فەیلەسوفی ئەڵمانی ئارسهر شۆپنهاوهر “1788-1860” نوێنەرایەتی دۆخێکی فەلسەفی تایبەت دەکات لە سیستەمی فکری جیهانی. بیروبۆچوونەکانی لەسەر ڕەشبینی ڕەها دامەزراند، بەجۆرێک بوون وەک چەقی خەم و خەم دەبینی و ژیانی بە خراپەیەکی تەواو دەزانی و جێگای خۆشی و بەختەوەری نییە، ئەوەی پێی دەگوترێت بەختەوەری تەنها کەمکردنەوەی بڕی خەم و بەدبەختییە. ئەم تێڕوانینە گشتگیرە نیهیلیستییە دەبێت لە ژێر ڕۆشنایی وردەکارییەکانی ژیانی ئەم فەیلەسوفە جیهانییەدا شیبکرێتەوە بۆ ئەوەی ئەو وەرچەرخانە مەترسیدارانەی ژیانی تایبەتی دەستنیشان بکرێت کە بووە هۆی دروستبوونی فەلسەفەی ڕەشبینی ئاشکرای ئەو شۆپنهاوەر فەلسەفەی لە زانکۆی گوتینگن خوێندووە “1809-1811” و دکتۆرای لە فەلسەفە لە زانکۆی بەرلین لە ساڵی 1813 “لە تەمەنی بیست و پێنج ساڵی” وەرگرتووە. گومانی تێدا نییە کە بەدەستهێنانی بڕوانامەی دکتۆرای فەلسەفە لە تەمەنێکی ئاوا گەنجیدا ئاماژەیەکی ڕوونە بۆ بلیمەتی شۆپنهاوەر و ئەوەی ژیانی خۆی بۆ زانست و فەلسەفە تەرخان کردووە و بەدوای جەوهەری مانا لە جیهانێکدا دەگەڕێت کە لە دەوروبەریدا دەکەوێت و لێکۆڵینەوە لە وردەکارییەکانی بوون لە نێو ژیانێکدا کە لەناوەوە و دەرەوەی جەستەیدا دەڕوخێت و دۆزینەوەی وەڵامی لۆژیکی بۆ ئەو پرسیارە وجودیانەی کە لە ویژدانیدا زۆر دەبن لەبەر ئەوەی شۆپنهاوەر تاکە دایک و باوک بوو، ئەم کاردانەوانە تووندتر بوون. وەک دەڵێن، کارەسات بەتەنها نایەت. باوکی لەدەست دا لە ڕووی مەعنەوی و ماددیەوە، زوو دایکی لە ڕووی ئەخلاقییەوە لەدەست دا، چونکە نموونەیەکی خۆشەویستی و نەرمی و باوەشی تێدا نەدۆزیەوە. ئاشکرایە کە دایکی سوودی لەم خۆکوشتنە وەرگرتووە و تەمەنی درێژ و درێژی بەبێ کۆنتڕۆڵ بەسەر بردووە. لە هەموو کۆتوبەندێکی کۆمەڵایەتی ئازاد بووە، هەموو ماناکانی چاکەی ڕەتکردووەتەوە، و پەیوەندی لەگەڵ کەسانێک هەبووە کە دیندار و ئەخلاقی نین. شۆپنهاوەری گەنج بەهۆی شێوازی ژیانی ئازادیخوازی لەگەڵ دایکی پێکدادان و پچڕانێکی تەواو لە نێوانیاندا هەبوو تا ئەو کاتەی ئەو مرد، و هەرگیز نەیبینی.
