“پێشەکی؛ ناسنامە لە سەردەمی لەبیرکردندا”
لە دونیایەکدا کە ڕۆژانە سنوورەکان دەشکێن و هەژموونەکان لە قاڵب دەدرێنەوە، پرسی شوناس لە هەموو کاتێک گرینگترە. ڕەنگە بۆ زۆرێک لە گەلان شوناس چەمکێکی کولتووری یان فەلسەفی بێت، بەڵام بۆ نەتەوەیەکی وەک کورد شوناس واتە مانەوە. کورد بە درێژایی مێژوو نەک هەر بۆ زێدی خۆی، بەڵکو بۆ “مافی بوون”یش خەباتی کردووە؛ بۆ مافی قسەکردن بە زمانی خۆیان، بۆ مافی بیرهێنانەوەی مێژووی خۆیان، بۆ مافی نووسینی چارەنووسی خۆیان. جیهانی مۆدێرن، لە ڕووکەشدا، شوێنی ئازادی و پەیوەندییە، بەڵام لە قووڵایی دڵیدا پڕە لە هەژموونی نەرم و ئاسمیلەکردن. لە ژینگەیەکی وادا پاراستنی ناسنامەی ڕەسەن بەقەد شۆڕشێکی بێدەنگ بەهای هەیە. نەوەی نوێی کورد کە لە نێو دنیای دیجیتاڵی و سنوورە سیاسییەکان و قەیرانە ژینگەییەکاندا گەورە بوون، تا دێت ڕووبەڕووی ئەو پرسیارە بنەڕەتییە دەبنەوە؛ “ئەگەر زمانم نەبینن و دەنگی من نەبیستن، من کێم؟” بۆ ئەم نەوەیە ئیتر شوناس تەنیا میرات نییە؛ پڕۆژەیەکە لە دروستکردندایە. شوناسێک کە یادەوەری بەکۆمەڵ و مۆسیقا و زمان و ئەزموونی ژیان لە جیاکاریدا لە قاڵب دەدرێت. ئەوان سەرلەنوێ پێناسە دەکەنەوە کە کوردبوون مانای چییە- نەک دژی ئەوانی تر، بەڵکو دژی خودی لەبیرکراوی خۆیان. ناسنامەسازی لای ئەوان گەشتێکە لە نێوان ڕابردوو و داهاتوو، لە نێوان ئازار و هیوا، نێوان خاک و جیهان.
کۆمەڵگای کوردستان لە ڕووکەشدا دابەشبووە، بەڵام لە ناوەوە یەکڕیزییەکی سەیروسەمەرەی هەیە. لە مەهابادەوە بۆ قامیشلوو، لە دیاربەکرەوە بۆ هەولێر، لە ئیلامەوە بۆ ورمێ، ئازارێکی باو دەڕژێت- ئازارێک کە لە ڕێگەی خوێن و گۆرانی و شیعرەوە گۆڕاوە بۆ یادەوەری بەکۆمەڵ. کورد لەوە تێگەیشتووە کە “لەبیرچوونەوە” لە “نەبوونی دەوڵەت” مەترسیدارترە. هەر لەبەر ئەم هۆکارە بۆ ئەوان ناسنامە گرینگترە لە دەسەڵاتی سیاسی. گەنجانی ئەمڕۆ نەک تەنیا لە پەرلەمان یان حیزبدا بەدوای سیاسەتدا دەگەڕێن، بەڵکو لە شێعر و پەروەردە و زمان و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانیشدا بەدوای سیاسەتدا دەگەڕێن. ئەم نەوەیە پەیوەستە بە جیهانەوە؛ ئینگلیزی یان فەڕەنسی دەزانێت، دەستی بە فیلمە نێودەوڵەتییەکان دەگات، بەڵام لە قووڵایی دڵیدا ڕەگێکی هەیە کە هیچ پاسپۆرتێک ناتوانێت جێگەی بگرێتەوە. ئەم ڕەگەش هەمان زمانی دایکە، هەمان گۆرانی دایکە لە منداڵیدا، هەمان ئەو ئاڵای قەدەغەیە کە لە دڵیدا هەڵیگرتووە.
