پاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ساڵی 2003 هەوڵێك هەبوو بۆ دروستبوونی ئێراقێكی، نوێ لەسەر بنەمای هاوبەشی و پێكەوە ژیان و دیموكراسی و، هەڵدانەوەی لاپەڕەیەكی نوێ لە پەیوەندییەكان نێوان سەرجەم پێكهاتەكانی ئێراق، هەوڵێك هەبوو لە لایەن سەركردە ئێراقییەكانەوە بە پاڵپشتی ئەمریكا بۆ بوونیادنانەوەی ئێراقێكی نوێ لەسەر بنەمای نوێ و ئێراقێك بێت بۆ هەمووان. هەر لەسەرەتاوە ئەمریكییەكان مامەڵەیان لەگەڵ ئێراق كرد لەسەر بنەمای پێكهاتە (كورد-سوونە-شیعە) و دروستكردنی دەوڵەتێك كە نوێنەرایەتی سەرجەم پێكهاتەكانی ئێراق بكات، ئەمەش لە ئەنجومەنی حوكم ڕەنگیدایەوە كە لە لایەن دەسەڵاتی مەدەنی لە ئێراق بە سەرۆكایەتی “پۆل بریمەر” دروستكرا، ئەمریكییەكان هەوڵیاندا نوێنەرایەتی سەرجەم پێكهاتەكانی ئێراق بكات و بەهەمان شێوە ئەمریكییەكان هەوڵیاندا سەرجەم لایەنەكانی نوێنەریان هەبێت و، بەشدار بن لە نووسینەوەی ده‌ستووری نوێی ئێراق، لە ساڵی 2005 بەمەستی ئەوەی ئێراقی نوی نوێنەرایەتی سەرجەم پێكهاتەكانی بكات، دەبێت سەرجەم لایەنەكانی تیایدا بەشدار بن و هیچ لایەنێك و پێكهاتەیك نابێت تیایدا بەشدار نەبن، كە یەكێك بوو لە بنەما سەرەكییەكان كە ئەمریكییەكان جەختیان كردەوە لەسەری.
بەڵام لە سەر ئەرزی واقع بارودۆخەكە جیاواز بوو، لەسەرەتا دا شیعە و كورد زۆر بە پەرۆشەوە لە هەوڵی دروستكردنەوەی دامەزراوەكانی دەوڵەت بوون، هەوڵەكانیان یەكخست بۆ ئەوە مەبەستە، هەردوو لا تا ئاستێكی زۆر باش هەماهەنگ بوون لە بەڕێوەبردنی دامەزراوەكانی دەوڵەت، هاوپەیمانێتییەك پێكهێنرا كە كورد و شیعەی كۆكردەوە، نووسینەوە پەسندكردنی ده‌ستووری ئێراق یەكێك بوو لەبەرهەمەكانی ئەو هاوپەیمانیتیە، تەنانەت لەسەرەتادا هەندێك لایەنی شیعە داوای بەهەرێمبوونی باشووری ئێراقییان دەكرد وەكو ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی بەسەرۆكایەتی “محه‌مەد باقر حەكیم” هاوشێوەی هەرێمی كوردستان و جۆرێك لە جۆرەكانی هاوبۆچون و یەك ستراتیژی بوونیان هەبوو لە نێوان كورد و شیعە.