وێنەی شۆپنهاوەر تێکشکا کاتێک چاوەڕێی دایکی دەکرد دوای خۆکوشتنی باوکی باوەشی پێ بکات و ئاسایش و سەلامەتی و هەستی گەرمی بۆ دابین بکات و قەرەبووی لەدەستدانی باوکی بکاتەوە، بەڵام ئەمە ڕووی نەدا دایکی بە ئارەزووی خۆی ژیانی دەکرد، وەک ئەوەی کوڕەکەی بە هیچ شێوەیەک لە جیهانەکەیدا بوونی نەبووبێت. ئەو خۆپەرستانە و ئازادانە بۆ خۆی دەژیا، بەبێ گوێدانە کوڕە شکاوەکەی کە ناخۆشی لە ژیان و پێکدادانەکەی لەگەڵ دایکی بوو بە ڕقێکی جیانەکراوەی بەرامبەر بە ژنان. ژنی بە نموونەی خفا و چەوساندنەوە و هەوەسبازی دادەنێت بۆیە بەدرێژایی تەمەنی هیچ پەیوەندییەکی لەگەڵ هیچ ژنێکدا نەبووە و نە لە ناوەوە و نە لەدەرەوەی هاوسەرگیریدا هیچ پەیوەندییەکی مێینەی نەبووە، شکستی سۆزداری و تێکچوونی خێزانی گواستیەوە بۆ بواری کار، و لە پیشەی مامۆستاییەکەیدا شکستی هێنا، لەوێ وەک پرۆفیسۆر لە زانکۆی بەرلین “1820-1831” کاری کرد. ئەو هیچ ڕێزلێنانێکی وەرنەگرت، نە لەلایەن قوتابیەکانیەوە و نە لە لایەن هاوکارەکانی. هیچ جۆرە سەرکەوتنێکی بەدەست نەهێناوە. کەسایەتییەکەی ڕێزی لێ نەگیرا و بیروبۆچوونەکانی ڕێزیان لێ نەگیرا و بڵاو نەبوونەتەوە و کەس نووسینەکانی قبوڵ ناکات، ئەو لە شکستەوە بۆ شکستێکی تر ڕۆیشت، بۆیە گۆشەگیریی هەڵبژارد، دوورکەوتنەوە لە خەڵک و دیارنەمان بوو، بۆیە دوو ژووری لە ئوتێلێکی مامناوەند وەرگرت، کە سی ساڵی کۆتایی ژیانی لەوێ ژیا. ئەو بە تەنیا و بەدبەختی دەژیا، ئەم فەیلەسوفە ڕقی لە ژنان بووەوە و ژنی بە سەرچاوەی خراپە و نموونەی شێتی شەهوەت و بەرجەستەکردنی خیانەت و خیانەت و ڕق و کینە دەزانی ئەو ژنانی لە گۆشەی جەستەدا بەند کرد، و تەنها لە ڕێگەی تەوەری سێکسەوە دەیبینی، بۆیە گرنگی غەریزەی سێکسی بەرز دەکردەوە و دەیکردە تەوەری سەرەکی لە ژیانی مرۆڤدا، و وای دانا کە هەموو هەڵسوکەوتێکی کۆمەڵایەتی دەتوانرێت بە تەواوی بەپێی پاڵنەری سێکسی ڕوون بکرێتەوە. ئەمەش بەو مانایە دێت کە ژنی لە هەموو بەهایەک داماڵیوە و بە ئامێرێک دادەنێت بۆ زاوزێ و مانەوەی ڕەگەزی مرۆڤ و بۆ پاراستنی ژیان لە ڕووبەڕووبوونەوەی مەرگ. لە ساڵی 1831، کاتێک کۆلێرا لە بەرلین بڵاوبووەوە، شۆپنهاوەر بە پەلە هەڵهات بۆ فرانکفۆرت، لەوێ 27 ساڵ ژیاوە تا مردنی، هەرچەندە کتێبەکانی دەنگدانەوەی لای خوێنەران نەبوو، بەڵام توێژینەوەکەی بڵاوکردەوە کە لە ساڵی 1851 بڵاوکرایەوە لەژێر ناونیشانی باربێرجیا کە تێیدا بیروڕای خۆی لەسەر ئایین و ئەدەب و دەروونناسی ڕوون دەکاتەوە و هێرش دەکاتە سەر فەلسەفەکانی زانکۆکانی ئەڵمانیا. له سیسته می ئێستادا ئەو هاوسۆز بوو لەگەڵ سەربازە نەمساییەکان و یارمەتی ئەوانی دا کە شۆڕش سەرکوت بکەن، بەشێکی زۆری پارەکەی بەخشی بە سەربازە بریندارەکان، و شۆپنهاوەر هیچ هەستێکی نیشتیمانپەروەری نەبوو، چونکە ئینگلتەرا و فەڕەنسا و ئیتالیا وەک نیشتیمان لە تەنیشت نیشتیمانی خۆی دەبینی.