“ژن، پایەی هۆشیاری نەوەکان”
هیچ وێنەیەک لە وێنەی ژنێکی کورد لە شاخ، لەسەر شەقام، یان لە قوتابخانە باشتر چەمکی ناسنامە لەم میللەتەدا ڕوون ناکاتەوە. بەدرێژایی چەندین سەدە ژنی کورد دوو بارگرانی لە ئەستۆ گرتووە؛ هەم هەڵاواردنی پیاوسالاری سیستماتیکی کە لەلایەن حکومەتە کۆلۆنیالیزمەکانەوە وەرگیراوە یان سەپێنراوە و هەم فشاری حکومەتە ناوەندەکان. بەڵام لە ناوەڕاستی ئەم دوو ستەمەدا، هەرگیز بێدەنگ نەبووە؛ بە پێچەوانەوە بووەتە هێزێکی داهێنەر. لەم دواییانەدا بزووتنەوەی “ژن، ژیان، ئازادی” وەک ئاگرێکی پیرۆز لە دڵی نەوەی نوێدا هەڵگیرسا. ئەم دروشمە تەنیا سیاسی نەبوو؛ هاوارێک بوو بۆ پێناسەکردنەوەی مانا. «ژن» واتە ژیان، واتە داهاتوو، بە واتای بەرنگاربوونەوەی لەبیرچوونەوە. بۆ یەکەمجار لە مێژووی هاوچەرخدا ژنێکی کورد لە پەراوێزی گێڕانەوە هاتە ناوەندەکەی و وتی؛ بەبێ ئازادیی ژن، ئازادیی میللەت لە وەهمێک زیاتر نییە. هەر وەک مامۆستا هێمن دەڵێت؛ تاکوو ژن ئازاد نەبێ سەرچاوەکەی ژین لیخنە. ئەمڕۆ کچانی کورد نەک هەر لە شاخ و خەندەقەکاندا، بەڵکوو لە زانکۆ و هونەردا، لە میدیا و ئەدەبیاتدا شوناسی نەتەوەیی بەرهەم دەهێننەوە. نووسەر، ڕۆژنامەنووس، چالاکی کۆمەڵایەتین و لە چینە جیاوازەکانی کۆمەڵگادا تەحەدای نەزمی کۆن دەکەن. لە گوندەکانی کوردستان ژنان خەریکی گەڕاندنەوەی خوێندنی زمانی دایکی بۆ منداڵان؛ لە شارەکاندا، وۆرکشۆپی کولتووری ڕێکدەخەن؛ لە ڕەوەندیشدا، بەرنامەی میدیایی و پەروەردەیی دەستپێدەکەن. بوونیادنانی ناسنامەی کورد بەبێ ژن ناتەواوە؛ چونکە ژنان تەنیا نیوەی کۆمەڵگا نین، بەڵکو پایەی یادەوەریی بەکۆمەڵن. نەوەی نوێی پیاوی کورد لە مێژە فێری ئەوە بوون کە ڕزگاری بەبێ یەکسانی مومکین نییە. ئەم گۆڕانکارییە دەروونییە هێواشە بەڵام بنەڕەتییە. وێنەی پیاوی باڵادەست جێگەی خۆی بە وێنەی پیاوی هاوکار و هاوەڵ داوە. بەم مانایە ژنی کورد نەک تەنیا ڕزگاریی خۆی، بەڵکو ڕزگاریی کۆمەڵگاش دەکاتە مومکین.