لەبەرانبەردا؛ عەرەبی سوونە بەهۆی نەبوونی پلانێكی سیاسی یەكگرتوو، نەبوونی كەسایەتییەكی سیاسی كە ڕابەریەتیان بكات و نەبوونی گوتارێكی یەكگرتووە، تووشی جۆرێك لە پەرته‌وازەیی بوون، هەر لەسەرەتاوە تووشی بەریەككەوتن بوون لەگەڵ سیستمی حوكمڕانی نوێ لە ئێراق، ئەمریكییەكان و زۆرینەی زۆریان دەستووری ساڵی 2005یان ڕەتكردەوە و پێیان وابوو دەستووری ئێراق و سیستمی حوكمڕانی نوێ لە ئێراق نوێنەرایەتییان ناكات و عەرەبی سوننەكان كە بەشداربوون لە حكومەت و دەسەڵات، وەكو حزبی ئیسلامی نوێنەرایەتی عەرەبی سوونە ناكەن، ئەمەش عەرەبی سوونەی تا ئاستێكی گەورە خستە دەرەوەی پرۆسەی سیاسی و ئەوانەشی نوێنەرایەتی عەرەبی سوونەیان دەكرد نوێنەری ڕاستەقینەی ئەو پێكهاتەیان نەدەكرد، لەبەرانبەردا كورد و شیعە خۆشخاڵ بوون بە دووركەوتنەوەی سووننە لە گۆڕەپانی سیاسی چونكە هەردوولا قوربانی دەستی ڕژێمی بەعس بوون كە لەسەر عەرەبی سوونە حیساب بوو، ئەمەش هەڵەیەكی ستراتیژی بوو لە لایەن هەردوو لاوە بەتایبەتی بۆ كورد كە دەبوایە ڕێگر بووایە لەبەردەم پەراوێزخستنی عەرەبی سوونە چونكە پەراوێز خستنی عەرەبی سوونەی لە ئێراق و دووركەوتنیان لە دەسەڵات، ڕێگا خۆشكەر بوو بۆ پەراوێزخستنی كورد لە قۆناغی دواتر، سەرئەنجام ناوچە سوونەییەكان بوون بە ژینگەیەكی لەبار بۆ سەرهەڵدان و گەشە كردنی ڕێكخراوە تیرۆیستیەكان و كۆنە بەعسییەكان و، گروپە چەكدارەكان و ڕێكخراوی قاعیدە و ناڕەزایەتی سوونەكانی گەیشتە لووتكە، كاتێك ناوچە سونەكانی خێوتی مانگرتنیان ڕاگەیاند بەمەبەستی دەربڕینی نارەزایەتی، بەڵام حكومەتی ئێراق سەركوتی كردن، بۆیە هەستێكی فەرامۆشكردن و دژبوون لەبەرامبەر حكومەتێكی ئێراق دروستبوو لە ناوچە سونییەكان كە ڕێگا خۆشكەربوو بۆ ئەوەی زۆربەی ناوچە سوونییەكان كەوتنە دەستی داعش لە ساڵی 2014 و دانیشتوانی ئەو ناوچانە هیچ بەرهەڵستییه‌كیان نەبوو بەرانبەر بە كەوتنی ناوچەكانیان و، یەك لەسەر خاكی ئێراق كەوتە دەست ڕێكخراوی داعش، پاشان ناوچەكانیان تووشی وێرانبوون و كارەساتێكی گەورە بوون، پاش ئازادكردنی ناوچەكانیان و زۆرینەیان ئاوارە بوون، سەرجەم ناوچەكانیان لە لایەن هێزەكانی حەشدی شەعبیەوە كۆنترۆڵكران .
