لە ڕاستیدا هەموو دەوڵەتانی جیهان بە شێوەیەكی گشتی و بە پێی بارودۆخی ناوخۆیی و هەلومەرجی سیاسی، ئابووری، جوگرافیایی، نەتەوەیی، ئایینی و كۆمەڵایەتی تایبەت بە خۆیان بۆ بەرەو پێشبردنی بەرژەوەندیە نەتەوەیی و نیشتیمانیەكانیان، كۆمەڵێك ڕێگا دەگرنەبەر و بۆ ئەم مەبەستەش لە ڕووی شكلییەوە، شێوەیەك لە شێوەكانی سیستەمی حوكمڕانی هەڵدەبژێرن تاوەكو بتوانن لە ناو سیستەمی نێودەوڵەتی وەكو دەوڵەتێك و یەكەیەكی سەربەخۆ پارێزگاری لە بەرژەوەندیەكانیان بكەن. هەندێك ووڵات بە هەڵبژرادن و جێگیركردنی سیستەمی گشتگیریان دیكتاتۆری و هەندێك وڵاتی دیكە بە جێگیركردنی سیستەمی فیدڕاڵی و ئەوانی دیكەش بە جێگیركردنی سیستەمی ناحیەیی بەم كارە هەڵدەستن و چوارچێوەیەكی یاسایی بۆ ڕەوایەتی دان بە سیستەمەكانیان دادەڕێژن. لێرەدا مەبەستمانە بزانین ئایا سیستەمی حوكمڕانی هەرێمی كوردستان لە ناو ئەم سیستەمە سیاسیانە جێگەی دەبێتەوە یان لە دەرەوەی ئەم سیستەمە سیاسییانەیە؟
بە شێوەیەكی گشتی لە جیهانی سیاسەت بؤ بەڕێوەبردنی كاروباری ووڵات، لە ڕووی شكلییەوە سێ جۆر سیستەمی حوكمڕانی بەدی دەكرێت:-
- حكومەتی گشتگیر(دیكتاتۆری).
- حكومەتی فیدڕاڵی.
- حكومەتی ناحیەیی(ناوچەیی).
سەرەتا بە كورتی باس لە تایبەتمەندیەكانی ئەم جۆرە سیستەمە حكومیانە دەكەین بۆئەوەی بزانین سیستەمی سیاسی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە نێو كام لەم سیستەمە حكومیانە جێگەی دەبێتەوە.
- سیستەمی حكومەتی گشتگیر:-
لەم سیستەمەدا ناوەندێكی بەهێز و دەسەڵاتێكی سیاسی گشتگیربوونی هەیە. حكومەتی ناوەندی كۆی بەڕێوەبردنە ناوخۆییەكان دەخاتە ژێرچاودێری خۆی و لە هەمان كاتدا ڕێژەی دەسەڵاتەكانیان دیاری دەكات. لە هەندێك كاتیشدا حكومەتی ناوەندی خۆی سەرپەرەشتی بەڕێوەبردنە خۆجییەكان دەكات. حكومەتی ناوەندی دەتوانێت بڕیارەكانی خۆی بەسەرهەموو یەكە ئیداریەكان بسەپێنێت بە بێ گوێدانە ئەوەی كە ئەم بڕیارانە جێگای ڕەزامەندی خەڵك بێت یان نا. لە كاتی پێویست و قەیرانە نەتەوەییەكاندا، حكومەتی ناوەندی بەهێزێكی زۆرترەوە دەستێوەردان دەكات بۆ ئەوەی كێشەكان چارەسەر بكات. ئەم جۆرە سیستەمە لە ئەفریقیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، زۆرینەی ووڵاتە عەرەبییەكان، ئیران و توركیا جێگیر كراوە و پەیڕەو دەكرێت.
- سیستەمی حكومەتی فیدڕاڵی:-
لەم سیستەمەدا دەسەڵات لە نێوان حكومەتی فیدڕاڵی”هاوبەش”و چەند یەكەیه‌ك “حكومەتێك”ی هەرێمی دابەش دەكرێت و بەپێی دەستوور هەر كامیان دەسەڵاتی تایبەت بە خۆیان هەیە. سیستەمی فیدڕاڵی رێگە چارەیەكی گونجاوە بۆ ئیدارەدانی ئەو ناوچانەی كە لە گروپە جیاوازە زمانی، ئایینی و نەتەوەییەكان پێكدێن. ئەم سیستەمە حكومییە لە بەیەك گەیشتنی چەند یەكەیكی سەربەخۆ پێكهاتووە كە بڕیار دەدەن چارەنووسی سیاسی، كۆمەڵایەتی، ئابووری و ئەمنی خۆیان پێكەوە گرێ بدەن و وڵات و دەسەڵاتێكی گەورەتر و بەهێزتردروست بكەن. تایبەتمەندی سەرەكی ئەم سیستەمە بوونی جیاوازیی جوگرافیایی و پانتایی و فراوانی قەڵەمڕەوە. لە ڕاستیدا جوگرافیایی ترین شێوازی حكومەت، فیدراڵیزمە، لە بەر ئەوەی لەم جۆرە دەسەڵاتە، جیاوازییە ناوچەیی و جوگرافیاییەكان گرنگیان پێ دەدرێت. ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا یەكەم نموونەی حوكمڕانی سیستەمی فیدڕاڵیە.