“زمان و یادەوەری و میدیای نوێ”
زمان ماڵی بوونە. زمان لای کورد زیاترە لە ئامرازی پەیوەندیکردن؛ یادەوەری میللەتە. هەر وشەیەکی کوردی هەڵگری یادەوەری دەربەدەری، شاخ، دایکێکە کە لە بێدەنگیدا گۆرانی خەوتنی دەوتەوە بۆ ئەوەی کەس نەیبیستێت. هەوڵی دەیان ساڵە بۆ نەهێشتنی زمانی کوردی کاردانەوەی لێکەوتەوە. ئەمڕۆ گەنجان لە سەرانسەری جیهاندا بۆ زیندووکردنەوەی زمانەکەیان لە میدیای دیجیتاڵی کەڵک وەردەگرن. پۆدکاست و کەناڵەکانی یووتیووب و ئەکاونتی ئینستاگرام و پڕۆژەکانی وەرگێڕان هەریەکەیان بەستەرێکن لە زنجیرەی بەئاگاهاتنەوەی کولتووریدا. لە هەولێر و سلێمانی، دەزگاکانی چاپ و بڵاوکردنەوەی سەربەخۆ خەریکی بڵاوکردنەوەی کتێبی کوردین. لە ئەستەنبوڵ و بەرلین تیپەکانی ڕاپ بە زمانی کوردی گۆرانی دەڵێنەوە. لە پاریس گەنجانی دەربەدەر پۆدکاست لەسەر مێژوو و فەلسەفەی کورد بڵاو دەکەنەوە. تەنانەت لە گوندە بچووکەکانیشدا، کە ئینتەرنێتیان خراپە، مامۆستایانی خۆبەخش وانەی زمانی دایکی بە شێوەی ئۆنلاین پێشکەش دەکەن. ئەم شۆڕشە کولتوورییە بێدەنگە جیاوازە لە هەر بزووتنەوەیەکی سیاسی. بێ سەرکردەیە، بەڵام ڕێکخراوە. بێ سنوورە، بەڵام ئامانجدارە. شوناسی دیجیتاڵی کورد ئێستا جێگەی شاخەکانی گرتووەتەوە؛ هەروەک چۆن نەوەکانی پێشوو پەنایان بۆ شاخەکان برد، نەوەی ئەمڕۆش پەنا دەباتە بەر فەزای ئەلیکترۆنی — بەڵام بە قەڵەم و وێنە نەک بە دەمانچە. ئەم گۆڕانکارییە پێگەیشتنێکی کولتووری دیاری دەکات؛ شەڕکردن لەگەڵ هوشیاری، بەرنگاری لەگەڵ زانین.
“ناسنامە و نەوەی نوێ؛ یەکتربڕینی نەریت و مۆدێرنیتە”
ناسنامەی کورد هەمیشە لە نێوان نەریت و مۆدێرنیتەدا دەلەرزی. ئەگەر باوکەکانمان لە جلوبەرگ و لە تەپڵ و سروود و لە ڕێوڕەسمی ئایینیدا بەدوای ناسنامەدا دەگەڕان، نەوەی ئەمڕۆ لە زمانی هونەر و مۆسیقا و میدیادا دەیدۆزێتەوە. بەڵام ئەم گواستنەوەیە ئاسان نەبووە. نەوەی نوێ لە نێوان دوو فشاردا گیری خواردووە؛ لە لایەک نەریتە کۆنەکان کە هەندێک جار لەگەڵ ڕزگارییدا ناگونجێت، لە لایەکی دیکەشەوە جیهانگیری کە دەیەوێت هەموو شتێک لە ڕەگەوە هەڵبکێشێت. بەڵام هەر ئەم دژایەتییە بووەتە زەمینەی زاوزێی داهێنان. ڕەنگە گەنجێکی شاری مەهاباد بە جلی کوردییەوە بەشداری ئاهەنگی هاوسەرگیری بکات و لە هەمان کاتدا لە لاپەڕەی مەجازی خۆیدا لەسەر فەلسەفەی فۆکۆ یان سارتەر بنووسێت. ئەم دژایەتییە ڕواڵەتییە لە ڕاستیدا نیشانەی زیندوویی شوناسە – ناسنامەیەک کە لە ڕابردوو ڕزگاری نابێت، بەڵکو لێکیدەداتەوە. گەنجانی کورد