بەوتەی واڵتێر کافمەن، وەرگێڕ و شرۆڤەکار و شیکەرەوەی ناوداری بەرهەمەکانی نیچە، “ئەو هیچکات بیردۆزێکی لەبارەی مەعریفەوە پەرە پێ نەدا کە ببێت بە مایەی ڕەزامەندیی خۆی”. لەگەڵ ئەمەشدا بەوتەی یەکێکی دیکە لە ڕاڤەکارانی بەرهەمەکانی نیچە، هیچ بەشێک لە فەلسەفەی نیچە سەرلێشێوێنەرانەتر لەوەی بەشێوەی گشتی ناوی لێ دەنێن “مەعریفەناسی نیچە”، نییە. بەهەرحاڵ، بە ئەگەری زۆر، هیچ بەشێکی دیکە لە فەلسەفەی نیچە بەڕادەی ئەم بەشە ناتوانین لەڕووی پرس و هۆگرییە هەنووکەییەکان، گرنگتر و ڕاکێشەرتر هەژمار بکەین.
کافمەن لە درێژەی دێڕەکانی سەرەوە ئاماژە بەم ڕاستییە دەکات کە جیاکردنەوە و پۆلێنبەندیی ژمارەیەکی زۆر لە یاداشتەکان و هەروەها بڕگە پێوەندیدارەکان بەم باسە لە بەرهەمەکانی نیچە و شیکارییان وەکوو گشتییەتێک کارێکی زۆر سەخت و ئەستەمە. ئەمەش شتێکی ڕوونە کە لە ئاوەها نووسینێکی کورتدا ناتوانین بەدوای ئاوەها ئامانجێکدا بین؛ لە ڕاستیشدا بابەتی گرنگتر ڕوونکردنەوەی مانا و شێوەی گشتیی ئەم ئامانجەیە. وادیارە هەمووان لەسەر ئەمە کۆکن کە شتێک بەناوی مەعریفەناسی نیچە” بوونی نییە، مەگەر بە مانایەکی گشتی و لە چوارچێوەی کۆمەڵێک ڕا و تێڕوانینی پەرتەوازە لەبارەی مەعریفە، ههقیقهت و پرسە پێوەندیدارەکان بەم دوانەوە. بەڵام بەڵگەیەک کە کافمەن بۆ پاساوهێنانەوەی ئەم نەبوونە دەیخاتە ڕوو، بە تەواوەتی بێمانایە، چونکە نیچە نەک تەنها هۆگریی و نیازێکی بۆ دامەزراندنی بیردۆزێک لەبارەی مەعریفەوە نەبوو، بەڵکو لە بنەمادا ئەم کردەیە یان هەر جۆرە مەعریفەناسیەکی بە کارێکی نامومکین، پووچەڵ و بێمانا دەزانی. بۆ ڕوونتربوونەوەی ئەم بابەتە باشتر وایە لە سەرەتادا چاوێک بە مێژووی ئەم دەستەواژەیەدا بخشێنین. مەبەست لە پێداگریی لەسەر پاشگری “ناسی” زەقکردنەوەی بانگەشەی “ماهییەتی زانستی” بۆ ئەم هەوڵە فیکرییەیە. پاش سەرکەوتنی شۆڕشی دژە میتافیزیکیی کانت و سەرەونخوونبوونی فەلسەفە لەسەر تەختی پاشایەتیی زانست و مەعریفەکان (بە مانا نەریتییەکانی ئەم دەستەواژانە) دەستەواژەی “مەعریفەناسی” وەکوو ناوی نوێی فەلسەفە هەڵبژێردرا. لەسەر بنەمای ماهییەتی “زانستی” بیرکردنەوەی چاخی نوێ و شێوازی تازەی دابەشکردنی ئیشی فیکری، تێکەڵکردنی هەر دیاردە یان بوارێکی نوێ لەگەڵ پاشگری “ناسی”، دەبوو بەهۆی سەرهەڵدان و دەرکەوتنی باڵ یان “گوتارێکی زانستیی” تازە کە غایەت و ئامانجەکەی “ڕوونکردنەوەی زانستییانەی” دیاردەی بەرمەبەست بوو. بەم شێوەیە، مەعریفەناسی لەپاڵ زیندەوەرناسی، دەروونناسی، جوانیناسی و..هتد دەرکەوت. ماهییەت و ماناکەشی شتێک نەبوو جگە لە “ڕوونکردنەوەی زانستی”ی دیاردەی مەعریفە لە ڕێگەی کۆکردنەوە و لێکدانەوە و شیکاریی “فاکتەکان” بەپێی “میتۆدێکی تاقانە زانستی” کە زانستە سرووشتییەکان، بەتایبەتی فیزیک، بە نموونە و سەرچەشنە سەرەکەییەکەی هەژمار دەکران. مانای وردی “میتۆدێکی تاقانە” و “ڕوونکردنەوەی زانستی” یش بەپێی باڵی میتۆدناسیی پێناسە دەکرا کە خۆی باڵێک بوو لە مەعریفەناسی. (هەڵبەت تایبەتمەندیی بازنەیی ئەم باسە بابەتێکی دیارە کە لە درێژەدا دێینەوە سەری).