سەرەڕای ئەوەی كورد هاوپەیمانێكی سەرەكی بوو لە دەسەڵات و بەشدارێكی سەرەكی بوو لە حكومەت و لەگەڵ شیعەكان دوولایەنی سەرەكی دەسەڵات بوون، بەڵام بەهۆی ئەوەی كورد وەكو ستراتیژ هەرگیز تەماعی خۆبەهێز كردن یان فراوانكردنی هەژموونی نەبوو لە بەغدا و، حكومەتی ئێراق و هەمیشە بوونی كورد و نوێنەرایەتیكردنی كورد لەبەغدا تەنها لە چەند پۆستێكی سیادی و ژمارەیەك پەرلەمانتار خۆی دەبینییەوە، چونكە كورد تەنها بایەخی بە هەرێمی كوردستان دەدا نەك حكومەتی ئێراق و مانەوەی لەبەغدا تەنها بۆ پارێزگاریكردن بوو لە هەرێمی كوردستان و مافی كورد، نەك بەشێوەیەكی فیعلی بوونی هەبێت لە دەسەڵات و بەڕێوەبردنی وڵات، بۆ نمونەی بەپێی پشكی خۆی لە حكومەتی ئێراقی كورد سەدان پۆستی سیاسی و كارگێری لە حكومەتی ناوەندی هەیە، بەڵام تەنها بایەخی دەدا بە پۆستە سەرەكیەكانی و هیچ هەوڵێكی نەبوو بۆ ئەوەی بوونێكی ڕاستەقینە هەبێت لە بەغدا، كە هەڵەیەكی ستراتیژی دیكە بوو، زۆر كوشندە بوو بۆ كورد.
چۆل بوونی گۆرەپانی سیاسی بۆ شیعەكان لە غیابی عەرەبی سوونە و سەرقاڵبوونی كورد بە هەرێمی كوردستانەوە دەرفەتێكی زێڕین بوو بۆ شیعەكان بۆ ئەوەی كۆنترۆڵكركردنی گۆرەپانی سیاسی وسەرجەم جومگەكانی دەسەڵات لە ئێراقدا بكەن، دەست بگرن بەسەر هەموو شوێنە هەستیار وبەڕێوەبردنی وڵات، ئەمەش بەشێوەیەكی زەق لە پاش ویلایەتی دووەمی نوری مالیكی دەركەوت لە 2010، سوود وەرگرتن لە بەدەستهێنانی زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمانی ئێراق، سەرەڕای خراپی پەیوەندییەكان نێوان لایەنە شیعەكان و نەبوونی گوتارێكی یەكگرتووی نێوان لایەنە شیعەكان سەرئەنجام توانیان كۆنترۆڵی تەواوی دامودەزگا فەرمی و ئەمنی و سەربازییەكانی ئێراق بكەن بە تەواوەتی وەكو سوپا و دامەزراوە سەربازییەكانی و دامەزاروە ئەمنییەكان و ئەنجومەنی وەزیران و دادگاكان و دروستكردنی حەشدی شەعبی و بەفەرمیكردنی …هتد.
هەر لەسەردەمی حكومەتی دووەمی مالیكییەوە هەوڵەكان دەستی پێكرد دژی كورد هەر بە دروستكردنی فیرقەی 12 لە كەركوك و دروستكردنی هێزی چەكداری كوردی سەر بە حكومەتی ئێراقی و جێبەجێ نەكردنی مادەی 140 و چەندین بابەتی دیكە، پاشگەزبوونەوە بوو لەو هاوپەیمانیە نێوان كورد و شیعەكان، تا گەیشتە ئاستی بڕینی بودجەی هەرێمی كوردستان و هێرشكردنە سەر كەركوك و ناوچە كێشە لەسەرەكانی لە 16 ئۆكتۆبەر و ڕێگركردنی لە هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان و یاریكردنی بە پرسی ناردنی پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی ئێراق و بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی ئێراق دژی هەرێمی كوردستان، دواین هەنگاوەكانی لایەنە شیعەكان بۆ لاوازكردنی كورد و سونە لابردنی سەرۆكی پەرلەمانی ئێراق “مەحمەد حەلبووسی” بوو كە كەسایەتییه‌كی سیاسی سوونە بەهێزە، بەتۆمەتی ساختەكاری و واژۆكردنی بۆند لەگەڵ كۆمپانیایەك كە گومان هەیە لە بنەڕه‌تدا سەر بە ئیسرائیل بێت، بەڵگەی بوونی چەند كەسایەتییەكی جولەكە لەو كۆمپانیایە كە بە بڕیاری دادگای فیدراڵی ئێراق .
