ناسیۆنالیزمی کوردی لە سووریا:بەشی دوو و کۆتایی

-ئەرشیفی سەرۆکایەتیی وەزیران، ئیستانبوڵ: تۆمارە گرنگەکان ….. ناوە کوردییەکان هەروەکو خۆی گوێزراونەتەوە بەپێی ستانداردی رێنووسی نوێی کرمانجی.

4 – تاقە گرووپی گەورە بەم ناوەوە لە سەرچاوە عوسمانییەکاندا “ئازیزلیی ناوەراستی ئەنەدۆڵ” بە ڕوونی دەگەڕێتەوە بۆ کۆفیدراسیۆنی خێڵی رەشوانییەکان. بڕوانە جەودەت تورکای،Basbakanhk Arsivi   Belgelerine Gore Osmanli Imparatorlugunda Oymak, Asiret ve Cemaatlar,  ئەرشیفی بەڵگەنامەکانی عوسمانی، خێڵ و عەشیرەت و کۆمەڵگەکان”، ئەستەمبووڵ، چاپ و بڵاوکەرەوەی ئیشارەت، ساڵی ٢٠٠١، ل ١٨٧.

5 –  مارتن ڤان بروونەسن، “ئاغا و شێخ و دەوڵەت”، ل ١٧٨ – ١٨٠ ؛ مالمیسانژ، “جەزیرە و بۆتانی بەدرخانییەکان Malmisanij, Cizira Botanli Bedirhaniler“، ئەستەمبووڵ، ئاڤێستا، ١٩٩٤، ل ٤٥ – ٩٦ ؛ صلاح سلیم هروری، “إمارة بوتان فی عهد الأمیر بدرخان ١٨٢١ – ١٨٤٧: دراسة تاریخیة سیاسیة”، دار موکریانی، ٢٠٠٠ ؛ کامران عبدالصمد أحمد الدوسکی، “کوردستان العثمانیة فی النصف الأول من القرن التاسع عشر”، دهوک، سپیریز، ٢٠٠٢، ل ١٠٨ – ١٥٣ ؛ ئوێزئۆغڵوو، “ناودارانی کورد”، ل ٧٠ – ٧٢.

6 – Malmisanij, Bedirhanilerبەدرخانییەکان , p. 129-146; Ozoglu, Kurdish Notables ناودارانی کورد, 95-100. On the KTTC and its members’ activities, see Rohat Alakom, Eski Istanbul Kurtleriکوردانی ئەستەمبووڵی کۆن  (1453-1925), Istanbul, Avesta, 1998, p. 95-111, 227, 231; Martin Strohmeier, “Crucial Images in the Presentation of a Kurdish National Identity: Heroes and Patriotsوێنە چارەنووسسازەکان لە خستنەڕووی شوناسێکی نەتەوەیی کورددا: “قارەمان و نیشتمانپەروەرەکان , Traitors and Foes, Leiden-Boston, Brill, 2003, p. 36-55.

 ٧ – دێڤێد ماکدوواڵ، “مێژووی هاوچەرخی کورد  A Modern History of the Kurds“،لەندەن، نیویۆرک، ل. ب. تۆریس، ١٩٩٦، لاپەڕە ١٢٨ – ١٢٩.

٨ – بێجگە لەو سەرچاوانەش کە پێشتر سوودیان لێوەرگیراوە بڕوانە، حوسێن حەبەش، “ڕاپەڕینا شاندا کوردی دی کۆرا هاوارێ دێRaperina canda Kurdi di koura haware de  ، بۆن، بڵاڤگەها هۆگر، ١٩٩٦ ؛ صلاح سلیم هروری، “الأسرة البدرخانیة: نشاطها السیاسی والثقافی خلال المدة ١٩٠٠ – ١٩٥٠”، دهوک، سپیریز، ٢٠٠٣ ؛ جۆردی تیجێڵ، Le mouvement kurde de Turquie en exil: continuity et discontinuity du nationalisme kurde sous le mandat franc^is en Syrie et au Liban  جووڵانەوەی کوردی تورکیا لە دوورخراوەییدا: بەردەوامی و بچڕبچڕی ناسیۆنالیزمی کوردی لە سایەی ماندێتی فەرەنسی لە سووریا و لوبناندا”(تێزی دوکتۆرای بڵاونەکراوە / زانکۆی فرایبوورگ، ٢٠٠٤).