بەڵام بۆ تێگەیشتن لە مانا، یان لانیکەم بەشێک لە مانای مەعریفەناسی پێویست نییە تا دەست بەداوێنی پێناسە پۆزیتیڤیستی یان نیۆ-پۆزیتیڤیستییەکان لە زانست بین. ئەو شۆڕشەی کە بوو بەهۆی سەرەونخوونبوونی فەلسەفە، وەکوو زۆرێک لە شۆڕشە کۆمەڵایەتییەکان، پێکهاتەی سەرەکیی دەسەڵاتی وەکوو خۆی هێشتەوە. هاوشێوەی ئەم ڕووداوە پێشتر ڕووی دابوو؛ سەرەونخوونبوونی ئیلاهییات لە کۆتاییەکانی سەدەکانی ناوەڕاست، حیکمەت و فەلسەفەی کەونارا لە کۆتایی ئیمپراتۆریی ڕۆم (سەدەی پێنجەمی زاینی)، یان تەنانەت سەرەونخوونبوونی ئوستوورە هۆمەرییەکان و جیهانبینیی ئوستوورەیی لە پاش سەرهەڵدانی فەیلەسووف و سۆفیستەکان، ئەو شتەی کە بەپێچەوانەی هەموو ئەم شۆڕشانە پتەو و جێگر مابووەوە، پێویستی و خواستی مرۆڤ بۆ زاڵبوون بەسەر جیهانی دەرەوە و ناوەوەی خۆیدا بوو کە دەبوو لە چوارچێوەی شێوەیەک لە مەعریفە و ناسینی جیهان بیچم وەرگرێت. لەم ڕووەوە، لەڕووی مەعریفییەوە، پرسی سەرەکی، دۆزینەوەی بنەمای ڕەها و غایی ههقیقهت، و گەیشتن بە بابەتی یەکەمین یان خاڵی دەسپێکێک بوو کە دەبوو هەموو شتێک لێیەوە هەڵبهێنجرابا. بە دەربڕینێکی دیکە، لە هەموو سەردەم و قۆناغەکاندا بابەت و پرسی نەگۆڕ و هەمیشەیی، هەوڵدان بۆ چڕکردنەوە یان دابەزاندنی کۆی واقیع بۆ سەر چەمکەکان و ئەو وتەزا دەرهەستانەی زەینیی مرۆڤ، یان ڕٶنانی سیستەمێک لە چەمکە دەرهەستەکان بووە کە بەشێوەیەک جیهان بۆ مرۆڤ “ڕوون بکاتەوە” یان مانا و نەزمێکی بداتێ. پرۆژەی مۆدێرنی مەعریفەناسی لە ڕاستیدا دواهەوڵ و دەرهەستترین شێوەی بەئەنجامگەیاندنی هەر ئەم هەوڵەیە و دژوازییەکان و بونبەستەکانی مەعریفەناسی مۆدێرنیش هەر لەم بابەتەوە سەرچاوە دەگرێت.