پرسیار:- شۆپنهاوەر چۆن سەیری سرووشتی بێگیان دەکات؟ چۆن دەتوانێت نکۆڵی لە ئایین بکات، ڕقی لە پیاوانی ئایینی بێت، و سەرسامی بودیزم بکات؟
وهڵام:- شۆپنهاوەر دانی بە داهێنان و لێهاتوویی و ئیرادەی دروستکردنی گەردوون دانا بەڵام ئەمەی بۆ خودا نەگەڕاندەوە بەڵکو بۆ سرووشتی بێگیان و گوتی بیرۆکەی ئایین ئافراندنی مرۆڤەکانە کە بۆ ڕوونکردنەوەی دیاردە سرووشتی و سایکۆلۆژی و کۆمەڵایەتییە نەناسراوەکانیان دایانهێناوە
مەبەست لە ئایین ڕێکخستنی ژیانی کۆمەڵێک خەڵک بوو بەپێی ئەوەی دامەزرێنەری ئایینەکە دەیبینێت، نەک بەپێی پێداویستییە ڕاستەقینەکانی خەڵک، کە بە نەزانی بڕیاریان داوە پابەند بن بە کۆمەڵە بەها بەسەرچووە، وە ئایینەکان ناتوانن لە یەک سەرچاوەوە سەرچاوە بگرن، چونکە ئەو خودایەی هەموو نۆبەرەکانی میسری کوشت ئەو خودا نییە کە ئامۆژگاریت دەکات لێبوردەیی بکەیت و ڕوومەت بۆ ئەوی تر بگێڕیتەوە. شۆپنهاوەر بە هۆی پەروەردەی خۆیەوە ڕقی لە پیاوانی ئایینی و ئایین و کڵێسا دەبووەوە و ئایینی بە میتافیزیکی گەلان دەزانی و هەرچەندە ڕقی لە مەسیحیەت بووەوە بەڵام سەرسامی خۆی بۆ مەسیحییەت نەشاردەوە چونکە لە ڕێگەی ڕۆژووەوە ئارەزووەکانی ڕاگرت و سەرسامی خۆی بۆ پیرۆزەکان نەشاردەوە چونکە ئەوان نکۆڵی لە خواستی تاکەکەسی خۆیان دەکرد. “نیچه” هێرشی کردە سەر قوربانی خاچ و گوتی “قێزەونترین و دڕندەترین قوربانی بوو لە قێزەونترین و دڕندەترین شێوەیدا، قوربانی بێتاوان بۆ لێخۆشبوونی گوناهی گوناهباران.” چ بتپەرستییەکی مەزنە لەگەڵ ئەوەشدا “نیچه” خۆی بە خودای یۆنانی دیۆنسیوس دەزانی و وێنەی مەسیحی لە خاچ دراو لەسەر ئەم خوداوەندە دەکێشا و “نیچه” پڕ بوو لە خوداوەندی دیۆنسیوس خوداوەندی شارستانیەتی یۆنان و لەبەر ئەم هۆیەش یەکەم خوێندنی خۆی بۆ فەلسەفەی یۆنانی کۆن تەرخان کرد و “نیچه” کاریگەری یەکەم دەرکەوتنی دیۆنسیوس بوو کە ئازارە وەک تراژیدیای یۆنانی وەک نێچیری ئەو ئازارە تووندوتیژانە وێنا دەکات کە هەمیشە و لە هەموو لایەکەوە تووشی دەبن ڕۆحی یۆنانی هەمووی ڕەشبینی و ململانێیە لەگەڵ هێزەکانی سرووشت بۆیە “نیچه” فەلسەفەی ڕەشبینانەی شۆپنهاوەری خوێند و شۆپنهاوەری خۆشدەویست و ڤاگنەر و مۆسیقاکەی زۆر سەرسام بوو بۆچی؟ لەبەر ئەوەی ئەو قوتابی شۆپنهاوەر بوو، و لە ڤاگنەر بینی کە ئەو کوڕی خوداوەند دیۆنیسیۆسە و ڕۆحی خودا تێیدا بەرجەستە بوو، “نیچه” لە تشرینی دووەمی ساڵی 1868 لە لایپزیگ چاوی بە ڤاگنەر کەوت و هاوڕێی بوو و خۆشی دەویست. “نیچه” نامەکانی بۆ هاوڕێکانی مۆری دەکرد بە ئیمزای “دیۆنیسیوس” هەندێکجار «لە خاچدراو»، هەندێکجار “دوژمنی مەسیح” و زۆرجار بەم سڵاوە دەست بە هاوڕێکانی دەکرد: “دڵخۆش بن، من خۆم لەم جلوبەرگە گۆڕیوە، بەڵام من خودام.