- سیستەمی حكومەتی ناحیەیی:–
دەكەوێتە نێوان هەر دوو سیستەمی فیدڕاڵی و گشتگیر و تایبەتمەندیەكانی هەر دوو سیستەمی هەیە. لە بنەڕەتدا هەمان شوناسی سیستەمی گشتگیری هەیە، بەڵام لەبەر جیاوازییە ناوخۆییەكان و بوونی كەمینەكان لە ناو وڵات، شێوازێك لە خۆبەڕێوەبردنی ناوچەیی تێدا بەرقەرار دەبێت. بۆ نموونە لە بریتانیا ناوچەكانی وێڵز، سكۆتلەندا و ئێرلەندای باكوور هەر كامیان شوناسی سیاسی و فەزایی تایبەت و سیستەمی خۆبەڕێوەبردنی تایبەت بە خۆیان هەیە بە شێوەیەك كە تەنانەت سیستەمی دابەشكردنی دەسەڵاتە ناوخۆییەكانیان لە یەك جیاوازە. نموونەكانی تر بریتین لە ئازەربایجان، ئوزبەكستان، ڕووسیا، چین و ئیتاڵیا. لەم ووڵاتانە جۆرێك لە نموونەی سیاسی و ئیداری تایبەت بۆ ئیدارەدانی ووڵات هەیە لەگەڵ ئەوەشدا ناوچە خۆبەڕێوەبەرەكان بەشێك لە هەیكەلی ووڵات پێكدەهێنن. ئەم جۆرە سیستەمە بۆ ئەو دەوڵەتانە بە كار دێت كە گەیشتونەتە نیوەی ڕێگای فیدڕاڵیزم و گشتگیر واتا نە بە تەواوی فیدڕاڵین و نە گشتگیر، لەم پۆلێنكردنە دەتوانین ئەو دەوڵەتانە دابنێین كە بەشێك لە دەسەڵاتی سیاسی خۆیان بە ناوچە ناوخۆییەكان داوە. بە شێوەیەكی گشتی ناوچە ناوخۆییەكان لە بەرهۆكاری دووری لە ناوەند یان هۆكاری نەتەوەیی، سیستەمی جیاوازیان هەیە.
- سیستەمی سیاسی هەرێمی كوردستان وەكو نموونەیەكی تایبەت:-
سەرەتای دروست بوونی كیانی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵی (1991) دەگەڕێتەوە، پاش چەوساندنەوەی كوردەكان لە لایەن ڕژێمی بەعس و كۆڕەوە ملیۆنییەكەیان لە سەرەتای نەوەدەكانی سەدەی بیستەم لەسەر پێشنیاری دەوڵەتی فەڕەنسا و بە پشتیوانی ئەمریكا و بەریتانیا، نەتەوەیەكگرتووەكان بەیاننامەی (688)ی بەمەبەستی پاراستنی كوردەكان و قەدەغەكردنی فڕینی فڕۆكە لە سەرئەو ناوچانە دەركرد، دواتر بەڕێوەچوونی پڕۆسەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە كوردستان بووە هۆی ئەوەی كوردەكان تا ڕاددەیەك لە بەڕێوەبردنی قەلەمڕەو شارەزایی بە دەست بێنن. دواتر شەڕی ناوخۆیی لە نێوان كوردەكان لە ماوەی سالەكانی (1994-1998) هەرێمی كوردستانی دابەش كردە سەر دوو زۆنی سەوز(یەكێتی نیشتیمانی كوردستان) و زەرد(پارتی دیموكراتی كوردستان). لە سالی (1998) بە ناوبژیوانی ئەمریكا، ئاشتی لە نێوان لایەنەكان دروست بوو و هەر كام لە پارتی و یەكێتی ناوچەكەی ژێر دەسەڵاتی خۆیان بەڕێوە دەبرد، ئەم بارودۆخە بە لە ناوچوونی ڕژێمی بەعسی سەددام لە ساڵی (2003)و پەسەندكردنی دەستووری ئێراق و دامەزراندنی دامەزراوە یاساییەكان لە ئێراق و هەرێم شێوەی یاسایی بەخۆیەوە گرت. پاش ساڵی (2003)و هاوكات لەگەڵ هێرشی هاوپەیمانان بۆ سەر ئێراق، كوردەكان بەرەیەكی یەكگرتوویان لە دژی سەددام پێكهێناو توانیان داواكارییەكانی خۆیان لە ناو دەستووری نوێی ئێراق جێگیر بكەن، بەم هۆیەوە سیستەمی فیدڕاڵی لە دەستووردا پەسەند كرا. لە ڕاستیدا دروست بوونی كیانێكی نوێ بۆهەرێمی كوردستان پاش هەڵبژاردنەكانی (30) كانونی یەكەمی (2005) بوو كە كوردەكان توانیان نموونەیەك لە حوكمڕانی نوێ پیشانی جیهان بدەن كە گرنگترین خاڵەكانی ئەم دەسەڵاتە بریتیە لە:-
- لە بواری دەسەڵاتەكان هەرێمی كوردستان یاسای تایبەت و حكومەتی تایبەت بە خۆی هەیە.