٩ – جۆردی تێجێل دەگاتە ئەو ئەنجامەی کەوا “وەبەرهێنانی بەدرخانییەکان لە رابوونی کولتووریی کوردیدا دەکرێ وەک تێکۆشانێکی سیمبۆڵی تەماشا بکرێت بۆ گۆڕینی تێگەیشتنی کاتیگۆرییە جیهانییەکان وەک ستراتیجییەتێک بۆ چەسپاندنی باوەڕێکی هاوبەش بە شکۆی بەدرخانییەکان … بەم جۆرە ئەوەی کە بەدەستهاتووە لە بواری کولتووردا دەکرێ وەبەربهێنری لە بواری سیاسەتدا بۆ بەدواچوونی ئامانجە سیاسییەکانی بەدرخانییەکان و … کوردستانێکی سەربەخۆ بەگوێرەی بیر و یاڕاستەی ئەوان و یەکێتیی کورد بۆ بەرژەوەندیی ئەوان و پاڵپشتیی هێزێکی بیانی”،  “جووڵانەوەی کورد Le mouvement kurde“، ل ٢٦١ – ٢٦٢.

١٠ –  “نامە و نامەکاریی نێوان برایان بەدرخان و پێیەر رۆندۆ”، گۆڤاری توێژینەوەی کورد ….

“correspondance des freres Bedir-Khan et Pierre Rondot”,Etudes Kurdes 3 (2001), p. 83.

١١ –  مالمیسانج،”بەدرخانییەکان”، ل ١٢٧ – ١٢٩.

12. Mehmet Salih Bedir-Han, Defter-i A’malim: Mehmet Salih Bedir-Han’in Anilari. Ed. Mehmed Uzun & Rewsen Bedir – Han, Istanbul, Belge, 1998, p. 47- 63, 79-82.

– محەمەد ساڵح بەدرخان، “دەفتەری ئەعمالم: یاداشتەکانی ….”، بڵاوکردنەوەی محەمەد ئۆزون و رەوشەن بەدرخان ….

١٣ – مالمیسانج، “بەدرخانییەکان“، ل ٢١١ – ٢٢١.

١٤ – “نامە و نامەکاریی نێوان برایان بەدرخان و پێیەر رۆندۆ”. گۆڤاری توێژینەوەی کوردEtudes Kurdes، ژمارە (٥) ٢٠٠٣، ل ٧١ – ٧٤.

١٥ –  قدری جان،”الکاتب الکوردی قدری جان (١٩١١ – ١٩٧٢): قصص ومقالات، شعر، ترجمة”، تحریر دلاور زنگی، ترجمة هورامی یزدی و د. زنگی، أربیل، دار اراس، ٢٠٠١، ص ١٥ – ١٩.

١٦ – عزالدین الملا، “حی الأکراد فی مدینة دمشق بین عامی  ١٢٥٠- ١٩٧٩م: دراسة تاریخیة إقتصادیة”، دمشق وبیروت، دار اسو، ١٩٩٨، ص ١٣٢ – ١٣٣.

١٧ – جین – داڤید میزراهی، “جەنگی پێشوەخت لە سەر جەنگی سەربەخۆیی:ئەزموون و شارەزایی لە شەڕی پارتیزانیدا لە کۆتاییهێنان بە ئیمپراتۆرێتی عوسمانی (1908- 1923) 

De la petite guerre a la guerre d’independance: pratique et expertise de la guerilla dans l’Empire ottoman finissant (1908-1923)”, “، گۆڤاریRevue Historique des Armies ، ژمارە   ٦٦/٢ (٢٠٠٣)، ل ٧٤ – ٧٥ ؛ کەیت واتەنپاف، “بەمۆدێرنبوون لە رۆژهەهەڵاتی ناوەڕاستدا: شۆڕش، ناسیۆنالیزم، کۆڵۆنیالیزم و چینی ناوەندی عەرەب; Keith Watenpaugh, Being Modern in the Middle East: Revolution, National ism, Colonialism and the Arab Middle Class, Princeto  ، چاپی زانکۆی پرینستۆن، ٢٠٠٦، ل ١٧٤ – ١٨٢.

١٨ – عزالدین الملا، “حی الأکراد”، ل ١٤١.

١٩ – تێجێل،”جوولانەوەی کورد Le mouvement kurde“، ل ٢٦٣.

20 – Nelida Fuccaro, “Die Kurden Syriens: Anfange der nationalen Moblisierung unter franzbsi scher Herrschaft”, in Carsten Borck et al., eds., Ethnizitat, Nationalismus, Religion und Politik in Kurdistan, Munister, Lit, 1997, p. 316, 321 – 323.

