تێبینیی؛ ئەم باسە یان ڕاپۆرتە لە بەڵگەنامەکانی ئەرشیفی نیشتمانیی بەریتانیادا پارێزراوە و ناوی نووسەرەکەی لەسەر نییە و من وەک خۆی بە ئەمانەتەوە وەرمگێڕاوە و پێمخۆشە خوێنەری خۆمان ئاگاداری بێت. ئەو زانیارییانەی تێیدا هاتوون دەربڕینی ڕاوبۆچوونی نووسەری ئەم ڕاپۆرتەیە و مەرج نییە لەگەڵ ڕاستی و دروستیی سەرچاوە مێژووییەکاندا یەکبگرنەوە. ئەم بەڵگەنامەیە و دەیان و بگرە سەدانی تر و زیاتر لەسەر کورد لە ئەرشیفی نیشتمانیی بەریتانیادا پارێزراوە و بێگومان بۆ لێکۆڵینەوە لە مێژووی کورد پێویستن، بەتایبەتی ئەوانەی کە هی سەردەمی کۆڵۆنیاڵیی ئەو وڵاتەن بۆ کوردستان و وڵاتانی تری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست – وەرگێڕ.

محەمەد پاشای جاف (لە گێڕانەوەی میللی و سەرچاوەکاندا زیاتر وەک حەمە پاشای جاف ئاماژەی پێدەکرێت – وەرگێڕ)  کوڕی قادر بەگی جافە و لە کۆتاییەکانی ساڵانی  ١٧٠٠دا و لە سەردەمی گێژاودا لەدایک بووە. ئەردەڵانەکان بەردەوام شەڕیان لەگەڵ جاف کردووە و خاک و ناوچەکانیان داگیرکردوون. ئەردەڵانەکان بوون بە خاوەنی دەسەڵات و کاریگەریی گەورە کاتێ کە لەگەڵ قاجارەکاندا بوون بە خزم و ژن و ژنخوازییان کرد و هەروەها هاوپەیمانی سەرەکی بوون لە هەوڵ و کۆششی قاجارەکاندا بۆ ڕووخاندنی کوردە زەندییەکانی. فەتح عەلی شای قاجار شازادە نوورجەهانی کچی خۆی لە خوسرەو خانی ​​ئەردەڵان مارەکرد   (لە زۆربەی سەرچاوە مێژووییەکاندا ئەم ناوە حوسنی جەهانە – وەرگێڕ). قاجارەکان لە سەردەمی خۆیاندا میرنشینی ئەردەڵانیان کرد بە ویلایەت یان (ئوستان)ی کوردستان و ئەمانیان وەک والی کردە حوکمڕان لەوێ و بە واتایەکی تر هەر خۆیان بەڕێوەیان دەبرد و بە توندی لە جەنگەکانی عەباس میرزای کوڕی شادا تێوەگلان، کە پلانی هەبوو بۆ هێرشکردنە سەر ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی و گرتنی میزۆپۆتامیا و بە تەمای ئەوە بوو بەغدا و قەوقاز و ناوچەکانی تری پێشووی عوسمانی وەربگرێتەوە. عەباس میرزا لە کاتی پەیمانی فینکنشتاین لەگەڵ ناپلیۆن بۆناپارت هاوپەیمانیی کردبوو. ئەو بە پێی پەیمانی فینکنشتاین چووە هاوپەیمانییەکەوە لەگەڵ ناپلیۆن بۆناپارتدا و لە قەڵا نوێ ئەڵمانییە داگیرکراوەکەی فینکنشتایندا ناپلیۆن ئەم پەیماننامەیەی لەگەڵ ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی و وڵاتی فارسدا مۆرکردبوو. پەیماننامەکە ڕێککەوتنی لەسەر ئەوە کردبوو کە ئەوان هێرشێکی هاوبەش ئەنجام بدەن بۆ سەر ڕووسیا، بە جۆرێک کە فەرەنسییەکان لە ئەوروپاوە بەرەو بۆرۆدینۆ و ئێرانییەکانیش لە قەوققازەوە بەرەو کارس پێشڕەوی بکەن. لە ئەنجامی ئەمەدا، سوپای ئێران بە فەرماندەیی عەباس میرزا لەلایەن فەرەنسییەکانەوە مەشق و ڕاهێنانیان پێبکرێت. جەنگەکە هەم بۆ فەرەنسییەکان و هەم بۆ ئێرانییەکان ترسناک دەبێت، بەڵام ئەرکی فەرەنسییەکان بۆ مەشق و ڕاهێنانی ئێرانییەکان هەر دەمێنێتەوە، لە ئەگەری هێرشکردنی ئێرانییەکاندا بۆ سەر ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی.

جافەکان لە شاری جوانڕۆ نیشتەجێ بوون، کە شارێکی جوان و نزیک بوو لە سنووری ئێران و میزۆپۆتامیاوە. هەڵکەوتەی جوانڕۆ لە چیاکانی زاگرۆسدا بوو، نزیک لە چیای شاهۆ، کە زۆربەیان لە سەر ئایینی یەزدانی بوون (مەبەست یارسانە – وەرگێڕ). یەزدانی باوەڕێکی ئاینییە و هەندێک توخم و ڕەگەزی زەردەشتی و سۆفیی تێدایە. ئەم فۆرمەی ئایین لە سەیید ئیسلامی پیر خدری شاهۆ یان سەوزی شاهۆوە سەرچاوە دەگرێت. سۆفیگەری و یەزدان ئایینێکی باوی کورد بووە کاتێ کە کۆچەری بوون و مزگەوتی هەمیشەییان نەبووە بۆ پەرستن. هەر لەم شارەدێ بچووکەی جوانڕۆدا بووە کە جافەکان هەستیان بە شوناسی کردووە و نزیکیشیان لە چیای شاهۆ و پیر خدری شاهۆوە ئەم هەستی شوناسەیان پەرەیسەندووە و بەهێز بووە. جوانڕۆ لە حوکمی مەودای تفەنگی ئەردەڵانەکاندا بوو، کە هەستیان بە مەترسیی جافەکان کردبوو  بە هۆی زۆر گەورەبوونیانەوە و هەڕەشەیان لە دەسەڵاتی ئەردەڵان پێکدەهێنا بە سەر ناوچەکەدا لە بنکەکەیانەوە لە سنە. لەبەر ئەوە سنە بڕیاریدا باجیان بەسەردا بسەپێنێت. ئەم باجانە زۆر قورس بوون لەسەر جافەکان و زیانی بە بژێوییان دەگەیاند. کاتێک جافەکان ئەم باجانەیان نەدەدا، زۆرجار ئەردەڵانەکان ڕێوشوێنی توندی تۆڵەسەندنەوەیان دەگرتەبەر لێیان و شەڕیان لەدژی جافەکان هەڵگیرساند. قادر بەگی جاف لە یەکێک لەو شەڕە تۆڵەستێنانەدا کوژرا. ئەمەش بوو بە هۆی ئەوەی کە محەمەد بەگی جاف لە ژێر چاودێریی کەیخوسرەو بەگی مامیدا بمێنێتەوە. محەمەد بەگ لە منداڵییەکی پڕ لە ناڕەحەتی و شەڕدا دەژیا و گەشەی دەکرد و بە ڕقلێبوونەوەی ئێرانییەکان گەورەبوو. کەیخوسرەو بەگی جاف چاودێریی محەمەد بەگی برازای دەکرد کاتێ هۆزەکەی لە جوانڕۆ دوور دەخستەوە بۆ میزۆپاتامیا بە مەبەستی دابینکردنی سەلامەتی و لەوێ پەیوەندیی کرد بە مەحمود پاشای بابان و عوسمانییەکانەوە و داوای یارمەتیی لێکردن. بابانەکان هەمیشە ناوبڕێک بوون لە نێوان ئێران و عوسمانییەکان کە سەرکردایەتی و بەڕێوەبردنی ئیالەتی شارەزووریان بەخشیبووە بابانەکان. مەحمود پاشای بابان بە خۆشحاڵییەکی زۆرەوە پێشوازیی لە جافەکان کرد بۆ ناو شارەزوور چونکە تازە لە ڕاپەڕینێکی عەبدولڕەحمان پاشای بابانی مامی هاتبووە   دەرەوە و زۆر لاواز بووبوو. مەحمود پاشای بابان پێویستی بە هاوپەیمان هەبوو کە بەرەی خۆی پێ توندوتۆڵ بکات بۆ ئەوەی خۆی لە دەستبەسەرداگرتنی مەملووکەکان لە بەغدا بپارێزێت، کە بەهێزترین دراوسێی عوسمانی بوون لە باشوورەوە.