مەعریفەناسی کە وەکوو زانستەکانی دیکە لەسەر بنەمای ڕووبەڕووبوونەوەی زەین و عەین یان سووژە و ئۆبژەیە، دەبێت ڕوونکارییەکی بەرهەست و عەینی لە مژارەکەی خۆی بخاتە ڕوو تا بتوانرێت دروستی یان نادروستییەکەی بە شێوازی زانستی” هەڵبسنەگێنرێت. ئەم بابەتە پێویستی بە بەراوردکاریی نێوان ڕوونکاریی پێشکەشکراو لەگەڵ خودی مژارەکە یان هەمان واقیعی لەبەرچاوان هەیە. بەڵام لێرەدا بەپێچەوانەی بیردۆزەکانی دیکە و ڕوونکارییە “زانستییەکان”، هیچ دەستمان بە “خودی مژار” یان “واقیعی لەبەرچاوان” ناگات؛ چونکە ئەگەر “خودی مژار” یانی مەعریفەی بەردەست و واقیعیمان لەبەردەست بوایە، ئەوا ئیتر پێویستمان بە “مەعریفەناسی” نەبوو، بەڵکو تەنها ئەوە بەس بوو کە مژاراێک کە بە بەرچاوی ئێمەوەیە بە ڕوونی و بەش بە بەش باس بکەین؛ و هەڵبەت ئەمە تاڕادەیەکی زۆر هەمان ئەو کارەیە کە دیاردەناسیی ئێدموند هووسرێل(فیلسووفی ئاڵمانی-نەمسایی ١٨٥٩-١٩٣٨) پێی هەڵدەستێ. بە هەمان شێوە کە نیچە لە دوابەرهەمی خۆی واتە “خواستی دەسەڵات” دەنووسێت؛ “بە مەبەستی بڕیاردان لەبارەی واقیعیبوونی ئەم یان ئەو شتە بۆ نموونە ڕاستییەکان یان فاکتەکانی ئاگایی” دەبێت بزانین بوون چییە؛ و بەم شێوەیەش، دەبێت بزانین حەتمییەت یان لێبڕان چییە، مەعریفە چییە و لەم بابەتانە. بەڵام بەو هۆیەی کە ئەمە نازانین کەواتە ڕەخنەکاریی هێزی مەعریفە کارێکی پووچەڵ و بێمانایە؛ ئامرازێک چٶنچۆنی دەتوانێت ڕەخنە لە خۆی بگرێت لە حاڵێکدا بۆ ئەنجامدانی ڕەخنەکە تەنها و تەنها دەتوانێت خۆی بەکار بێنێت و لە ڕێگەی خۆیەوە بێت؟
یان بە دەربڕینێکی دیکە وەکوو لە قسەیەکی نەستەقدا بیستوومانە “هیچ چەقۆیەک مشتکەکەی خۆی نابڕێت” (خاڵی شاراوەی پشت ئەم دژوازییە، کە لە چواندنەکەی سەرەوەشدا دەردەکەوێت ئەمەیە کە گریمانەی دەرکەوتنی لەسەر بنەمای بەئامرازبوونی ئاگاییە). تاقانە فیلسووفێکی دیکە کە بە هەمان وردبینی و تیژبینییەوە دژوازیی شاراوەی لە ناخی مەعریفەناسیدا ئاشکرا کردووە، هیگلە. ئەم بابەتە تەنها یەکێک لە نموونەکانی نزنیکی و لێکچوونی نێوان ڕاکانی نیچە و هیگڵە؛ لە ڕاستیدا پەرژانە سەر لێکچوونەکان و جیاوازییەکانی ئەم دوو فەیلەسووفە، سەرباری پرسی “مەعریفەناسی” دەشتوانێت پێگەی نیچە لە ناو کۆشکی فەلسەفەی ئەورووپاشدا ڕوونتر بکاتەوە. و ئەمەش بوار بە ئێمە دەدات تا لە مانای ڕا و میتافۆڕە فەلسەفییەکانی نیچە (وەکوو “خواستی دەسەڵات”، “پاساومەندیی جوانیناسانەی جیهان”، یان “گەڕانەوەی ئەبەدی” و پەیوەندیی ئەو لەگەڵ ڕەوتە فەلسەفییە هاوچەرخەکان (بەتایبەتی شێوەکان و جۆەکانی ڕێژەگەرێتیی پۆست مۆدێرن) باشتر تێبگەین. لە پێشەکی کتێبی دیاردەناسیی ڕۆح، کە ناوەرۆکەکەی لێکدانەوەی شێوە مێژووییەکانی گۆڕانکاری یان ئەزموونی ڕۆح یان (خود)ئاگایی مرۆڤە، هیگل دیاردەی مەعریفە یان مەعریفەی دیاردەیی لێک دەداتەوە. ئەو لەڕێگەی باسکردن و شیکرندەوەی کۆمەڵێک چەمکی وەکوو ئەزموون، مەعریفە، هەڵە و ههقیقهت نیشانی دەدات کە پرۆسەی مەعریفە شتێک نییە جگە لە هەڵسەنگاندن و بەراوردکردنی لایەنی زەینی (واتە مەعریفە، چەمک، یان “بابەتێک بۆ ئاگایی”) لەگەڵ لایەنی عەینی (واتە ههقیقهت، زات، یان بابەت بۆ خۆی) کە لە ڕاستیدا ڕۆڵی پێوەر و پێودانگی هەڵسەنگاندن دەگێڕێت؛ بەڵام بەوتەی هیگل؛