 –  نيليدا فوكارۆ، “کوردەکانی سووريا: سەرەتای جۆشدانی نەتەوەیی لە سایەی حوکمی فەرەنسیدا”، لە كارستن بورك وئەوانیتر، لە کتێبی “ئیتنیک، ناسیۆنالیزم، ئاین و سیاسەت لە كوردستان”، ….

21 – On the Millis’ origins see now especially Ercan Gumus, “XVI. Yuzyildan XIX. Yuzyila ka dar Mardin Idaresinde Milli Asireti ve Asiretin Nufuz Mucadeleleri”, in Ibrahim Ozcosar & Huseyin Gunes, eds., / Uluslararasi Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Istanbul, s. n., 2006, p. 815-829.

–         لەبارەی رەگ و بنەچەی میللییەوە بڕوانە ئێرجان گویمیش، “ماردین لە ژێر کاریگەریی ئیدارەدانی عەشیرەتی میللیدا لە سەدەی شانزەوە بۆ نۆزدە” ، لە سیمپۆزیۆمی نێودەوڵەتیدا لەبارەی ماردینەوە…..

٢٢ – ئەرشیفی سەرۆکایەتیی وەزیران (تورکیا): دەفتەری سکاڵا ٩٩: ١٢٧ ؛ ئەحکامی جەزیرە و ڕەققە ٢٤ : ٣٦، ٤٠ ب ٦٨.

23  – Stefan Winter, “Die Kurden Syriens im Spiegel osmanischer Archivquellen (18. Jhr.)’ \ in Siamend Hajo et al., eds., Syrien und die Kurden: Vom osmanischen Reich bis in die Gegenwart, Munister, Unrast, 2007.

ستێفان وینتەر، “کوردەکانی سووریا وەک چۆن لە سەرچاوەکانی ئەرشیفی عوسمانیدا هاتووە (لە سەدەی هەژدەدا)”، لە کتێبەکەی سیامەند حاجۆ و ئەوانیتردا هاتووە،  “سووریا و کوردەکان: لە دەوڵەتی عوسمانییەوە تا حاڵی حازر” ….

 24 – Ahkam-i Cezayir ve Rakka 24:210, 221, 229A-229B, 238; Muhimme Defteri 173:137 138, 283-284; 174:35; 175:138-140.

–         ئەحکامی جەزیرە و ڕەققە …… دەفتەرە گرنگەکان ……

25 – Muhimme Defteri   دەفتەرە گرنگەکان178, passim; 213:29-30. See also Necdet Sakaoglu نەجدەت سەقائۆغڵوو, Anadolu Derebeyi Ocaklarindan Kose Pasa Hanedani دەرەبەگەکانی ئەنەدۆڵ لە وجاخ و بنەماڵەی کۆسە پاشای خەندانن, Istanbul, Tarih Vakfi, 1998,            p. 90 -104.

٢٦ – ستێفن لۆنگریگ، “چوار سەدە لە مێژووی عێراقی نوێ”، چاپی زانکۆی ئۆکسفۆرد، ١٩٢٥، ل ٢١١، ٢٢٣ لە سەقائۆغڵوو، “دەرەبەگەکانی ئەنەدۆڵ”، ل ١٥٦ – ١٦٠.

٢٧ – أحمد واصف زکریا، “عشائر الشام”، دمشق دار الفکر، ١٩٩٧ (إصدار جدید)، ل ٦٦٤ ؛ عبدالحمید محمد الحمد، “عشائر الرقة والجزیرة: التاریخ والموروث”، الرقة، ٢٠٠٣، ص ٤١٩ – ٤٢٠، ٤٢٢ – ٤٢٣. هەروەها بڕوانە گێڕانەوەی خەیاڵیی ژیانی تەیموور لە حسین أمین، “درویش عفدی و عدول مللی: روایة من التراث الشعبی الکردی”، بیروت، أربیل، کاوە، ٢٠٠٤.

٢٨ – ج. س. بەکینگهام، “گەشت لە میزۆپۆتامیادا  ls in Mesopotamia, “Trave لەندەن، هێنری کۆڵبێرن، ١٨٢٧، ل ١٦٥ – ١٦٦ ؛ لۆنگریگ، “چوار سەدە”، ل ٢١١ – ٢١٢ ؛ محمد أمین زکی، “تاریخ الکرد وکردستان من أقدم العصور التاریخیة حتی الان”، ترجمة عن الکردیة محمد علی عونی، بیروت، هوشنگ کورداغی، ١٩٨٥، ١: ٢١٩ – ٢٢٠ (الطبعة الثالثة).