مەحمود پاشای بابان بە باوەشی کراوەوە پێشوازیی لە کەیخوسرەو بەگی جاف کرد، محەمەد پاشای جافیش ڕۆژەکانی بە نەریتی جەنگاوەریی کورد بەسەردەبرد، چونکە عەشیرەتی جاف بوونە سەربازی بەناوبانگی ئیالەتی شارەزوور و کوردە ئاساییەکان زۆریان لێدەترسان، بەتایبەتی هەمەوەندەکان. جافەکان دەیانتوانی هەزاران سوار لە شەڕدا بخەنە کار. بە هەمان شێوە ئەوان لەگەڵ هەورامانی بچووکدا ناکۆک بوون کە ڕقیان لێیان بوو و دوژمنایەتیان دەکردن. هەورامییەکان هۆزێکی زۆر توندوتیژ بوون و لە هەمان پاشخانی یەزدانییەکانی شاخی شاهۆ بوون وەک جافەکان. محەمەد پاشای جاف شارەزاییەکی باشی هەبوو لە شەڕوشۆڕی سوارچاکیدا و ئەزموونی شەڕی زۆری لە دژی هەورامان بەدەست دەهێنا. لە سەردەمی بابانەکاندا، کولتووری جاف گەشە دەکات و زۆرێک لە بیرمەندانی گەورەی دیسپلینی ئیسلامی لە عەشیرەتی جاف بوون لە سەردەمی کەیخوسرەو بەگی جافدا، لەوانەش شێخ خالیدی بەغدادی (مەبەست مەولانا خالیدە – وەرگێڕ)، کە شێخێکی گەورەی سۆفی بوو و دوانزە هەزار شوێنکەوتووی لە عەرەبستانەوە بۆ هیندستان هەبوو، لەنێویاندا محەمەد پاشای جافی گەنج لەو دەمەدا. خالیدی بەغدادی گەشت بۆ دەلهی دەکات و دەبێت بە قوتابی و خەلیفەی سۆفی سوڵتان عەبدوڵڵا. پاشان لە سەردەمی مەحمود پاشای باباندا دەگەڕێتەوە بۆ کوردستان. شاە عەبدوڵڵا لە شاری پاتیالا لە پەنجابی ئیمپراتۆرییەتی مەغۆلەکان لە هیندستان لەدایکبووە لە ساڵی ١٧٤٣ی زایینی لە سەردەمی محەمەد شا، کە مامەڵەی لەگەڵ یاخیبوونێکی مەترسیدار دەکرد لە باشووری هیندستان کە لەلایەن ئیمپراتۆرییەتی ڕکابەری ماراتاوە دروست بوو، کە بۆ تەحەدای دەستبەسەرداگرتنی ئیمپراتۆرییەتی مووغەکان بەسەر نیمچە کیشوەری هیندستاندا سەریهەڵدابوو. هەروەها نادر شای ئیمپراتۆری ئێران، کە لەشکرکێشییەکی هێجگار گەورەی کردە سەر ئاسیا و گەمارۆی دەلهیی دا و لە ساڵی ١٧٣٩دا دەستی بەسەر تاوسە پیرۆزەکەدا گرت کە ئەڵماسەکەی کۆهینووری لەسەرنابوو پێش لەدایکبوونی شاه عەبدوڵڵا لە پونجاب. ئیمپراتۆرییەتی مەغۆلەکان هێڵێکی ئیسلامی پەیڕەو دەکرد کە لە خاک و وڵاتی مەغۆلەکان لە ئۆزبەکستانەوە سەرچاوەی گرتبوو لە ژێر دەسەڵاتی خانەکانی تەیموریی پێشوودا لە ناوچەکانی سەمەرقەند و دوشانبێ، کە لە خاک و ناوچەکانی خانە تەیمورییەکانی پێشووەوە هێرشیان کردبووە سەر کیشوەری هیندستان و داگیریان کردبوو. ئەم هێڵە سۆفیگەرییە دەچووەوە سەر عەبدولخالیق غوجدەوانی کە لە ساڵی ١١٧٩ی زایینیدا سۆفی بووە. ئەم شێخێکی سۆفی بوو بۆ زۆربەی ئەو گەلە تورکزمانانەی شوێنکەوتووی سۆفیگەری بوون، چونکە کۆچەری بوون و لە مزگەوتەکاندا پەرستشیان   نەدەکرد و سۆفیگەری ڕێگەیەکی پێشکەش کردن بۆ پەیوەستبوون بە ئایینەکەیانەوە بەبێ ئەوەی پێویستیان بە مزگەوت هەبێت. عەبدولخالق غوجدەوانی دامەزرێنەری ئەو ڕێباز و باوەڕە سۆفیگەرییەی نەقشبەندی بوو کە بە کەلیماتی قودسییە ناسرابوو. هێڵێک لە شێخە موسڵمانەکان شوێنی   گرتەوە و ئەم هێڵە لەگەڵ داگیرکردنی مەغۆلەکان بۆ نیمچە کیشوەری هیندستان بەردەوام بوو تا سوڵتانییەتی دەلهی.