“پەیوەندییەک لە نێوان جەستە و مێشکدا”
بۆ چارەسەرکردنی ئەم کێشەیە، شۆپنهاوەر پێشنیاری ئەوە دەکات کە ئێمە سەرقاڵییەکانمان بە جیهانی دەوروبەرمان بەجێبهێڵین و لە جیاتی ئەوە دابەزین بۆ جیهانی بیرکردنەوە و دەوڵەمەندیەکی ناوەکی بۆ خۆمان دروست بکەین. مەرج نییە ئاماژە بە ئەگەری دەربازبوون لە ئازاری جەستەیی بکات لە ڕێگەی بیرکردنەوە، بەڵام ئەوە دەسەلمێنێت کە ئێمە دەتوانین بەلایەنی کەمەوە کۆت و زنجیری بێزاری بشکێنین بە تێڕامان و ڕووناکبی. بە پشتگوێ خستنی جیهانی دەرەوە و هەموو ئەو شتانەی کە دەمانبەستێتەوە بە چێژ و ئازارەوە، دەتوانین بەشێوەیەک لە شێوەکان جەمسەرەکانی چێژ و ئازار بە تەواوی لە ناو مێشکدا بەجێبهێڵین. لەوانەیە ئەمە ئەو شوێنە بێت کە شۆپنهاوەر لەسەر کاغەز باشتر دەردەکەوێت وەک لە ژیانی ڕاستەقینە. ئەگەر تیۆری هەستە ئاوێتەکان ڕاست بێت، هیچ جیاوازییەکی گەورە نییە چونکە مێشک بەشێوەیەک لە شێوەکان لە دەرەوەی جەمسەری خۆشی و ئازارە. یەک دیوی هەمان دراوە لە ڕاستیدا، بیرکردنەوە لە بێزاری و ئازار تەنها ڕق و کینە زیاد دەکات. زۆرجار، ئاسان نییە بیر لە شتێک بکەینەوە کە نامانەوێت ڕووبەڕوویان ببینەوە چونکە هەمیشە کۆنتڕۆڵی ناکەین. ڕەنگە باشترین چارەسەر دروستکردنی دەوڵەمەندی ناوەکی بێت لە ڕێگەی دروستکردنی جۆرێک لە پەیوەندی گشتگیر لە نێوان مێشک و جەستەدا، کە ئەوەندەی گرنگی بە جەستە دەدات و سەرنجی بیرکردنەوەکان دەدات. لە زۆر حاڵەتی ئازار و بێزاریدا، کاتێک بیرکردنەوە ڕق و کینە زیاد دەکات، گۆڕانی سرووشتی ئەو هەستەی کە هەستی پێدەکەین دەتوانرێت بە چاودێریکردنی جەستە و ئەو هەستانەی لێیەوە سەرهەڵدەدەن بەبێ ئەوەی وەک بیرکردنەوە پەیوەست بین لەگەڵی. کەم کەس بە ئاگایی کات لە جەستەیاندا بەسەر دەبەن و هەست بە جوڵە و هەستەکان دەکەن، بەڵام کاتێک بە ئەنقەست ئەنجام دەدرێت، دەتوانرێت وەک دەربازبوونی دەروونی چارەسەری بێت. نکۆڵیکردن لە هەبوونی مانایەک بۆ جیهان لەلایەن ئارسەر شۆپنهاوەرەوە زۆر جیاوازە لە بۆچوونەکانی فیختە، شیلینگ و هێگڵ، کە باوەڕێکی پتەویان هەبوو کە جیهان بەرەو کۆتاییەکی گونجاو و دادپەروەرانە دەڕوات. لەگەڵ ئەوەشدا، شۆپنهاوەر بە شوێن هەنگاوی ئەم فەیلەسوفە ئایدیالیستە ئەڵمانیانە