 ٢٩ – بەکینگهام، “گەشتەکان”،٢، ٩٥ – ٩٩، ١١١، ١٥٧ – ١٥٨ ؛ جابی عومەر ئەفەندی، جابی تاریهی (تاریخی سوڵتان سەلیمی سالیس و مەحموودی سانی”، لە محەمەد عەلی بەیهان، ئەنقەرە، پەیمانگەی تاریخی تورک   Turk Tarih Kurumu، ٢٠٠٣، ل ٥٨٩.

30  – Basbakanlik Archives: Hatt-i Humayun 24535; Cevdet Dahiliye 13964.

–         ئەرشیفی سەرۆکایەتیی وەزیران: خەتی هومایۆن ٢٤٥٣٥ ؛ جەودەت داخیلییە ١٣٩٦٤.

 ٣١ – أسعد رستم، “المحفوظات الملکیة المصریة: بیان بوقائع الشام”، ٤ مجلد، بیروت، المکتبة البولیسیة، ١٩٨٦ – ١٩٨٧ (الطبعة الثانیة)، ١٤١٨ – ١٤١٩، ١٧٧١ – ١٧٧٢، ٢٣٠٤، ٢٣٠٥، ٢٩٩٣، ٣١٨٢.

  ٣٢ – رستم، “محفوظات”، ٣٦٤٠، ٣٧٢٩، ٣٩٧٩ ؛ لۆنگریگ، “چوار سەدە”، ل ٢٨٦.

٣٣ –  زكی، طارح، ص. 222 – 223 ؛ راجع كامل الغزی، “نهر الذهب فی تاریخ حلب”، حلب، دار العلم العربی، 1999 (طبعة ثانية)، ص. 373 – 376.

34 – Mark Sykes, “A Report on Ibrahim Pasha, and the present state of Western Mesopotamia”, Public Records Office: FO 424/208, p. 65-68 (reproduced in Klein); Sykes, “Kurdish Tribes;” M. Wiedemann, “Ibrahim Pascha’s Gluck und Ende: Eine Episode aus den Kurden kampfen in Klein-Asien”, Asien 8-3 (1908), p. 34-37; Bruinessen, Agha Shaikh and State, p. 187-189; Janet Klein, Power in the Periphery: The Hamidiye Light Cavalry and the Struggle over Ottoman Kurdistan, 1890-1914 (unpublished Princeton University doctoral thesis, 2002), p. 195-213.

– مارك سايكس ، “راپۆرتێک لەسەر ئیبراهيم پاشا و بارودۆخی ئێستای رۆژئاوای میسۆپۆتامیا”، ئۆفیسی تۆمارە گشتییەکان (جارێکیتر لە كڵەيندا بڵاوکراوەتەوە)…. ؛ سايكس، “خێڵە کوردەکان” ؛  م. ڤیدمان، “بەختەوەری و کۆتایی ئیبراهیم پاشا: زنجیرەیەک لە کوشتاری کوردەکان لە ئاسیای بچووکدا”، گۆڤاری ئاسیان …. ؛ بروونەسن، “ئاغا و شێخ و دەوڵەت”، … ؛ جانێت كڵەين، “هێز لە چواردەورە: سوارەی چەکی سووکی حەمیدییە و شەڕ و ململانێ لە سەر کوردستان عوسمانی، ١٨٩٠ – ١٩١٤”، (تێزی دوكتۆرای بڵاونەکراوە لە زانکۆی پرينستۆن، 2002)، لاپەڕە 195 – 213.

٣٥ – أحمد عثمان أبوبکر، “کردستان فی عهد السلام (بعد الحرب العالمیة الأولی)”، بون، کاوە، ٢٠٠٢،  لاپەڕە ١٩١، ١٩٤.

36 – Abu Bakr, Kurdistan, p. 242; Pierre Rondot, “Les Kurdes de Syrie”, France Mediterraneenne et Africaine, 4-1 (1939), 104; Christian Velud, Une experience d’administration regionale en Syrie durant le mandat francos: conquete, colonisation et mise en valeur de la Gazira, 1920-1936 (unpublished Universite de Lyon II doctoral dissertation, 1991), p. 59-60, 83, 110,219

أبوبکر، “کردستان”…، پێیەر رۆندۆ، “کوردەکانی سووریا” …..  گۆڤاری فەرەنسا و دەریای ناوەڕاست و ئەفریقا : کریستیان ڤێلود، “ئەزموونی کارگێڕییەکی هەرێمی لە سووریا لە سەردەمی ماندێتی فەرەنسیدا: داگیرکردنی جەزیرە و کۆڵۆنی کردنی و پەرەپێدانی 1920 – 1936″(تێزێکی دوکتۆرای بڵاونەکراوەیە).