شاە عەبدوڵڵا لەسەر دەستی شێخ میرزا مەزهەری جانی جاناندا چووە ناو تەریقەتی سۆفیگەرییەوە. ئەم شێخ میرزا مەزهەری جانی جانانە شاعیرێکی گەورە بوو و نووسینەکانی بوونە یەکێک لە “چوار پایەکەی ئەدەبی ئوردو”. کوڕی میرزا جانی فەرماندەی ئاورەنگزێبی ئیمپراتۆری مەغۆلەکان بوو. عەبدوڵڵا شا زۆربەی فێرکارییەکانی لە کتێبی “مەقاماتی مەزهەری”دا تۆمار دەکرد. زۆربەی بیروباوەڕەکانی لە سەرانسەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بڵاوکردەوە. یەکێک لە دەروێشەکانی شاە عەبدوڵڵا کە گەیشتە شاری سلێمانیی کوردستان میرزا ڕەحیموڵڵا عەزیمابادی بوو لە ساڵی ١٨٠٩، چاوی بە خالیدی بەغدادی کەوتبوو. میرزا ڕەحیموڵڵای عەزیمابادی ئامۆژگاریی خالیدی بەغدادی کردبوو کە سەفەری جیهانئاباد بکات لە ئیمپراتۆرییەتی مەغۆلیدا بۆ ئەوەی چاوی بە شێخ عەبدوڵڵا شا بکەوێت. میرزا ڕەحیموڵڵای عەزیمابادی پێی وابوو شێخ خالیدی بەغدادی کەسە هەڵبژێردراوەکەیە، کە شێخ عەبدوڵڵا شا پێشبینیی کردبوو. دواتر شێخ خالیدی بەغدادی هەر لەو ساڵەدا گەیشتە جیهانئاباد و شێخ عەبدوڵڵا شای ناسی و پەیوەندیی بە قوتابخانە ئیسلامییەکەیەوە کرد و لەوێ بە هەموو شێواز و ڕێبازەکانی نەقشبەندی   مەشق و ڕاهێنانی پێکرا و بە خەلیفەی شێخ [شاە] عەبدوڵڵا ناسێنرا لە هەموو ڕۆژئاوای ئاسیادا. لە ماوەی مانەوەی لە ئیمپراتۆرییەتی مەغۆلەکاندا، شێخ خالیدی بەغدادی ئاماژەی بەوەدا کە چۆن ئیمپراتۆرییەتەکە وردە وردە لەلایەن ئینگلیزەکانەوە دەستی بەسەردا دەگیرێت. شێخ خالیدی بەغدادی بەرپەرچ دایەوە، کە بینی چۆن ئینگلیزەکان دزە دەکەنە ناو هەموو لایەنەکانی کۆمەڵگەی مەغۆلەکانەوە، لە نێویشیاندا ئیسلام، کە لەلایەن میسیۆنێرە بەریتانییەکانەوە کاریان لەسەر دەکرا بۆ لاوازکردنی کۆمەڵگەی مەغۆلەکان و زیاتر بە بەریتانی کردنیان. ماراتاکان کۆنترۆڵی مەغۆلەکانیان بەسەر کیشوەری هیندستاندا بە تەواوی لەناوبرد و مەغۆلەکان ناچاربوون لە کۆتایی سەدەی ١٨دا بە دوای پاراستندا بگەڕێن لە دەستی بەریتانییەکان. کۆمپانیای هیندی ڕۆژهەڵاتی بەریتانی لەسەرخۆ دەستی بەسەر ئیمپراتۆرییەتی مەغۆلیدا گرت. شێخ خالیدی بەغدادی تێبینیی ئەوە دەکات کە موسڵمانان دەبێت واز لە شەڕی یەکتر بهێنن لەسەر سیستەمی بیروباوەڕی جیاوازیان ئەگەرنا کافرەکان بەسەریاندا زاڵ دەبن وەک لە هیندستان ڕوویدا.

شێخ خالیدی بەغدادی گەڕایەوە کوردستان و باسی زۆر شتی گەورەی دەکرد وەک خۆبەختکردن و ئەوەی کە هەموو شتەکان لە نەبوونییەوە هێنراونەتە ئەم جیهانە و لەلایەن خەڵکی شارەزوور و خودی مەحمود پاشای بابانەوە ڕێزی لێدەگیرا کە شوێنکەوتوویەکی دڵسۆزی بوو. مەحمود پاشای بابان لە پەیوەندییەکانیدا لە نێوان ئێران و دەوڵەتی عوسمانیدا داوای ئامۆژگاریی خالیدی بەغدادی دەکرد، هەموو نامە و نامەکارییەکانی نێوان خۆی و براکانی لە شازادەی کرماشان و والیی بەغدای مەملووکییەوە لە ماڵی خالیدی بەغدادیدا دەکردەوە. بە نێوەندگیریی خالیدی بەغدادی ڕێگری لە کوودەتایەک کرا لە دژی مەحمود پاشای بابان لەلایەن عەبدوڵڵا پاشای مامیەوە بە هاوکاریی لەگەڵ سولەیمانی والیی بەغدا.

محه‌مه‌د پاشای جاف بوو بە شوێنکەوتووی خالیدی بەغدادی و بەشداری مەدرەسەی شێخ خالیدی بەغدادی دەکات و زۆر پابەند بوو بە ڕاسپاردە و ئامۆژگارییەکانی شێخ خالیدی بەغدادی، لەوانەش بنەما و باوەڕەکانی دژە بەریتانیای کە لە کاتی ئیمپراتۆرییەتی بەریتانیادا بەدەستی هێنابوو و ئەوەش ئەوەبوو کە هەرگیز نەچێتە ناو پەیماننامە و هاوپەیمانی لەگەڵ کافرەکان، کە ئارەزووی دابەشکردنی موسڵمانانیان دەکرد لە دژی یەکتر، بۆ ئەوەی بتوانرێت بە ئاسانی داگیر بکرێن. ئینگلیزەکان سەرکەوتوو بوون لە داگیرکردنی موسڵمانانی ئیمپراتۆرییەتی مەغۆلی بە دابەشکردنیان لە ڕێگەی هاوپەیمانییەوە. شێخ خالیدی بەغدادی پێی وابوو موسڵمانان دەبێت یەکبگرن و خۆیان لە توندوتیژیی تائیفی لە یەکتردا بەدوور بگرن. محەمەد پاشا جاف ئەم پەیڕەوانە پەیڕەو کرد و فێری کوڕەکانی کرد. کوڕەکەی مەحمود پاشا جاف دواتر ڕەتیدەکردەوە هاوپەیمانی لەگەڵ ئینگلیزەکان بکات بۆ شەڕکردن دژی عوسمانییەکان و ڕایدەگەیەنێت کە نابێت موسڵمانان شەڕ لەگەڵ موسڵمانان بکەن. خالیدی بەغدادی زۆر گەشتی دەکرد بۆ دیمەشق و ئەستەنبوڵ. شێخ خالیدی بەغدادی زۆرجار لە گەشتەکانی لە نێوان دیمەشق و سلێمانیدا بە جزیرەدا تێدەپەڕی. شێخ خالیدی بەغدادی دەستی کرد بە کۆکردنەوەی ڕەزامەندی لای خەڵکی جزیرە کە بە پیاوێکی پیرۆزیان دەزانی و لای ئەوان بە مەلا خالید دەناسرا. لە ساڵی ١٨٢٦دا چاوی بە شێخ خالیدی جەزیری دەکەوێت و بە پیاوی پێشبینییەکانی خۆیی ڕادەگەیەنێت. شێخ خالیدی بەغدادی وای لە جەزیری دەکرد کە ئەرکە پیرۆزەکانی خۆی ئەنجام بدات و ئەلجەزیریش بە سەرکەوتوویی ئەنجامی دەدا. لەگەڵ تەواوبوونی شێخ خالیدی جەزیری بە خەلیفەی شێخ خالیدی بەغدادی ناسێندرا. پاشان شێخ خالیدی جەزیری مەدرەسەی بەسرەتی دامەزراند، کە قوتابخانەیەکی ئیسلامی بوو و سۆفیزمی خالید نەقشبەندیی بۆ زۆربەی ناوچەکانی کوردی تورکیا لە ساڵی ١٨٣٩دا بڵاودەکردەوە و مەدرەسەکەی لە گوندی بەسرەت بوو، کە بە شێوەیەکی ستراتیجی لە دامێنی چیای گابار هەڵکەوتبوو کە هەموو ئەو هۆزانەی لەوێ تێدەپەڕین، گەشت دەکەن بۆ دیاربەکر. شێخ خالیدی جەزیری زۆر کەسی فێر دەکرد بە ڕێگاکانی سۆفیگەریی خالید نەقشبەندی و زۆرێک لە خەلیفەکانی لە ویلایەتە کوردنشینەکانی دراوسێی دەوڵەتی عوسمانی سەرهەڵدەدەن. لە بیتلیس خەلیفەکەی سالحی سیپکا لە ساڵی ١٨٥٢ سەریهەڵدا. لە سیرت و ماردین خەلیفەکەی شێخ حەمیدی ماردین لە ساڵی ١٨٨٢ سەرهەڵدەدا، لە باخچەسەرای خەلیفەکەی شێخ سیبغەتوڵڵا ئەرواس سەریهەڵدا. شێخ خالیدی جەزیری بوو بە دۆگمای سۆفیگەریی خالید نەقشبەندی لە چوارچێوەی ناوچە کوردنشینەکانی تورکیا و بڵاوبوونەوەی سۆفیگەریی خالیدیی نەقشبەندی لە ناو ئەنەدۆڵدا دەکرێ بگەڕێنرێتەوە بۆ ئەو. هاوڕێی شاگرد بوو لەگەڵ شێخ عوبەیدوڵڵا کە هاوکات یەکێک بوو لە خەلیفەکانی خالیدی بەغدادی. شێخ عوبەیدوڵڵا خەلیفەی ناوچەی هەکاری دراوسێی جەزیری بووە. لە کۆتاییدا سوڵتانی عوسمانی عەبدولمەجیدی دووەم وەک ئەندامێکی تەریقەتی سۆفیگەریی خالیدی نەقشبەندی هەژمار دەکرا، کە لە ساڵی ١٨٣٩دا فەرمانی گوڵخانە ڕادەگەیەنن. نەوەکانی شێخ خالیدی جەزیری زۆربەی نامە و نامەکارییەکانی شێخ خالیدی جەزیری و شێخ خالیدی  بەغدادییان لە کتێبێکی ناسراو بە مەکتوباتی خالیدی تۆمار کردووە.