کاتێک ههقیقهتی مەعریفە هەڵدەسەنگێنێن، وا دێتە پێش چاو کە سەرقاڵی لێکدانەوەی ئەو شتەین کە مەعریفە لە خۆیدا هەیە. بەڵام چونکە لەم لێکدانەوەیەدا مەعریفە بابەتی ئێمەیە، کەواتە مەعریفە “بابەتێک”ە بۆ ئێمە…ئەو شتەی وەکوو زاتی مەعریفە دەکەوێتە بەر تیشکی پشتڕاستکردنەوەی ئێمە، لە ڕاستیدا نەک ههقیقهتی مەعریفە، بەڵکو تەنها مەعریفەی ئێمەیە لەبارەی خودی مەعریفە. زات{بابەت} یان پێوەری لێکدانەوە دەروونی ئێمە دەبێت، و ئەوەی کە دەبێت لەگەڵ ئەم پێوەرە بەراورد بکرێت، و لە ئەنجامی ئەم بەراوردکارییە، دیاری بکرێت حەتمەن بەمانای داکۆکیکردن لەم پێوەرە نابێت. بەڵام بەوتەی هیگل ئەم جوداوازییە ڕواڵەتییەی نێوان “لەخۆیدا” و بۆ ئێمە، بەهۆی سرووشتی بابەتی بەر لێکدانەوە چارەسەر دەبێت. بە هۆی ئەوەی کە ئاگایی خۆی پێوەری ڕەخنەکردنی خۆی فەراهەم دەکات، لێکدانەوەی بریتی دەبێت لە بەراوردکاریی نێوان ئاگایی لەگەڵ نەفسی خود. بە دەربڕینێکی دیکە هەر کات ئاگایی تێدەگات کە مەعریفەکەی لە بابەتەکە لە گەڵ خودی بابەتەکە نەگونجاوە، ئەوا مەعریفەیکەی خۆی دەگۆڕێت. بەڵام لەم حاڵەتەدا بابەت خۆی بەشێوەیەکی جەوهەری لە هەناوی ئاگایی دایە و هەر بۆیە لەگەڵ گۆڕانی مەعریفە، بابەت یان پێوەری مەعریفەش گۆڕانی بەسەردا دێت. لە ڕاستیدا لێرەدا نەک تەنها خودی مەعریفە بەڵکو پێوەری ناسینی مەعریفەش لێک دەدرێتەوە. ئەمە خاڵێکی زۆر گرنگە. چونکە مەعریفەناسەکان بۆ گەیشتن بە مەعریفەی زانستی بەشێوەیەکی بەردەوام دەست بە داوێنی پێوەرە دەرەکی و بەرچاوەکان، واتە گریمانەکان و باوەڕ و ڕاکانی دڵخوازی خۆیان بوون. بەڵام بەوتەی هیگل “بەهۆی ئەوەی کە ئاگایی خۆی دەخاتە بەر لێکدانەوە و تاقیکردنەوە، ئەوا ئیدی هیچ کارێکمان پێ ناکرێت جگە لە بینینی تەنها”، واتە بینینی پرۆسەیەکی دیالیکتیکی کە لە کاتی پێوانیدا ئاگایی لە هەر قۆناغێک لە گۆڕانکاریی مێژوویی خۆیدا، بە پەرەپێدانی دژوازییە ناوەکییەکانی خۆی، بە شێوەیەکی هاوکات خۆی ڕەت دەکاتەوە و دەپارێزێت و باڵا دەکات. ئەمە وەڵامی هیگلە بە دژواز و نامومکینبوونی مەعریفەناسی، ئەمەش بە بێ دەست بە داوێنبوونی عەینیگەرایی کرچ و کاڵ و دڵخوازانە. ڕوونە کە ئەم وەڵامە لەخۆگری ملدان و کرانەوە بەڕووی ئەزموونی مێژووییە. بەڵام هیگل کە خوازیاری دەستڕاگەیشتن بە “مەعریفەی ڕەها”یە، بە خەساندنی تێڕوانینی دیالیکتیکی خۆی، لە کردەوەدا ئەزموون لەگەڵ ئەزموونی ئاگایی دەکات بە یەک و مێژووش لە چوارچیوەی “خودئاگایی ڕۆحی ڕەها” یان هەمان سیستەمی فەلسەفیی خۆی کۆتایی پێ دێنیت. هەڵبەت ئەم ڕێگەچارە هیگلییە تاقانە ڕێگای جۆماڵکردن هیدایەتی مەعریفەناسی بەرەو کۆتاییەکی باش و ڕزگاربوون لە گێچەڵی ئەو دژوازیانەیە کە لە لایەن خودی هیگلەوە ئاشکرا کران. نیچە ئاگاداری ئەم مەترسییە بوو و دەیزانی کە ئاوەها هەڵبژاردنێک گەڕانەوە بۆ میتافیزیک و عەینیگەراییە. ئەو لە خواستی دەسەڵاتدا نووسی؛ (هێزی بیرکردنەوە ناتوانێت ڕەخنەی خۆی بکات، تەنها بەم هۆیەی کە بەراوردکردنی لەگەڵ جۆرەکانی دیکەی بیرکردنەوە نامومکینە و بەم هۆیە کە پوتانسیەلی بۆ ناسین تەنها بە مەرجی ئامادەبوونی “واقیعی حەقیقی”یدا دەردەکەوێت، واتە بە مەبەستی ڕەخنەکردنی بیرکردنەوە، ئێمە دەبێت بوونەوەرێکی سەرتر و بەهرەمەند لە “مەعریفەی ڕەها” بین. گریمانەی ئەمەش ئەوەیە کە…جۆرێک بابەتی”لە خۆیدا) {یان شتی خۆی لە خۆیدا} هەیە.