دەڕوات، هەوڵ دەدات نیشانی بدات کە چۆن ئەو جیهانەی کە ڕۆژانە ئەزموونی دەکەین ئەنجامی کاریگەری جەوهەری بنەڕەتی شتەکانە. هەروەک چۆن فەیلەسوفانی ئایدیالیستی ئەڵمانی هەوڵیان دا زنجیرەی گەورەی بوونەوەرەکان ڕوون بکەنەوە – بەرد، پاشان ڕووەکە، ئاژەڵ، پاشان مرۆڤ – وەک نوێنەرایەتییەکی دیاریکراو و ئاڵۆز کە هۆشیاری بەرە بەرە هەستی پێدەکات، شۆپنهاوەریش هەوڵی دا هەمان شت بکات بە لێکدانەوەی جیهان وەک بەرجەستەکردنی خواست
بۆ شۆپنهاوەر؛ ئەو جیهانەی کە ئێمە ئەزموونی دەکەین بە نوێنەرایەتی ویست شێوە دەگرێت کە یەکەم جار لەگەڵ ڕەگی گشتی پرەنسیپی هۆکاری پێویست دەگونجێت و دووەم، بە تایبەتی، لەگەڵ ڕەگی چواری بنەمای هۆکاری پێویست. ئەم پێکهێنانە دەرەنجامی یەکەم، جیهانبینییەکی دوو ئاست “واتە ویست = واقیع، بەرامبەر بابەتەکان بە گشتی = نوێنەرایەتی”، کە لە ڕوانینێکی سێ ئاستییەوە دەردەبڕدرێت “واتە ویست = واقیع، بەرامبەر توانا ناشوێنییەکان و کاتییەکان، و بەشەکانی شوێن و کات”، کە ئەمە بە جیاکردنەوەی وردی نێوان ئاستەکانی تواناکان و تەنۆلکەکان لە چوارچێوەی بواری بابەتەکەدا ڕوودەدات. بەگوێرەی شۆپنهاوەر، ویست یەکسەر وەک کۆمەڵێک توانا یان بیرۆکەی نموونەیی بەرجەستە دەبێت کاتێک دەگاتە ئەو خاڵەی کە ڕێگە پێدەدرێت لەگەڵ ئاستی جیاوازی بنەڕەتی نێوان خود و تەندا بگونجێت، و لە ئەنجامدا قاڵبەکانی ناکاتیی هەموو ئەو تەنۆلکانەی کە ئێمە ئەزموونی دەکەین لە بواری کات و شوێندا دروست دەبن. هەرچەندە بیرۆکە ئایدیالیستییەکان هەمەجۆرن و پێشنیاری ئەوە دەکەن کە هەندێک جیاوازی لەم بوارەدا هەیە، بەڵام ئەمە ڕاست نییە، چونکە هەر بیرۆکەیەکی تاک بڕێکی پێویست لە جیاوازی ڕاستەقینەی تێدا نییە، چونکە هەموویان هەمان پێناسەیان هەیە، و لەبەر ئەوەی بیرۆکە ئایدیالیستییەکان دەکەونە دەرەوەی بواری کات و شوێن، ئەو جیاوازییانە کەمە کە لەوانەیە لە ئەنجامی گۆڕانی بڕیاردەرەکانی کات و شوێن لەسەریان دەربکەوێت. لەم چوارچێوەیەدا، بیرۆکە ئایدیالیستییەکان لە ڕەگی چوار ڕوویی پرەنسیپی هۆکاری پێویست جیا دەبنەوە، هەرچەندە نادروستە دان بەوەدا بنێین کە هیچ جیاوازییەک لە نێوان بیرۆکە ئایدیالیستییەکان لەم ئاستە ماکرۆیەدا نییە، چونکە چەندین ئایدیاڵی