بابانەکان لەگەڵ دراوسێکەیان لە بەغدا داودی مەملووکی والی ڕێک نەبوون. زۆرجار هەوڵی دابوو دەستوەردان لە کاروباری بابانەکاندا بکات و حەسەن بەگی برای مەحمود پاشای بابانی لێهەڵگەڕاندبووەوە. حەسەن بەگ زڕبرای مەحمود پاشای بابان و دایکی کچی کەیخوسرەو بەگ جاف بوو. لە کۆیسنجاق هەوڵی کوودەتای دابوو بەسەر دەسەڵاتی مەحمود پاشای بابانی برایدا و داود پاشای والیی مەملووکەکانی بەغدا بە سوپاکەیەوە پێشڕەویی کرد بۆ سلێمانی. مەحمود پاشای بابان هێرشەکەی داود پاشا بەرپەرچ دەدایەوە و حەسەن بەگیش بەرەو بەغدا هەڵهات. داود پاشا لە کۆتاییدا خیانەت لە حەسەن بەگ دەکات وەک نیشانەی ئاشتی بۆ مەحمود پاشای بابان و بەوەش کۆتایی بە یاخیبوونی حەسەن بەگ دەهێنێت. بەڵام مەحمود پاشای بابان بە گومانەوە لە دراوسێکەی بەغدا و ئیمپراتۆرییەتی عوسمانییش بەگشتی دەڕوانێت. لە ساڵی ١٨٢١دا عەباس میرزای فەرماندەی سەربازیی ئێران دواجار دەستی بە لەشکرکێشیی خۆی کرد بۆ سەر ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی. ئیمپراتۆرییەتی ڕووسیا لەلایەن عوسمانییەکانەوە شکستی هێنابوو، کە ئێستا قەفقازیان بەدەستەوە بوو. عەباس میرزا دیسانەوە دەستی بە داگیرکردنی قەفقاز کرد و سوپای زۆر باڵاتری ئەو لە شەڕی ئەرزڕومدا عوسمانییەکانی بردەوە. لە بەرانبەردا والیی مەملووکی نوێی بەغدا سلێمان پاشا هێرشی کردە سەر ئێران، بەڵام هێرشەکەی بەرپەرچ درایەوە و تێکشکێنرا و بەغداش لەلایەن هێزەکانی ئێرانەوە گەمارۆ درا. پاشان مەحمود پاشای بابان کوودەتایەکی بەسەر عوسمانییەکاندا کرد و ڕێگەی بە سوپای ئێراندا بچنە ناو ئەیالەتی شارەزوورەوە. لەگەڵ سوپای عەباس میرزا، هەموو پاشماوەکانی ڕژێمی عوسمانییان لە ئەیالەتی شارەزووردا لەناوبرد. ئەیالەتی شارەزوور بە شێوەیەکی کاریگەر بووە خاکی ئێران و جافەکان لە ساڵی ١٨٢٣ دوای واژۆکردنی پەیمانی زەهاب بوونە ژێردەستەی ئێران.

مەحمود پاشای بابان تا دەهات خودمەزنتر (پارانۆیا) دەبوو و زیاتر دژە عوسمانی دەبوو و کەوتە هەڵگەڕانەوە لە خالیدی بەغدادی کە پەیوەندییەکی بەرفراوانی لە ناو ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا هەبوو و بەو پێیە کەوتە پشتیوانیکردنی هەموو ئیمامە ئیسلامیەکانی لە دژی خالیدی بەغدادی بوون چونکە هەڕەشە بوو بۆ سەر ڕێنمایی و ڕاسپاردەکانیان. لە کۆتاییدا خالیدی بەغدادی بە هەرتەقە (کوفر – و) تۆمەتبار کرا و لە سلێمانی هەڵات بۆ خۆپارێزی لە ژێر دەسەڵاتی عەباس میرزادا. مەحمود پاشای بابان تا ئەو ئاستە ڕۆیشت کە هەموو دەسەڵاتێکی لە عوسمان بەگی بابان سەندەوە لە سلێمانی بە هۆی ئەوەی پەیوەندیی لەگەڵ عوسمانییەکان هەبوو. عوسمان بەگی بابان لە سەردەمی عەباس میرزادا بۆ خۆپەنادان بەرەو ئێران هەڵهات. ئەم ژینگەیە بۆ محەمەد پاشای جاف زۆر دوژمنکارانە بوو، بۆیە خۆی لە کەیخوسرو بەگی مامی دوورخستەوە و لەگەڵ خێڵەکەیدا لە دەشتی شارەزوور و چیاکانی زاگرۆسی ئێراندا بوونە کۆچەری. کەیخوسرەو بەگ خۆی کەنارخست و عەزیز بەگی جافی کوڕی شوێنی گرتەوە. دەستگرتنی مەحمود پاشای بابان بە دەسەڵاتەوە بەردەوام لاواز دەبوو، بە هەمان شێوە دەستگرتنی بابانیش بە دەسەڵاتەوە. ئەو لە کاتێکدا وەک کۆچەرییەک نیشتەجێ بوو. لەلایەن عەباس میرزاوە سووکایەتی پێدەکرا، کە لە دەوروبەری ساڵی ١٨٣٩دا هەڵمەتێکی بۆ   لاوازکردن و لەناوبردنی خێڵەکەی دەستپێکردبوو، چونکە ڕەتیانکردەوە باج بدەن بە سوپای ئێران. زۆر جار خێڵی جاف لە شاخەکانی زاگرۆس و شارەزوور دەکەوتنە بەر هێرشی هێزی سوارەی ئێران و محەمەد پاشای جاف بەرپەرچی دەدانەوە و بەرگرییەکی توندی دەکرد لە دژی عەباس میرزای ئێران بوو. ئەفسەرێکی سەربازیی فەرەنسی، کە ئەندامی کۆمەڵێک ڕاوێژکاری فەرەنسی لە سوپای ئێراندا، بە یاوەری لەگەڵ شازادە فیکرەت دەوڵەتی کچەکەی عەباس میرزا چووبووە تاران. ناوی ئەم ئەفسەرە کۆڵۆنێڵ جۆزێف پیێر فێرێر بوو.