ئاماژەی نیچە بە”شت لە خۆیدا” ئێمە بەرەو دووهەمین لێکچوونی نێوان هیگڵ و نیچە ڕێنوێنی دەکات. هەردووکیان بەتوندی دژن لەگەل زاراوەی کانتیانەی “شت لە خۆیدا” یان هەر جۆرە چەمکێکی میتافیزیکی کە لەخۆگری “واقیعێک”ی سەربەخۆ لە ئەزموون و تێگەیشتنی مرۆڤانە یان هەر جۆرە زات یان جەوهەرێکی شاراوە لە پشتەوەی ڕووکارە بەرهەستەکان بێت. جیاوازییەکیشی نییە کە ئەم “واقیعە” هەر هەمان جیهانی ئایدیاکانی ئەفلاتوون بێت یان “جیهانی فاکتە بەرهەستەکان”ی زانستی نوێ، چونکە هەموو ئەم ڕوبەڕووبوونەوانە لە نێوان “جیهانی حەقیقی” و جیهانی بەرهەست یان واقیعی زاتی و ئەزموون و واقیعی مرۆیی، لە دواجاردا لە بەرامبەرکێی نێوان زەین و عەین (یان سووژە و ئۆبژە) هەڵدەخێزێت کە خۆی دەرئەنجامی بەرهەستکردنەوەی جیهان یان سرووشت و گرتنەبەری هەڵوێستی سووژە یان چاودێرێکی دەرەکییە لە هەمبەری دا. و هەڵبەت ئەم ڕوانینە بەرهەستسازەش کە سرووشت دەکات بە مادەیەکی خاو، ڕیشەی لە هەمان ئارەزووی زاڵبوون بە سەر سرووشت و کردنی بە بابەتی زانست و تەکنەلۆژیا دایە. لە ڕوانگەی هیگڵەوە هەر هەوڵێک بۆ جیاکردنەوە و دابڕینی واقیعی مرۆیی لە واقیعی “حەقیقی”، “بەرهەست”، “زاتی” یان “لە خۆدا” کارێکی پارادۆکسیکاڵە. دیاریکردنی سنوور یان کێشانی هێڵێک بۆ ئەزموون و تێگەیشتنی مرۆیی. بە شیوەی کانت، ئێمە دەخاتە بەردەم دژوازییەکی لۆژیکییەوە، چونکە دیاریکردنی هەر سنوورێک پێویستی بە ئامادەبوون لە هەر دوو بەری سنوورەوە هەیە. یان بە دەربڕینێکی دیکە گەڵاڵەکردن و قسەکردن لەو شتانەی کە ناتوانین لەبارەیانەوە قسە بکەین-واتە هەمان شتە “خۆیان لە خۆیان”داکان کە لە سەرووی تێگەیشتن و زمانی مرۆڤن-خۆی بە واتای قسەکردنە لەبارەیانەوە. نیچەش لەبارەی بەرامبەرکێی نێوان واقیعی مرۆیی و “جیهانی واقیعی”ی سەروویەوە دەڵێت؛ ئەو بەڵگانەی کە بەپێی ئەوانە ئەم جیهانە وەکوو بابەتێکی ڕووکەشیانە ناسێندراوە، بەپێچەوانەی واقیعەکەیمان بۆ دەسەلمێنێت-جۆرێکی دیکە لە واقیع، بەتەواوەتی نەسەلمێندراوە؛ ئەم جیهانە وەکوو دەڵێن “واقیعی” یان “عەینی” یان “زاتی”، لە ناخی دژایەتیی لەگەڵ جیهانی ئامادەدا دروست بووە”.