جیاواز هەن کە لە یەکتر جیا دەبنەوە، لەگەڵ شۆپنهاوەر ئاماژە بە ئایدیالیزم دەکات وەک بەرجەستەکردنی ڕاستەوخۆی ئیرادە. دەرکەوتەکانی ناڕاستەوخۆ کاتێک دەردەکەون کە مێشکمان دەست دەکات بە جێبەجێکردنی بنەمای هۆکاری پێویست لە دەرەوەی ڕەگی گشتی، واتە کاتێک ئهقڵ داتاکانی کات و شوێن و هۆکار لەبەرچاو دەگرێت بەبێ ئەوەی لۆژیک، بیرکاری، ئەندازە و ئهقڵییەتی ئەخلاقی لەخۆ بگرێت.
کاتێک ویست لەم ئاستەی بڕیاردان بەرجەستە دەبێت، ژیانی ڕۆژانە دەردەکەوێت، کە لە ڕاستیدا چەندین دەرکەوتنی ڕوون و درەوشاوەی بیرۆکەی ئایدیالیستین، کە بە بەردەوامی لە کات و شوێندا بڵاو بوونەتەوە. لەبەر ئەوەی پرەنسیپی هۆکاری پێویست، وەک کانت لەلایەن ئارسهر شۆپنهاوهرەوە ئیلهامی وەرگرتووە، مۆدێلی مەعریفی ئهقڵی مرۆڤە، جیهانی شوێن و کات ئەو جیهانەیە کە زانیاریمان تێیدا ڕەنگدەداتەوە و، لەم خاڵەدا شۆپنهاوەر ژیان بە خەون بەراورد دەکات. شۆپنهاوەر پێی وایە یاسا سرووشتییەکان و ئەزموونەکانی ژیانمان بە شێوەیەک دروستمان دەکەن کە زۆر جیاواز نییە لەگەڵ ئەو شێوازەی زمانمان تامی شەکر دەناسێت. هەروەک گالیلۆ “1564-1642” لە کتێبەکەی The Assayer “1623” دەڵێت: ئەگەر گوێ و زمان و لووت لە جیهان نەمێنێت، ئەوا دەنگ و خواردن و بۆنیش بە دڵنیاییەوە لەناودەچن. لەم خاڵەدا ئەوەی شۆپنهاوەر لە ئاستی فەلسەفیدا پەرەی پێداوە بە دڵنیاییەوە سەرنجڕاکێشە، بەڵام ئێمە هێشتا ئاماژەمان بە دیارترین و فەرامۆشنەکراوترین بەشدارییەکەی نەکردووە، چونکە ئەگەر بانگەشەی شۆپنهاوەر کە جیهان ویستە و تێڕوانینی کانتی ئەو کە ئێمە بەرپرسین لە جیهانی نوێنەرایەتییە تاکەکان، تێکەڵ بکەین، ئەمە دەمانگەیەنێتە بیرۆکەیەکی تەواو نوێ، بیرۆکەیەک کە تا ڕادەیەکی زۆر لەسەر پێناسەکردنی ششتێک لە خۆیدا وەک ویست دامەزراوە و، پاشان وەک ململانێیەکی کوێرانە دەردەکەوێت و بێ هیچ کۆتاییەک. پێش ئەوەی پرەنسیپی هۆکاری پێویست “یان پرەنسیپی پەرتەوازەبوون” لەلایەن مێشکی مرۆڤەوە بچێتە ناو دیمەنەکەوە، هیچ بەشێک نەبوو، چونکە مرۆڤ، لە هەوڵەکانی بۆ زانینی هەر شتێک، نوێنەرایەتییەک بۆ خۆی پێناسە دەکات کە پارچەپارچەبوونی ویست لەخۆ دەگرێت بۆ ئەوەی بگۆڕدرێت بۆ کۆمەڵە بەشێکی تێگەیشتوو، لە ڕێگەی ئەم