جۆزێف پیێر فێرێر لە سوپای فەرەنسادا بە پلەی کاپتن لە باکووری ئەفریقا خزمەتی سەربازیی دەکرد لە کاتی داگیرکردنی فەرەنسا بۆ سەر جەزائیر لە دەوروبەری ساڵی ١٨٣٠دا. لەشکرکێشیی فەرەنسی بۆ سەر قایمکاریی چەتەی دەریایی بەربەر بە هۆی ناکۆکییەکەوە ڕوویدابوو سەبارەت بە ڕێککەوتنی بازرگانی گەنم لە نێوان حکوومەتی فەرەنسا و سوڵتانی بەربەریی جەزایر. ئوستووڵ یان کەشتیڕانیی فەرەنسی جەزایری بۆردومان دەکرد و سوپای فەرەنسا داگیری کرد. بەڵام بەدووە عەرەبەکان بە سەرکردایەتیی یاخیبوویەک بە ناوی عەبدولقادر خۆیان لە بیابانی جەزایردا حەشار دابوو و بەردەوام بوون لەسەر یاخیبوون و خەریکی خۆدزینەوە بوون. لێرە بوو کە کاپتن پیێر فێریر زۆربەی تاکتیکەکانی بۆ بەرەنگاربوونەوەی یاخیبوون و بزووتنەوەکانی بەرخۆدانی بەدووە عەرەبەکانی بیابان فێر بووبوو. دواتر ئەم ئەفسەرە جیاکرایەوە و دووبارە بۆ هاوپەیمانی سەرەکیی فەرەنسا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست جێگیر کرایەوە، کە ئێرانی فەتح عەلی شای قاجار بوو. فەرەنسییەکان لە ساڵی ١٨٠٧ وەبەرهێنانێکی سەربازییان لە سوپای ئێراندا کردبوو لە سەردەمی ناپلیۆن و پەیمانی فینکنشتاینەوە. فەرەنسییەکان ئارەزووی ئەوەیان دەکرد کە لە حکوومەتی فەتح عەلی شای قاجار کەڵک وەربگرن بۆ تێکشاندنی هەردوو بەرژەوەندیی ڕووسیا و بەریتانیا و عوسمانی لە ناوچەکەدا و لە کۆتاییدا کۆنترۆڵی میزۆپاتامیایان تێکدا. کاپتن پیێر فێرێر بوو بە ڕاوێژکاری سەرەکیی جەنەراڵ عەباس میرزای گەورەی ئێران، ئامۆژگاری دەکرد لە دژی یاخیبوون و چەتەکانی کورد لە ویلایەتی کوردستاندا. کاتێ کە ئەم کۆڵۆنێڵە فەرەنسییە یاوەریی شازادە فیکرەت دەوڵەتی کچی عەباس میرزا دەکات بۆ تاران، ئیبراهیم پاشای حاکمی زەهابیش دەکەوێتە تەکیان و لە ڕێگا کاروانەکەیان بەر هێرشی هێزی سوارەی محەمەد پاشای جاف دەکەوێت و پاسەوانەکان دەبەزێنن و شازادە فیکرەت دەوڵەت و ئیبراهیم پاشای زەهاب و کۆڵۆنێڵ جۆزێف پیێر فێریێر بە دیل دەگیرێن. محەمەد پاشای جاف، بە دانوستان لەگەڵ ئیبراهیم پاشای حاکمی زەهاب، ڕەزامەندیی دەربڕی لەسەر ئاڵوگۆڕ پێکردنیان لەگەڵ عەباس میرزا بۆ قەرەبووکردنەوەی ئەو سووکایەتییانەی بەرانبەر بە عەشیرەتەکەی کراوە. محەمەد پاشای جاف یاوەریی شازادەی کرد بۆ سەرپێڵ، کە بارەگاکەی عەباس میرزای لێبوو. لەوێ لەلایەن عەقید جۆزێف پیێر فێریەر و حاکم ئیبراهیم پاشای زەهابەوە ڕێزی لێ دەگیرێت و زۆرێک لە ئێرانییەکان دەهاتن بۆچوونێکی بەرزیان لەبارەیەوە هەبوو چونکە ئەو هەموو باند و چەتەکانی لەناودەبرد، کە لە  دێهاتەکاندا دەسووڕانەوە.

داود پاشا دیکتاتۆرێکی مەملووک بوو، کە لە سەرەتای سەدەی نۆزدەهەمدا لە ساڵی ١٨١٦ تا ١٨٣١، بە ناوی دەوڵەتی عوسمانییەوە، حوکمڕانیی ئەیالەتی بەغدای گرتە ئەستۆ، لە هێڵێکی دوور و درێژی مەملووکە یەک لە دوای یەکەکانەوە هاتبوو. سوڵتانەکانی عوسمانی هەرگیز متمانەیان بە عەرەب نەبوو لە ئیدارەی خۆیاندا. لە ڕابردوودا کوردەکان سەرکردایەتیی میزۆپاتامیایان لەئەستۆ گرتبوو بە هاوبەشی لەگەڵ دیکتاتۆرە سەربازییەکانی ویلایەتەکانی ڕووسیای عوسمانی یان مەملووکەکاندا، بەو پێیەی هەرگیز لە ئیدارەی عوسمانیدا عەرەب متمانەیان پێ نەدەکرا. سوپای عوسمانی پراکتیزەی ئەوەی دەکرد کە کوڕانی مێرمنداڵی کریستیانی لە قەوقاز و باڵکانەوە دەبرد و دەیانخستنە قوتابخانە سەربازییە تایبەتەکانیان بۆ ئەوەی مێشکیان بشۆن و بیانکەنە سەربازی دەمارگرژ و توندڕەو و پاشان دەخرانە سەرکردایەتیی باڵاوە لە سوپادا. ئەمە شێوازی سوڵتان بوو بۆ پاراستنی کۆنترۆڵی کۆمەڵگەی عوسمانی چونکە بە زۆری متمانە بە دانیشتوانی موسڵمانی سوننە نەدەکرد بۆ حوکمڕانیی ئیمپراتۆرییەتەکەی. بە سادەیی ئەوان دەستکرد و وشک و ڕەق بوون لە بەڕێوەبردنی یاسای حەدیس و شەریعەتدا کە بە شێوازی وریایانە کاریان دەکرد. ئەم مەملووکە کۆنەپەرستانە دەخرانە سەر ناڕێکخراوترین خاک و ناوچەکانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی کە بە عادەت دراوسێی مەککە بوون و بە شێوەیەکی سەرەکی خاک و قەڵەمڕەوی عەرەب بوون. ئەم سەربازە مەسیحییە مێشک شۆراوانە پێویست بوون بۆ پاراستنی ئاشتی لە هەرێم و خاکە عەرەبییەکاندا. بەڵام بۆ بەدبەختی سوڵتان ئەوان زۆر جار بیر و بۆچوونی خۆیان هەبوو. هەر زووش قەوارەی سەربەخۆی خۆیان دامەزراند لە ویلایەتە عوسمانییەکانی میسر و ئێراقدا.