 ٣٧ – صالح هواس المسلط، “صفحات منسیة من نضال الجزیرة السوریة “، دار علاءالدین، ٢٠٠١، ل ٤٨، ٨٦، ٨٩.

38 – Abu Bakr, Kurdistan, p. 97, 144. See also Vahe Tachjian, La France en Cilicie et en Haute Mesopotamie: Aux confins de la Turquie, de la Syrie et de I’Irak (1919-1933), Paris, Karthala, 2004, p. 337.

أبوبکر، “کردستان”… . هەروەها بڕوانە ڤاهێ تاشچیان، “فەرنسا لە کیلیکیا و میسۆپۆتامیا: لە سەر سنووری توركيا و سووريا وعێراق (1919 – 1933)”…..

٣٩ –  زنار سلۆپی (قدری جمیل پاشا)، “فی سبیل کردستان (مذکرات)”، ترجمة ر. علی، ڤالینگبای، سوێد، کاوە و بیروت، دار الکاتب، ١٩٨٧، ل ١٥٥. تاشچیان،  “ La France en Cilicieفەرەنسا لە کیلیکیا”، ل ٣٨٤ – ٣٨٦. شکستی میللییەکان لە پشتیوانی کردنی شۆڕشی ئاراراتدا لە لایەن کاربەدەستە تورکەکانەوە سەلمێنراوە، کە ئیددیعای ئەوە دەکەن گوایە میللی و سەرۆکە کوردەکانی تری ناو تورکیا لەڕاستیدا هاوکاریی حکوومەتیان کردووە. بڕوانە گۆڤاری الأحرار، ٢١ی ئابی ١٩٣٠. کە دووبارە بڵاوکراوەتەوە لە کونێ ڕەش، “جمعیة خویبون ١٩٢٧ ووقائع ثورة ارارات ١٩٣٠”، أربیل، مٶسسة موکریانی، ١٩٩٨، ص ١٧٣.

٤٠ –  سونیا فرا و لوک دیهیویلس، “الرقة وأبعادها الإجتماعیة”، ترجمة عبدالرحمن حمیدة، دمشق، وزارة الثقافة، ١٩٨٢، ص ٣٣ – ٣٥، ٧١ : میریام ئەبابسە“Mise en valeur agricole et controle politique de la Vallee de l’Euphrate (1865-1946): Etude des rela tions Etat, nomades et citadins dans le caza de Raqqa”, “پەرەپێدانی کشتوکاڵ و کۆنترۆڵکردنی سیاسیی دۆڵی فورات (1865 – 1946):توێژینەوەی پەیوەندییەکانی نێوان دەوڵەت و بەدوو و شار لە قەزای ڕەققە“، گۆڤاری توێژینەوەی رۆژهەڵات، Bulletin d’Etudes Orientژمارە ٥٣ – ٥٤ (٢٠٠٢)، ٤٦٥ – ٤٦٦، الحمد “عشائر” .

٤١ –  کونی رەش، “کتاب القامشلی مدینة المحبة والتعاون والإیحاء”، حلب، مرکز الإنماء الحضاری، ٢٠٠٤،          ص ٥٤ – ٥٥.

 ٤٢ – بڕوانە ستێفن لۆنگریگ، “سووریا و لوبنان لە ژێر ماندێتی فەرەنسادا”، لەندەن، چاپی زانکۆی ئۆکسفۆرد، ١٩٥٨، ل ٢٤٧ – ٢٥١ ؛ فیلیپ خووری، “سووریا و ماندێتی فەرەنسی: سیاسەت و ناسیۆنالیزمی عەرەب، ١٩٢٠ – ١٩٤٥”، چاپی زانکۆی پرینستۆن، ١٩٨٧، ل ٥٢٥ – ٥٣٤.

٤٣ –  زکریا، “عشائر الشام”، ص ٦٦٣ – ٦٦٤.

٤٤ –  المسلط،”صفحات منسیة”، ص ١٩٣، ٢٢٩ – ٢٣٣.

٤٥ –  ئەلجەزیرە،چاوپێکەوتن لەگەڵ سەرۆک بەششار ئەلئەسەد، ١ی مایسی ٢٠٠٤.

نووسین: ستێفان وینتەر زانکۆی کوێبیک – مۆنتریاڵ / کەنەدا

لە ئینگلیزییەوە: محەمەد حەمەساڵح تۆفیق