پارچەپارچەیەی ویستەوە، و سەیرکردنی سرووشتی ئیرادە، دەگەینە ئەو دەرئەنجامە ترسناکە: کە جیهان هیچ نییە جگە لە ململانێیەکی بەردەوام، کە تێیدا هەموو شتێک بە جیا لە دژی شتەکانی تر دەجەنگێت، کە ئەنجامەکەی “جەنگی هەمووان لە دژی هەمووان” دەبێت وەک تۆماس هۆبز “1588-1679” باسی دۆخی سرووشت دەکات. کانت لە کتێبەکەیدا ڕەخنەی ئهقڵی پاک جەختی لەوە کردووەتەوە کە ئێمە یاساکانی سرووشت دروست دەکەین “ڕەخنەی ئهقڵی پاک، ، و شۆپنهاوەر لە کتێبەکەیدا جیهان ویستە و نوێنەرایەتییە: ئێمە دۆخی تووندوتیژی سرووشت دروست دەکەین، ئەو شوێنەی کە شۆپنهاوەر پێی وابوو پارچەپارچەبوونی شتەکانمان دەگۆڕێت بۆ وزەی ململانێی کوێرانە، هەر کە سرووشتی نیمچە نوێنەرایەتی بەدەست دەهێنێت، خۆی دەسوڕێتەوە، خۆی بەکاردەهێنێت و خۆی لەناو دەبات. مێروولەی سەگی ئوسترالی نمونەیەکی نمونەییە، کە کاتێک جەستەی لەت دەبێت بۆ نیوە، شەڕێکی کوشندە لە نێوان سەر و کلکی دەکات. بەدواداچوونی بەردەواممان بۆ زانینی زانستی و پراکتیکی جیهانێک دروست دەکات کە بە شێوەیەکی ترسناک خۆی ڕاو دەکات، کە شۆپنهاوەر بە گوناهێکی گەورە و قێزەون دەیزانی، ئەمە دەمانگەیەنێتە ڕەشبینی کۆنی ئارسەر شۆپنهاوەر، کە تێیدا دەڵێت ئێمە وەک تاک بەرهەمی بەدبەختی میکانیزمی مەعریفمان هیچی تر نین، کە لە جیهانی نوێنەرایەتیکردنماندا چارەنووسمان ئەوەیە شەڕ لە دژی تاکەکانی تر بکەین، و بەدوای زیاتردا بگەڕێین کە هەرگیز درکی پێناکەین. بە بۆچوونی شۆپنهاوەر، جیهانی ژیانی ڕۆژانە لە بنەڕەتدا تووندوتیژ و خەمباریە، و تا ئەو کاتەی هۆشیاریمان لەو ئاستەدا هەڵپەسێردرابێت کە پرەنسیپی هۆکاری پێویست لە ڕەگەکەی چوار لایەنەدا بمێنێتەوە، هەرگیز ناگەینە چارەسەر و ئەو ئارامییەی کە بەدوایدا دەگەڕێین هەست ناکەین. شۆپنهاوەر بە ئاشکرا ڕایگەیاند کە ژیانی ڕۆژانە ئازارە”جیهان وەک ویست و نوێنەرایەتی، بەشی و بۆ دەربڕینی ئەمە شێوەی خەمباری بەکارهێنا کە لە میتۆلۆژیای یۆنانی کلاسیکەوە وەرگیراون، وەک ئەفسانەی تانتالوس و دانیدس، ئەفسانەی ئازارەکانی ئیچیسۆن لەسەر چەرخی ئاگر کە هەرگیز لە خولانەوە ناوەستێت، و بێگومان ئەفسانەی سیزیف، کە گوزارشت لە خودی خەمبار و خەمۆکی دەکات بەو شێوەیەی کە شۆپنهاوەر مەبەستی بوو.