داود پاشا کۆتا سەرکردەی مەملووکەکانی ئەیالەتی بەغدا بوو. ئەو ئەیالەتێکی پڕکێشەی بە میرات بۆ مابووەوە. قاجارەکانی ئێران هەوڵی پەیداکردنی پێگەیەکیان دەدا لە ناوچەکەدا، بەتایبەتی لەگەڵ ئیالەتی شارەزووردا لە باکوور، چونکە چیتر نەدەتوانرا متمانە بە  بابانەکانی ئەیالەتی شارەزوور بکرێت بۆ ئیدارەدانی ئەیالەتەکە بە زیادبوونی بیری سەربەخۆیی و جێنشینییان. عەبدولڕەحمان پاشای بابان لە ساڵی ١٨١٣دا دەستی کرد بە ڕاپەڕین دژی دەوڵەتی عوسمانی بۆ ئەوەی شارەزوور بکاتە میرنشینێکی سەربەخۆ و لەو سۆنگەیەشەوە ڕیزێک قەڵا و قایمکاریی لە دەوری شارەزوور دروست دەکرد. عوسمانییەکان کەوا لە هەڵوێستی عەبدولڕەحمان ترسیان لێنیشتبوو، کەوتنە مامەڵەکردنی توندوتۆڵتر لەگەڵ هۆزە ڕکابەرەکانی بابانەکان بە هیوای زەوتکردنی دەسەڵاتەکەیان، کەسێکی غەیرە بابانیان وەک قایمقام دانا. ئەمەش عەبدولڕەحمان پاشای تووڕە کرد کە سەنجەقی عوسمانیی سلێمانیی ئاوها پێکا و بەتەما بوو هەموو ئەو هێزە خێڵەکییە کوردانەی کە لە دەوری کۆبوونەتەوە بیانجووڵێنێت و سەربەخۆیی کوردی لە دەوڵەتی عوسمانی ڕابگەیەنێت. ئەمەش سوڵتان مەحمودی دووەمی عوسمانی تووڕە کرد و داود پاشای دیکتاتۆری مەملووکەکانی بەغدای نارد بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم هەڕەشەیە. داود پاشای والی بە هێزێکی سەربازییەوە دای بەسەر قەڵا و قایمکارییەکانی عەبدولڕەحمان پاشادا لە سلێمانی و ئەمیش بە هێزەکانی خۆیەوە یاخیبوون و ڕووبەڕوویان بووەوە، بەڵام ئەمە بە کۆتایی دەسەڵات و سەردەمی عەبدولڕەحمان پاشا شکایەوە و بەرەو ئێران هەڵات پەنای بردە بەر قاجارییەکانی دوژمنی سەرسەختی عوسمانییەکان. ئەوجا مەحمود پاشای بابان شوێنی عەبدولڕەحمان پاشای بابانی گرتەوە و کەیخوسرەو بەگی جافی کردە پیاوی دەستەڕاستی خۆی، داوای لێدەکرد ٣٠٠٠ پیاو ئامادە بکات بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ هەر هەڕەشەیەکی ناوخۆیی ئەیالەتی شارەزووردا. مەحمود پاشای بابانیش دژی سوڵتانی عوسمانی هەڵگەڕایەوە و لای دایە پاڵ ئێرانی قاجار، کە لە ماوەی ساڵانی ١٨٢٠کاندا هێرشی کردە سەر میزۆپاتامیا و داگیری کرد. ئەم لەشکرکێشییە لەلایەن عەباس میرزای قاجارەوە سەرکردایەتیی دەکرا، کە لە دوای جەنگە وێرانکەرەکانی لەگەڵ ڕووسیا لە سەردەمی شەڕەکانی ناپلیۆندا سوپاکەی خۆی بنیات نایەوە و هەرێمە لەدەستچووەکانی قەوقاز لە شەڕی لەگەڵ ڕووسەکاندا وەرگرتەوە کە ئێستا لە ژێر کۆنترۆڵی عوسمانییەکاندا بوو. عەباس میرزا سوپای مەشقدراوی ڕاهێنراوی فەرەنسی لە شەڕی ئەرزروومدا شکستی بە عوسمانییەکان. پاشان بابانەکان لە دوای شەڕەکە ڕوویان لە ئێران کرد و ئەیالەتی سارەزوور لە دەوروبەری ساڵی ١٨٢٣دا بندەستی قاجارەکانەوە. سوپای قاجاری ئێران سلێمانییان داگیر دەکرد و ئەمەش بووە هۆی لاوازکردنی مەملووکەکان و داود پاشا لە بەغدا بۆ هەمیشە. عەبدولمەجیدی یەکەم چاکسازی لە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا کرد و ئەیالەتەکانی گۆڕی بۆ ویلایەت بە پێی چاکسازییەکانی تەنزیماتی ساڵی ١٨٣٩ کە پۆستەکانی حکوومەتی گۆڕی و لە والییەوە دایبەزاند بۆ قایمقام. عەبدولمەجید ئارەزووی لەناوبردنی مەملووکەکانیشی دەکرد کە بە بەربەستی دادەنان لە بەردەم ئیدارەدانێکی کاریگەرتردا بۆ ویلایەتەکانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. ساڵی ١٨٣١ عوسمانییەکان لە دیمەشقەوە هێرشیان کرد و بەغدایان گرتەوە و مەملووکێکی دڵسۆزتریان بۆ والیی بەغدا دانا، کە عەلی ڕەزا پاشا بوو. زۆری نەخایاند عوسمانییەکان بە هاوکاریی والیی بەغدا سلێمانییان گێڕایەوە ژێر دەسەڵاتی خۆیان و لەگەڵ لاوازبوونی دەسەڵاتی قاجارییەکان بەسەر شارەزووردا ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی شەڕی لەگەڵ بابانەکان دەستپێکرد. جافەکانیش لە ساڵی ١٨٤٧دا ڕۆڵێکی سەرەکییان لەم شەڕ و ململانێیەدا گێڕا و یارمەتیی عوسمانییەکانی دا بۆ داگیرکردنی شارەزوور لە شەڕی کۆیەدا. سوڵتان عەبدولمەجیدی یەکەمی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی گەورە پیاوێکی بە تمووح بوو و ئامانجی گەورەی هەبوو بۆ ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی. سوڵتان شوێنکەوتە و پەیڕەوکاری ڕاسپاردە و ڕێنماییەکانی خالیدی بەغدادی بوو، ئەندامی ڕێبازی نەقشبەندی خالیدی بوو. زۆرێک لە ڕێنماییەکانی خالیدی بەغدادی کاریگەرییان لەسەر سوڵتان هەبوو. بە شێوەیەکی سەرەکی ڕێنماییەکانی لە بنەماکانی پێشەوایی یان ئیمامەتدا کە دەڵی هەر شێخێکی ئایینی ئیمام یان پێشەنگی قازییەکەی خۆیەتی و ئەو قازییەش ملکەچی    ڕاڤە و لێکدانەوەکانی شێخ خۆیەتی بۆ قورئان. مرۆڤ نابێت حوکم لەسەر کەسێکی تر بدات بۆ پەیڕەویکردنی پراکتیزە جیاوازەکانی قازییەکی بێگانە. هەر لەم ڕێنماییانەشەوە لێبووردەیی سەرچاوەی گرتووە. شوێنکەوتووانی شێخ خالیدی بەغدادی لە هەموو ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا تا داغستان بڵاوبووبوونەوە. عەبدولمەجیدی یەکەم ئەوەندە لە ژێر کاریگەری شێخ خالیدی بەغدادی بوو بە ڕادەیەک کە لە ساڵی ١٨٣٩ی زایینی دەستی کرد بە هێنانەکایەی چاکسازی لە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا.