لە ڕوانگەی هەر دوو فیلسووفەکەوە، واقیعی مرۆیی تاقانە واقیعی ئامادەیە- و هەر ئەم بابەتەش گۆڕینی بیروڕاکانی هیگڵ لە لایەن ماتریالیستەکان و سرووشتخوازانیکی وەکوو فویر باخ و مارکس ڕوون دەکاتەوە. هەر دووکیان باوەڕیان وابوو کە نەک بە تەنها دژوازییەکانی مەعریفەناسی بەڵکو دوژوازییەکانی کۆی میتافیزیک لە بەرانبەرکێی سووژە و ئۆبژەوە هەلدەخیزرێت. بەڵام ئەم بەرانبەرکێیە لە هەمان کاتدا کۆڵەکەی ناوەندیی میتۆدۆلۆژیی زانستی نوێ بوو. سەرکەوتنی بەرچاوی زانستە سرووشتییەکان بوو بەهۆی ئەوەی “جیهانی فاکتە عەینی”یەکانی ئەم زانستانە زۆر زیاتر لە جیهانی جەوهەرەکانی ئەرەستوو یان ئایدیاکانی ئەفلاتوون “واقیعی” بنوێنێت. سەرکەوتنە کردارییەکان و پەرجووە تەکنەلۆژیکییەکانی زانستە وردەکارانەکان، بوون بەهۆی ئەوەی پرسی سەرەکی واتە هەڵخێزرانی هەموو ئەم زانستانە لە واقیعی مرۆییدا(وەکوو هووسرێل دەڵیت) ژین-جیهانی مرۆیی پشتگوێ بخرێت. فیزیازانەکان نەک مرۆڤانێکی واقیعی بەڵکو کۆمەڵێک چاودێری بێلایەن و بەرهەست بوون کە جیهانیان لە “دەرەوە” لێک دەدایەوە. لە دواجاردا پاش سەرهەڵدانی زانستە کۆمەڵایەتییەکان، واقیعی مرۆیی و خودی مرۆڤیش بوون بە بابەتانێکی بەرهەست و ئۆبژەکتیڤ. ئێستە ئیتر نۆرەی دەروونناسی بوو تاکوو لە پێگەی فیزیای دەروونی دەست بداتە کۆکردنەوە و ڕوونکردنەوەی فاکتەرە بەرهەستەکانی ڕووبەری ئاگایی و مەعریفەی مرۆیی و بەم شێوەیە مەعریفەناسی بە سڕینەوەی دواهەمین نیشانەکانی شوناسی فەلسەفیی خۆی بوو بە زانستێک واتە دەروونناسی خوازی یان سایکۆلۆژیسم. ئیدموند هووسرێل کە خۆی لە سەرەتای ئیشەکەیدا هەوڵی دابوو بیرکاری و زانستی ژمارەکان لە سەر کۆڵەکەی ههقیقهتە دەروونناسانەکان بوونیاد بنێت، پاش ڕووکردنە دیاردەناسی، کات و وزەیەکی زۆری لە پێناوی ڕەخنەکردنی سایکۆلۆژیسم و سرووشتخوازی و بەرهەستگەرایی زاڵ بەسەر بیرکردنەوەی مۆدێرندا دانا. یەکێک لە بەڵگەکان یان نموونەکانی ئەو کە بۆ باسەکەی ئێمە بەرچاوڕوونی زۆر دەبەخشێت ئەمەیە. بەباوەڕی هووسرێل باسکردنی یاساکانی لۆژیک وەکوو هۆکارەکانی دەروونناسانەی کارکردنی زەین و بیرکردنەوەی مرۆیی بەتەواوەتی بێمانایە. ئەو لە بەرگی یەکەمی “توێژینەوە لۆژیکییەکان”دا ڕەخنەی بنەمایی خۆی لە سایکۆلۆژیسم بە هێنانەوەی نموونەیەک لە بارەی جۆرێک حاسیبە یان ئامرازێکی ژمێریاری بەناوی(چۆرتکە) پەرە پێ دەدا.