چیتر بە سادەیی بەکاربەری کولتووری جیهانی نین؛ ئەوان بەرهەمهێنەرن. فیلم دروست دەکەن، ڕۆمان دەنووسن، مۆسیقای فیوژن دروست دەکەن و لەو کولتوورە جیهانییەوە دەنگێکی نوێ و ڕەسەن دەهێننە دەرەوە. ئەم ئاوێتەبوونی نەریت و مۆدێرنە یەکێکە لە تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی ناسنامەی نەوەی کورد؛ وەستان لە نێوان دوو جیهان و فێربوون لە هەردووکیان. تەنانەت لە دامەزراوەی خێزانیشدا نیشانەکانی ئەم گۆڕانکارییە دیارە. نەوەی نوێ چیتر نایەوێت لە سایەی بەها خێڵەکییەکاندا بمێنێتەوە؛ لە کاتێکدا ڕێز لە نەریت دەگرێت، داوای سەربەخۆیی تاک دەکات. هەروەها دایک و باوک دەست دەکەن بە قبوڵکردنی ئەوەی کە منداڵەکانیان مامەڵە لەگەڵ جیهانێکی جیاوازدا دەکەن. ئەگەر نەوەی باوک لە شاخدا شەڕی کردبێت (بێگومان ئەم بەرنگارییە دەبێت بۆ هەمیشە بەردەوام بێت)، نەوەی منداڵان لە کتێب و مۆسیقا و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا شەڕ دەکەن. ئەم گۆڕانکارییە لە بەرخۆدانی فیزیکییەوە بۆ بەرخۆدانی کولتووری ڕەنگە ورد بێت، بەڵام قووڵایی مێژوویی هەیە.
“ڕەوەند و یادەوەریی جیهانی”
ڕەوەندی کوردی بەشێکە لە جەستەی ئەو میللەتە کە هەناسەی دەربەدەری دەدات، بەڵام هێشتا دڵی لە چیای زاگرۆسدا لێدەدات. ملیۆنان کورد لە ئەوروپا و ئەمریکا دەژین، بەڵام هیچیان “بێ ماڵ و حاڵ” نین. ئەوان هەڵگری یادەوەریین؛ یادەوەرییەک کە سنوورەکان دەبڕێت. لە شارەکانی وەک پاریس، بەرلین، ستۆکهۆڵم، تۆرنتۆ، ناوەند و کۆمەڵە ڕۆشنبیرییە کوردییەکان چالاکانە چالاکن. پێشانگای فۆتۆ، کۆنسێرتەکانی مۆسیقای نەریتی، بڵاوکراوەی دوو زمانە و پڕۆژەی بەڵگەنامەیی ئامرازی کولتوورین کە دەربەدەرییان کردووە بە دەرفەت. بۆ نەوەی دووهەم و سێهەمی کۆچبەران، شوناس لە خاکدا نەماوە؛ لە زمان و یادەوەریدایە. لەگەڵ منداڵەکانیان بە کوردی قسە دەکەن، چیرۆکی گوندەکانیان بۆ دەگێڕنەوە و گۆرانییەکانی خەوتنی داپیرەیان تۆمار دەکەن. بەم شێوەیە شوناس لە دەربەدەریدا نامرێت، بەڵکو زیاتر جیهانی دەبێت. لە ڕاستیدا ڕەوەند بووەتە دەنگی جیهانی گەلی کورد. لە ڕێگەی میدیای نێودەوڵەتی و فێستیڤاڵ و زانکۆکانەوە، وێنەی ڕاستەقینەی کوردستان دەخرێتە بەردەم جیهان؛ وێنەی نەتەوەیەک کە هەم ڕەگ و ڕیشەی لە شاخەکاندا هەیە و هەم لق و پۆپەکانی لە جیهاندا هەیە. ئەم پەیوەندییەی ناوەوە و دەرەوە یەکێکە لە خاڵە بەهێزە نوێیەکانی گەلی کورد. هیچ حکومەتێکی ستەمکار ناتوانێت میللەتێک بێدەنگ بکات کە لە چەند کیشوەرێکدا دەنگی هەبێت.