عەبدولمەجیدی یەکەم لە ناو باخچەی گوڵخانەی تەنیشت کۆشکی تۆپقاپی لە ساڵی ١٨٣٩ی زایینیدا فەرمانی گوڵخانەی ڕاگەیاند و مافی یەکسانی بە مەسیحییەکان و کەمینەکان دا بۆ ڕازیکردنی هاوپەیمانەکانی ڕۆژئاوای. لێرەوە قۆناخێکی نوێ لە سەردەمی عەبدولمەجیدی یەکەمدا دەستیپێکرد و دەوڵەتێکی لە ناو ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا دامەزراند کە لێبوردەیی و یەکگرتوویی باڵ بەسەریدا بکێشێت، چونکە وڵات خەریک بوو بەرەو داڕووخان و هەڵوەشانەوە گلۆر دەبووەوە و لە گەشەپێدانی پیشەسازیدا لە وڵاتە زلهێزەکانی ڕۆژئاوا بەجێمابوو. هەڵبەت چاکسازییەکانی ئەو هەوڵێک بوو بۆ ئەوەی وڵاتەکە بە یەکگرتوویی بمێنێتەوە لە نێوان داڕشتنەوەی پەیکەربەندیی بیرۆکراسیی عوسمانیدا. بەڵام ئەمە کاریگەریی نەرێنی و خراپی هەبوو لەسەر ناوچەکە و سەقامگیریی لەقکردبوو. گەلی ئەرمەن کە بە هۆی چاکسازییەکانەوە بوێرتر بوون، ڕاپەڕینێکی سەرتاسەرییان بەرپاکرد و کەمینەکانی تریش هەر وایانکرد، لەنێویاندا بەشێک لە خەڵکی کورد وەک بابانەکان. ویلایەتی میسر جیابووەوە و دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی پێکهێنا لە جیی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی وەک دژایەتییەک بۆ چاکسازییەکان و لە میسردا خدێوییەتی دامەزراند. بەهەرحاڵ عەبدولمەجیدی یەکەم بە هاوپەیمانیی لەگەڵ بەریتانی و فەرەنسییەکان لە یارمەتیدانی هاوپەیمانە کریمییەکانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی سەرکەوتنی بەسەر ڕووسەکاندا بەدەستهێنا. ئەوان لە شەڕی سیڤاستۆپۆلدا ڕووسیایان تووشی شکستێکی گەورە کرد. لە ساڵی ١٨٥٦دا، پەیماننامەی پاریس لە نێوان بەریتانیا و فەرەنسا و ئیمپراتۆرییەتی     عوسمانی و ڕووسیادا واژۆ کرا. ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی لە کاتی واژۆکردنی پەیماننامەکەدا بە خاک و وڵاتێکی ئەوروپی دانرا. بەڵام ئەم پەیماننامەیە ڕووسیای لە ئەرکی خۆی ڕانەگرت بۆ قووتدانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی. زۆرێک لە کەمینەکانی ناو ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی وەک کورد و ئەرمەنەکان دەستیان دەکرد بە بەرەنگاربوونەوەی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی و بابانەکانیش لە دژی عوسمانییەکان ڕاپەڕین.

لە ساڵی ١٨٧٩ سوپای ئیمپراتۆری ڕووسیا کە لە قەوقاز جێگیر بوو بە هۆی ئەم پەرەسەندنانەی بە دەرفەت زانی بۆ داگیرکردنی قەوقازی عوسمانی و پشتگیریکردن لەم ڕاپەڕین و یاخیبوونانە. سەربازانی پاڵتۆ سپیی سوپای ڕووسیا پۆل پۆل لە سنووری قەوقاز پەڕینەوە و دژی پاڵتۆ شینەکانی سوپای عوسمانی کەوتنە شەڕەوە کە چەک و چۆڵی ئەڵمانی پڕچەک کرابوون و توانییان بایەزید و ئەردەهان و قارس و ئەرزڕووم داگیر بکەن. ئەمە بوو بە هۆی ئاژاوە و پشێوی لە سەرتاسەری ناوچەکەدا لە وانەوە تا مووسڵ. سوپا و دامودەزگا دەوڵەتییەکانی عوسمانیی ئەم ناوچەیە کەوتنە حاڵەتێکی   ناجێگیر و نائارامییەوە لە سنووری دەوڵەتەکانی ئێران و ڕووسیا و عوسمانیدا. سوڵتان عەبدولعەزیز، کە لە دوای سوڵتان عەبدولمەجید هاتە سەر حوکم ڕووبەڕووی یاخیبوونی ناوخۆ بووەوە. ئیسلام لە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا زۆر لە ژێر کاریگەریی شێخە تائیفی و دەستەگەرەکانی عەرەبدا بوو و ئەمەش هەڕەشە بوو بۆ سەر دەسەڵاتەکەی. هەروەها تورکەکانیش زۆر تائیفی بوون و ڕێچکەی ئەو عەرەبانەیان گرت کە مەککەیان کۆنترۆڵکردبوو. توڕەیییەکی گشتی لە ژێر کاریگەریی ئیلهامبەخشی ئیسلامیدا هاتە ئاراوە دژ بە چاکسازییەکانی فەرمانی باڵای گوڵخانە (خەتی شەریف گوڵخانە – و) کە عەبدولعەزیز لە عەبدولمەجیدی یەکەمی پێش خۆیەوە بە میرات بۆی مابووەوە. چاکسازییەکان وەک لایەنگری ڕۆژئاوا سەیر دەکران و سوودی بۆ کەمینە مەسیحییەکان هەبوو زیاتر لە موسڵمانەکان. ئۆپۆزسیۆن گەشەی کردبوو لەو کاتەوەی کە چاکسازییەکانی فەرمانی گوڵخانە خەڵکی لە کۆیلایەتی ڕزگار کردبوو، چونکە بازرگانیی کۆیلە داهاتێکی سەرەکی بوو بۆ عەرەبەکان و ئەمەش مەککەی کردبووە دژی عەبدولعەزیز. عەبدولموتەلیب موتەسەڕیفی مەککە، پیلانی لەدژ دەگێڕا و لەگەڵ زۆرێک لە بەرپرسانی تری تووڕەی ناو حکوومەتی عوسمانیی ئەستەنبوڵ بەشدارییان دەکرد لە پیلانگێڕی دژی سوڵتان عەبدولعەزیز.

ئەم سوڵتانە لە ئیمپراتۆرییەتەکەیدا دڵسۆزی زۆر کەمی هەبوو بە گەلەکەی خۆیشیەوە. تاکە خەڵکانێک کە دەیتوانی پشتیان پێ ببەستێت کورد بوون و بەو ئەنجامە گەیشتن کە سیاسەتێکی لایەنگریی کورد لە چوارچێوەی باوەڕی سەربازیی عوسمانیدا بگیرێتەبەر بۆ ئەوەی لە ساڵانی دواتردا پشتیوانی لە دژی جەردە و ڕێگرە ئیسلامی و عەرەبەکانی ئیمپراتۆری عوسمانی بگرێتەبەر، ئەو سیاسەت عوسمانییە بوو کە کوردی لەوانیتر پێ پەسەندتر بێت. دوای ئەوەی عەلی ڕەزا پاشا عەباس میرزای داگیرکەری ئێرانی تووشی شکستێکی گەورە کرد لە باکووری میزۆپۆتامیادا و لە ساڵی ١٨٥٠دا بابانەکانی دەرکرد و مۆڵەتی دا محەمەد پاشای جاف و خێڵی جافی کۆچەری لە شارەزوور نیشتەجێ ببن بێئەوەی لەلایەن عوسمانی یان ئێرانییەکانەوە دەست بهێنرێتە ڕێیان. لێرەوە سەردەمێکی زێڕین بۆ جافەکان دەستی پێکرد کاتێک بوون بە دەسەڵاتی سەرەکی لە ناوچەکەدا و خێڵە کۆچەرییەکان ڕێگەیان پێدرا لە خانەقین و قزل ڕەباتەوە تا پێنجوێن لە ناوچەی شارەزووری کوردستان ئاژەڵ و ماڵاتیان بلەوەڕێنن. محەمەد پاشای جاف لەم ناوچانەدا، لە پێگەی دەسەڵاتی خۆیەوە کەوتە سەرکوتکردنی هەموو دوژمنەکانی، سەرەتا لەو بەشەی خێڵی جافەوە دەستی پێکرد کە  لە  ژێر سەرکردایەتیی عەزیز بەگی کوڕی کەیخوسرەو بەگی جافدا بوون و سەر بە بابانەکان بوون تا دەگاتە خێڵی ڕکابەری هەمەوەند کە دژی عوسمانییەکان و هەموو شتێک بوون. لە ساڵی ١٨٦٦دا قەڵا و قایمکارییەکی لە قەراخی ڕووباری سیروان دروستکرد بۆ ئەوەی خۆی لەم هەموو دوژمنانە بپارێزێت و لە ئێستادا بە قەڵای شێروانە ناسراوە. لە ساڵی ١٨٦٨ لەلایەن سڵێمان پاشای مەملووکی والیی بەغداوە [وەک سەرۆکی جاف] دەستنیشان دەکرا. بەڵام دەسەڵاتی هەردوک سڵێمان پاشای والی و محەمەد پاشای جاف لە کاتی شەڕی ڕووسیا و عوسمانی لە دەوروبەری ساڵی ١٨٧٨دا هاتە کزی و لاوازبوون.