حاسیبە میکانیکییەکان یان کارەباییەکان بەپێی یاساکانی میکانیک یان ئەلەکترۆنیک دەجووڵێنەوە کە نابێت لەگەڵ یاساکانی زانستی ژمێریارییدا تێکەڵ بکرێن. هەر ئەم واقیعە کە سێ جۆر حاسیبەی میکانیکی، کارەبایی و دەستی (چۆرتکە) هەیە، پشتڕاستکەرەوەی جیاوازی و جیاکراوەیی فیزیکیی ماشین لەو ژمێریاریانەیە کە لە هەر سێ حاڵەتەکەدا بەپێی یاسا جێگیر و نەگۆڕەکانی بیرکاری بەرەو ئەنجامێکی هاوبەش و تاقانەمان دەبات. بۆ ڕوونکردنەوەی شێوازی کارکردنی ئەم ماشێن(مەکینە)ە، هیچ کەس ئاماژەیەک بە یاساکانی زانستی ژمێریاری لەباتی یاساکانی میکانیک ناکات. هووسرێل باوەڕی وایە زەین یان مێشکی مرۆڤیش هەر بەم شێوەیە دەجووڵێتەوە. واتا یاسا زیندەوەرناسانە و دەروونناسانە زاڵەکان بەسەر شێوازی ئیشکردنی زەین دەبێت لە یاساکانی زاڵ بەسەر بیرکردنەوە بەگشتی بەجودا بزانین. تیۆدۆر ئادۆرنۆ لە ڕەخنەگرتن لەم لۆژیکخوازییە ئاماژە بەم ڕاستییە دەکات کە تەنانەت لەمەڕ ماشێنەکانیشەوە وێنای نەبوونی پەیوەندیی نێوان دروستبێژیی بیرکارییانەی ژمێریاریانە و هەلومەرجی هۆکاریتی-میکانیکیی زاڵ بەسەر شێوازی ئیشکردنیان “تەنها و تەنها لە نەدیوگرتنی بابەتی دروستکردنی ماشین سەرچاوە دەگرێت. ئەم دروستکردنە پێویستی بە هەبوونی جۆرێک پەیوەندیی لە نێوان گوزارەکانی زانستی ژمێریایی و ئەگەری فیزیایی ئیشکردن(یان ژماردن) بەپێی ئەمانە هەیە.” بە دەربڕینێکی دیکە، ئیشکردن لە پانتای میکانیک و ئەلەکترۆنیک، یان تەنانەت دروستکردنی چۆرتکە، پێویستی بە ناسیاوەتیی لەگەڵ یاساکانی بیرکاری هەیە. ئادۆرنۆ بە پێشبینیکردنی هەندێ لە گرینگترین ئایدیا و بەرچاوڕوونییەکانی خودی هووسرێل لە بەرهەمەکانی دواییدا دەڵێت؛ “بەتایبەتی قەیرانی زانستەکانی ئەورووپا” دەنووسیت؛ “دوو فاقێتی بە بێ نێونجیی نێوان واقیع و بیرکاری بەشێوەی مێژوویی لە جۆرێک لە فەرامۆشکردنەوە هەڵقوڵا، و بەئەنجام گەیشت واتە لەڕێگەی خۆلادانی سووژە.”. ئەمە هەمان ئەو پرۆسەیەیە کە بەهۆیەوە ڕۆڵی مرۆڤ وەکوو بکەر یان سووژەی زانستی و تەکنەلۆجیک فەرامۆش کرا. لە ڕاستیدا نموونەهێنانەوەکەی هووسرێل لەبارەی ئینسان تەنانەت کەمتر لەوەی ماشێنەکان ڕوونکەرەوەیە. ئێمە خۆمان دروستکەری ماشێن حسێب(حاسیبە)ی خۆمانین، یان بە دەربڕینێکی دیکە، دەستڕاگەیشتنی ئێمە بە لۆژیک و سرووشت تەنها لەڕێگەی زەینی مرۆڤەوە مومکین دەبێت، زەینێک کە ئامادەبوونی گریمانەی هەر جۆرە بیرکردنەوەیەکە، تەنانەت ئایدیای دابەشکردنی زەینی مرۆڤە بۆ دوو دیوی لۆژیکی و سایکۆلۆژیکی. بە هەمان شێوە کە نیچە گوتی ڕەخنە و لێکدانەوەی یاسا گشتییەکانی بیرکردنەوەی بێخەوش یان دانسقە پێویستی بە هەبوونی جۆرێکی دیکە لە شعوور هەیە، شتێک جیا و بەدەر لە بیرکردنەوە و شعووری مرۆیی. وادیارە مەعریفەناسی ئەزموونکارانە زیاتر