“لە ئازارەوە بۆ هیوا”
مێژووی نەتەوەی کورد مێژوویەکی پڕ لە برینە؛ بەڵام هەر برینێک تۆوی هیوای لە دڵیدا هەیە. نەوەی ئەمڕۆ میراتگری ئازارەکانی نەوەکانی پێشووە، بەڵام نیگاکانی لەسەر داهاتووە. ئازاریان گۆڕیوە بۆ هوشیاری. بۆ ئەم نەوەیە شوناس واتە “مافی گێڕانەوەی خۆت”؛ واتە چیرۆکی خۆت بنووسیت نەک ئەوانی تر. لە ژینا ئەمینییەوە تا هەزاران ژن و پیاوی بێناو، لە خوێندکاری دەربەدەرەوە تا شاعیر و مامۆستای ناوخۆیی، هەمووان بەشێکن لەم گێڕانەوەیە. هەریەکەیان پارچەیەکە لە مەتەڵە گەورەکەی میللەت؛ نەتەوەیەک کە سەرەڕای بێ دەوڵەت بوون، گەیشتووەتە پێگەیشتنێکی کولتووری کە زۆرێک لە دەوڵەتەکان لێی بێبەشن. ئەمڕۆ بوونیادنانی شوناس لە ناو کورد بە مانای گەڕانەوە بۆ خۆی نییە؛ واتە دووبارە دروستکردنەوەی خۆیان. ئەوان نایانەوێت ڕابردوو دووبارە بکەنەوە، بەڵکوو دەیانەوێت مێژووی خۆیان بەکاربهێنن بۆ دروستکردنی پردێک بۆ داهاتوو و ئەم داهاتووە لە دەستی ئەم نەوەیەیە- نەوەیەک کە لە شاخەوە تا کۆمپیوتەر، لە شێعرەوە بۆ پۆدکاست، لە شەقامەکانەوە بۆ زانکۆکان، بە یەک دەنگ دەڵێت؛ “من کوردم، چونکە نامەوێت بێدەنگ بم”.
“دەرەنجام؛ ناسنامە وەک ژیان”
دواجار بوونیادنانی شوناس بۆ نەوەی گەنجی کورد جۆرێکە لە “خەباتی بوونگەرایی”؛ نەک تەنها دژی هەژموونی سیاسی، بەڵکو دژی لەبیرچوونەوەی ئەوە کە ئەم شوناسە لەسەر ڕق و کینە لە بەرانبەر ئەویتر بوونیاد نەنراوە، بەڵکوو لەسەر خۆشەویستی بۆ خۆی بوونیاد نراوە. لە دونیایەکدا کە کولتوورەکان مەترسی نەمانیان لەسەرە، ناسنامەی کورد دەبێتە یەکێک لە وزەبەخشترین بزووتنەوە کولتوورییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ڕەنگە کورد هێشتا دەوڵەتی فەرمی نەبێت، بەڵام شتێکی گەورەتر لەوە هەیە؛ نەتەوەبوون لە عەقڵ و یادەوەری بەکۆمەڵدا. نەتەوەیەک کە بە زمان و بە ژن و بە شێعر و بە هوشیاری خۆی بوونیاد بنێت، هەرگیز نامێنێت. تا نەوەیەک هەبێت کە بە زمانی زگماکی خۆی بنووسێت و بخوێنێتەوە و قسە بکات، کوردستان لەسەری دەژی- نەک تەنها لەسەر نەخشە، بەڵکو لە دڵی هەموو کوردێکی ئازادی بیرمەند لە سەرانسەری جیهاندا.