هەمەوەندەکان لقێکی هۆزی جاف بوون (؟) کە شوێنی نیشتەجێبوونیان لە دەوروبەری قەسری شیرین لە ئێران بوو. ڕەچەڵەکی ئەم خێڵەش وەک جاف دەگەڕێتەوە بۆ هەمان  سەیید کە پیر خدری شاهۆ بووە و سەر بە هەمان ئایینی ئاگرپەرستی جافەکان بوون کە یەزدانییەت بووە و فۆرمێک بووە لە ئایینی زەردەشتی. سەرکردەکەیان میر جەوان خان بوو (ڕەنگە مەبەستی جوامێر ئاغا بووبێت – وەرگێڕ)، کە هەردوو سوپای ئێران و عوسمانی وەکیەک لێی دەترسان. حکوومەتی ئێران باجێکی بە میر جەوان دابوو بۆ پاسکردنی سنوورەکەی. عوسمانییەکانیش ڕێگەیان بە میر جەوان خان دا لە قەرەداغ نیشتەجێ بێت. میر جەوان خان بەشداریی لە شەڕەکانی قەوقازدا کردبوو لە دەوروبەری بایەزید لە کاتی جەنگی ڕووسیا – عوسمانی لە ساڵانی ١٨٧٧ تا ١٨٧٨ و چەک و تەقەمەنیی لە سوپای ئیمپراتۆریی ڕووسیا وەردەگرت بە فەرماندەیی جەنەراڵ تێر گوکاسۆڤی ئەرمەنی. هێزە شەڕکەرەکەی هەمەوەند کە ٣٠٠ سوار بوو و بە باشی پڕچەک کرابوون. ئەوان ساڵی ١٨٨١ لە سەردەمی ڕاپەڕینی شێخ عوبەیدوڵڵا لە دژی عوسمانییەکان گەڕانەوە و بۆ ماوەی چوار ڕۆژ گەمارۆی سلێمانییان دا و لەوەدابوو دەست بەسەر شارەکەدا بگرن تا عوسمانییەکان بە هێزێکەوە لە کەرکووکەوە هاتن و بەرپەرچی هێرشەکەیان دایەوە. لەم ماوەیەدا هەمەوەندەکان چوونە پاڵ ئەو دوژمنانەی محەمەد پاشای جاف کە لە ژێر فەرمانی عەزیز بەگی کوڕی کەیخوسرەو جافدا بوون. عەزیز بەگی جاف کێبڕکێی نازناوی بەگزادەی لەگەڵ محەمەد پاشای جافدا دەکرد. هەمەوەند دەیانویست شارەزوور لە دەستی محەممەد پاشای جاف دەربکەن و بۆ ئەم مەبەستەش هاوپەیمانییان لەگەڵ بەشەکەی ژێر دەسەڵاتی عەزیز بەگی جافدا بەست و هەردوو لا پێکەوە لە شەڕدا بۆسەیان بۆ محەمەد پاشای جاف دانا و لە ساڵی ١٨٨٠دا کوشتیان. جافەکان بە فەرماندەیی مەحمود پاشا شوێن هەمەوەند و جافی عەزیز بەگ کەوتن تا بناری گل، بەڵام لەسەر دەستی هەمەوەندەکان شکستیان هێنا. بەڵام هێزی عوسمانی هاتە هانای جافەوە و بە شەڕ ڕاویاننان و تا قەسری شیرین و قەڵای جوامێر دوایانکەوتن. لێرە هەمەوەند خرانە ژێر پاراستنی زیللول سوڵتانی (ظل السلطان) حاکمی ئیسفەهانی ئێرانەوە. لێرەدا بوو کە مەحمود پاشای جاف ناوچەی زەهابی گرت و بەسەر هێزەکانی ئێران و هەمەوەنددا زاڵبوو و هەردوو لا عوسمانییەکان و ئێرانییەکانیش بە هۆی ناکۆکی و دوژمنایەتیی ئەو دوو عەشیرەتەوە بێزار بووبوون. لەبەر ئەوە هەردوو لا هاوپەیمانییەکیان پێکهێنا بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو مەترسییەی کە کورد لە سەر سنوورەکانیان دروستیکردبوو. ئەوان ئەو ئاژاوە و پشێوییەی جاف و هەمەوەندیان وەک بەشێک لە لەشکرکێشیی گەورەتری هێزەکانی شێخ عوبەیدوڵڵا لەقەڵەمدا لە ناو خاکی ئێراندا بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێکی کوردی. لە ساڵی ١٨٨٤دا ئەو ئێرانییانەی کە هاوپەیمان و پارێزەری هەمەوەندەکان بوون لە قەسری شیرین، لە دوای مردنی زیللول سوڵتان خیانەتیان لێکردن و دەسبەجێ هەموو سەرکردەکانیان کوشتن و هەمەوەندیان ڕادەستی عوسمانییەکان کرد و ئەوانیش دەربەدەریان کردن و دووریانخستنەوە بۆ بیابانی سینا و تەرابلوس لە باکووری ئەفریقا.

مەحمود پاشای جاف دوا پاشماوەی خێڵی عەزیز بەگی جاف لەناوبرد، کە لە قەسری  شیرین و قەڵای جوامێردا وەک بەگزادە کێبڕکێیان لەسەر دەسەڵاتەکەی دەکرد. عوسمانییەکان جافەکانیان دەربەدەر نەدەکرد، چونکە گرنگی و بەهایەکی گەورەیان هەبوو بۆ ئیدارەدانیان لە سنووری ویلایەتی مووسڵدا. لەبری ئەوە لە شوێنی مەحمود پاشا عوسمان پاشای برایان وەک قایمقامی گوڵعەنبەر و هەڵەبجە دامەزراند، چونکە سەرکردەیەک بوو بە ئاسانی کۆنترۆڵ دەکرا. ئەمەش دەبێتە هەوڵی عوسمانییەکان بۆ کۆتاییهێنان بە هەموو میرەکانی جەنگ لە ویلایەتەکانیان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و پەرەپێدانی دەوڵەتێک کە زیاتر ناوەندیتر بێت.

سەرچاوە؛

            British National Archive Documents

British Documents concerning the Turco – Persian Boundary Demarcation Committee

DOCUMENT؛FCO 78/2731

بەڵگەنامەکانی ئەرشیفی نیشتمانی بەریتانیا

بەڵگەنامەکانی بەریتانیا سەبارەت بە کۆمیسیۆنی دیاریکردنی سنووری تورکیا- ئێران

لە ئینگلیزییەوە: محەمەد حەمەساڵح تۆفیق