لە هەر باڵێکی دیکە پێویستی بە هاتنی بێگانەکان و بوونەوەرە زیرەکە ئاسمانییەکانە! مەعریفەناسی مۆدێرن لە دڵی ئەم دوو فاقێتییەوە سەری هەڵداوە و بووەتە هۆی فەرمیبوونیشی؛ بەشێوەیەک کە لە سەرێکەوە مرۆڤ وەکوو زانستمەند و تەکنیککار، وەکوو سووژەیەکی بەرزەجێ هەژمار دەکرێت کە لە دەرەوەی جیهان چاو لە کۆی واقیع وەکوو کۆمەڵەیەک بابەتی بەرهەست و سەربەخۆ لە خۆی دەکات، و لە سەرێکی دیکەشەوە لە پێگەی سووژەیەکی ئەزموونکار و لێرەبوو(ئەمدنیایی) تەنها وەکوو شتێکی ناو شتەکان یان ئامێرێکی ناو ئامێرەکان یان بابەت و ئۆبژەیەکی دیکە هەژمار دەکرێت کە دەبێت لەگەڵ هەموو وێناکان و کردەوە تاکەکەسی و کۆییەکان لەڕووی عەینی و بەرهەستەوە بکەوێتە بەر لێکۆڵینەوەی زانستی و ئاراستەکردنی تەکنەلۆژیک. زانستە وردەکارانەکان و سووژەکانیان، واتە هەمان زانستمەندەکان، گرێدراوێتیی خۆیان بە واقیعی مرۆیی یان جیهان-ژین لەبیر کردووە و تەنانەت لە چوارچێوەی زانستە مرۆییەکاندا هەوڵیان داوە ئەم واقیعە بکەن بە بابەتێکی بەرهەست و ئۆبژەکتیڤ. ئەنجامی کارەکە بە وتەی میشیل فوکو ئاوسانی زیاتری سووژە یان گۆڕینی ئینسان بۆ گیانلەبەرێکە کە لە یەک کاتدا هەم نیوەخودایە و هەمیش جانەوەرێکە.
زاڵبوون بەسەر ئەم دوو فاقێتییەدا کارێکی ئاسان نییە. بۆ تێگەیشتن لە ئاڵۆزیی بابەتەکە تەنها بەسە کە لە پەیوەندیی نێوان وشیاریی و سرووشت ورد بینەوە. گومانێک لەوەدا نییە کە سرووشت هەمیشە بۆ ئێمە بەهۆی وشیاری، هەست و تێگەیشتنی مرۆییەوە بوونی هەیە، و جیاوازییەکیشی نییە ئەم سرووشتە بە شێوەیەکی ئوستوورەیی درک بکرێت یان بەپێی بنەماکانی کوانتۆم. بەڵام ئەم ڕاستییە حاشاهەڵنەگرەش هەیە کە ماوەیەکی زۆر بەر لە سەرهەڵدانی مرۆڤ لەسەر گۆی زەوی، سرووشتێک لەئارادا بووە و بە ئەگەری زۆر پاش نەمانی مرۆڤیش و دوای مەرگی ئاخرین مرۆڤ، سرووشت ژیانی خۆی هەر درێژە دەداتێ. لە ڕاستیدا و دیسان بە وتەی نیچە ئەمە “داهێنانی مەعریفە یان زانست”بوو کە لووتبەرزی ئێمەی زیاتر کرد و بوو بەهۆی ئەوەی تووشی فەرامۆشی ببین. عەقڵی مرۆڤ لە دەق و دڵی سرووشتدا تا چ ڕادەیەک داماو، بێ ڕەگ و ڕیشە، تێپەڕ، سەرگەردان، و دەسکردە. بۆ سەردەمێکی زۆر بە بارەتەقای ئەبەدییەت هیچ خەبەرێک لەم عەقڵە نەبوو، و پاش کۆتایی هاتنی بەسەرهەتاکەشی هیچ گۆڕانکارییەک لە دنیادا نایەتە ئاراوە. ئەمە عەقڵێکە بەتەواوەتی مرۆڤانەیە و تەنها خاوەندار و باوکەکەی ئاوەها جیددی لەقەڵەمی دەدات. تەنانەت مێشەکانیش لەگەڵ بیستن و وەرگرتنی نەوایەکی ئەم هێزەی مەعریفە، دەئاوسن و خۆ گیف دەکەن و خۆیان بە تەوەر و ناوەندی جیهان دەزانن.
سەرچاوە؛ فلسفە، معرفت و حقیقت. فریدریش نیچە. ترجمە مراد فرهادپور، هرمس. چاپ سوم ١٣٨٥
نووسین؛ موراد فەرهادپوور
وەرگێڕان؛ موحسین عەلیڕەزایی