لەوانە دامەزراوەكانی سەرۆكایەتی هەرێم، سەرۆكایەتی حكومەت و سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان، سیستەمی دادوەری و سیستەمی ڕاكێشانی سەرمایەگوزاری بیانی تایبەتی، خاوەنی هێزی پێشمەرگە و سوپایە، دەتوانێت سەربەخۆ نەوت هەناردە بكات و بەرپرسەكانی بەبێ گەڕانەوە بۆ بەغدا سەردانی دەرەوە بكەن، هەروەها ئاڵا و سروودی نیشتیمانی تایبەت بە خۆی و سیستەمی پەروەردە و سیاسەتی ئابووری خۆی هەیە و پەیوەندییە بنەڕەتی و ئەساسیەكانی لەگەڵ دەرەوە بۆ ئەو بابەتانەی كە لە دەستوری عێراق باسكراون لە ژێرچاودێری خۆیەتی.
- میكانیزم و شێواز و چۆنیەتی ئیدارەدانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ نموونەكانی ئاماژەپێكراو جیاوازی و لەیەكچوونیان هەیە.
لە بوارەكانی هەبوونی ناوەندی سیاسی، پەرلەمان، دەسەڵاتی جێبەجێكردنی ناوخۆیی، بودجەی ناوخۆیی، هەبوونی نوێنەرایەتی لە بەغدا لەگەڵ نموونەكانی فیدڕاڵی و ناحیەیی هاوشێوەن. سیستەمی هەرێمی كوردستان لە بوارەكانی بەستنی پەیوەندی لەگەڵ سەرجەم ئەكتەرەكانی سیستەمی نێودەوڵەتی، هەبوونی هێزی سەربازی و چەكداری، دەسەڵاتەكانی پەرلەمان و حكومەت لە ئاستی ناوخۆ و نیشتیمانی و دەسەڵاتی پەرلەمانی كوردستان لە ڕەت كردنەوەی هەر یاسایەكی پەرلەمانی ئێراق كە دژایەتی بەرژەوەندییەكانی هەرێمی كوردستان بكات لەگەڵ ئەو سیستەمە سیاسییانەی كە سەرەتا ئاماژەمان پێ كرد جیاوازی هەیە.
بە تێگەیشتن و سەرنج دان لەم لەیەكچوون و جیاوازیانە لەگەڵ نموونەكانی دیكتاتۆری، ناحیەیی و فیدڕاڵی، دەتوانین بڵێین سیستەمی حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی هیچ كام لەو سیستەمە سیاسیانە نیە كە سەرەتا ئاماژەمان پێ كرد بەڵكو سیستەمێكی سیاسی تایبەتە. بەم مانایە بە هۆی ئەو دەسەڵاتانەی كە لە چوارچێوەی دەستوری ئێراقدا بە حكومەتی هەرێمی كوردستان دراوە سیستەمی هەرێمی كوردستان لە سەرەوەی سیستەمی ناحیەیی و فیدڕاڵیزم دەبینرێت، بۆیە دەتوانین بلێین ئەم سیستەمە سیستەمێكی تایبەتە یان سیستەمی سەرو ویلایەتییە.
لەبەر ئەو هۆكارانەی كە لە سەرەوە باسمان كرد دەتوانین بڵێین هەرێمی كوردستان وەكو ویلایەتێك لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا نیە چونكە دەسەڵاتەكانی لە ئەوان زیاترە، هەروەها وەكو یەكەیەك لە سیستەمی حكومەتی گشتگیر و ناوچەیی نیە كەواتا دەتوانین وەكو نموونەیەكی تایبەتی سیاسی فەزایی ناوی بهێنین و ئاماژەی پێ بكەین.