بڕیاری لابردنی حەلبووسی دواین بڕیار نابێ بۆ لاوازكردنی سونە و كورد، بەڵكو دەیان بڕیاری هاوشێوەی دیكەش دەبینین لە داهاتوودا، چونكە ئەم هەنگاوانە بەشێكن لە ستراتیژی گرووپە شیعەكان بۆ كۆنترۆڵكردنی تەواوی ئێراق لە زاخۆ وە تا فاو، دروستكردنی دەوڵەتێكی ناوەندی كە لە بەغداوە بەڕێودەبرێت و ملكەچی حكومەتی بەغدا بێت و ستراتیژی شیعەكانی بێت بەشێوەیەكی ڕەها، بوونی سونە و كورد تەنها جوانكاری و ڕووكەشی بێت بۆیە چاوەڕوانی هەنگاوی دیكەش دەكرێت بەرامبەر بە بوونی پێشمەرگە و پارتە كوردییەكان و، دامەزاروە فەرمی و، ئەمنییەكانی هەرێمی كوردستان و، هەمووار كردنی ده‌ستور، ئەمەش بەهۆی بوونی هەستێكی لەخۆبایببوون و غرووری شیعە لە ئێراق، كە دەتوانن ئێراق بەتەواوەتی كۆنترۆڵ بكەن، ئەنجامدانی ئەو كارە تەنها پەیوەندی بە كاتەوە ماوە، و هەنگاوەكانی ڕابردوو تەنها بەشێكن لە زنجیرەیەك هەنگاو و پلانیكی ستراتیژی دوور مەودا بوو بۆ دروستكردنی ئێراقێك كە لەژێر هەژموونی شیعەدا بێت بە تەواوەتی، لەبەرامبەریشدا ئەنجامی هەڵە ستراتیژیەكانی كورد كە تەنها بایەخیان بە هەرێمی كوردستان دا و بەغدایان فەرامۆش كرد و دەبوایە پەیوەندییەكی ستراتیژیان هەبێت لەگەڵ عەرەبی سوونە، هەڵە ستراتیژییەكانی عەرەبی سونە كە دەبوایە لە دوای 2003وە بەشداربوونایە لە پرۆسەی سیاسی ئێراق و پەیوەندی ستراتیژیان هەبێت لەگەڵ كورد .
بەڵام هەنگاوەكانی شیعە زۆر پەلەن و ئێراق تووشی كارەسات دەكات چونكە هەوڵەكانی لاوازكردنی سونە و كورد، دواین هەوڵەكانی بۆ فەرامۆشكردنی سونە بووە هۆی دەركەوتنی داعش لە ساڵی 2014 و یەك لەسەر سێ خاكی ئێراق داگیركرا، هاوكاتە لەگەڵ زنجیرەیه‌ك قەیرانی زۆر قووڵ كە ڕووبەڕووی ئێراق دەبێتەوە، وەكو كێشەی دۆلار و لێكەوتەكانی جەنگی غەزە و كێشە سیاسییەكانی نێوماڵی شیعە و نەبوونی بڕیاریكی ستراتیژی ویەكریزی شیعەكان، بۆیە چاوەڕانی ئەوەی دەكرێت كە ئێراق ڕووبەرووی كێشەكی سیاسی زۆر گەورە بیتەوە و ئەگەری سەرهەلدانەوەی داعش و داڕمانی پرۆسەی سیاسی لە ئێراق دەكرێت.
لە ئێستادا؛ ئەوەی پێویستە كورد و سونە بە هاوكاری موقتەدا سەدەر هەڵوێستێكی زۆر بەهێزیان هەبێت بەرامبەر بەحكومەتی ئێراق و نابێت بێ دەنگ بێت بەرامبەر بە لەسەركار لابردنی حەلبووسی، چونكە ئەو هەنگاوە ڕێگا خۆشكەر دەبێت بۆ هەنگاوی هاوشێوەی لەگەڵ كورد و هەرێمی كوردستان .