“تێگەیشتنی جوانی”
تێڕوانینی ئارسەر شۆپنهاوەر بۆ ژیانی ڕۆژانە کە ئەو بە پڕ لە تووندوتیژی و دڕندەیی دەیبینێت وای لێکرد بەدوای ئاشتیدا بگەڕێت، کاتێک دەستی کرد بە گەڕان بەدوای ڕێگای ویست بۆ بوون بە بەرجەستەکردن. ئەو حاڵەتەکانی دۆزیەوە کە تێیدا مێشک جێگیرتر و ئارامتر دەبێت بە ئاراستەکردنی هەستی ڕۆژانە – بە کرداری – بەرەو دۆخی نائاسایی مێشک کە زیاتر بەرەو تواناکان دەڕوات و خۆی لە بەشە تاکەکان دوور دەخاتەوە، کە شۆپنهاوەر پێی وابوو ئەو تووندوتیژییەی مرۆڤ ڕووبەڕووی دەبێتەوە گونجاوە لەگەڵ ئاستی هۆشیاری ئەو لە وردەکارییەکان و نوێنەرایەتیەکان. بۆچوونی شۆپنهاوەر دەتوانرێت لەو باوەڕەدا کورت بکرێتەوە کە بە پەرتەوازەیی و نوێنەرایەتی کەمتر، ململانێ و ئازاری کەمتر بەرهەم دێت و لە بەرامبەردا سەقامگیری و ئارامی زیاتر، تەنها یەک ڕێگا هەیە کە ڕێبەریمان دەکات بۆ گەیشتن بە دۆخێکی ئارامتر لە هۆشیاری، ئەویش لە ڕێگەی هەستی جوانیەوەیە، کە دۆخێکی تایبەتی هۆشیاری هەستیارییە، کە تێیدا ئهقڵ شتەکان لە بواری کات و شوێندا دەبینێت، و لە ڕێگەی ناسینەوەی ئەو بابەتانەوە جەوهەری تەنەکە، ئارکێتیپەکە، یان بیرۆکەی نمونەیی وەردەگرێت کە دەگونجێت لەگەڵ جۆری ئەو تەنەی کە هەستی پێدەکرێت. لەم مۆدێلی تێگەیشتنەدا مرۆڤ تاکەکەسی خۆی لەبیر دەکات و دەبێتە ئاوێنەیەک کە بە ڕوونی بابەتەکان ڕەنگ دەداتەوە. بۆ نمونە، کاتێک ئێمە درەختی سێوێک بە تاک دەبینین، هەست بە جۆرێک لە درەوشانەوەمان دەکەین لە تێگەیشتنمان بۆ ئەو درەختە، کە نموونەی هەموو درەختەکانی سێوەیە دیاردەی تۆ وەک گۆتە باسی دەکات”، کە دەبێتە جۆرێک لە ئاهەنگگێڕان بۆ هەموو ئەو دارسێوانەی کە پێشتر بوونیان هەبووە، یان لە داهاتوودا بوونیان دەبێت. لەبەر ئەوەی ئارسهر شۆپنهاوهر وای دادەنێت کە سرووشتی بابەتی ئەزموونی ئێستێتیکی دەبێت لەگەڵ سرووشتی خودی ئەزموونی ئێستێتیکی بگونجێت، ئەو دەگاتە ئەو دەرەنجامەی کە لە حاڵەتی هەستی ئێستێتیکیدا کە بابەتەکان گەردوونین، ئەزموونی ئێستێتیکی دەبێت کارەکتەرێکی گەردوونی بەدەست بهێنێت جیهان: ویست و نوێنەرایەتی، بەم شێوەیە دۆخی نیمچە ئاراستەکراوی هۆشیاری دەبێتە دۆخێکی تەواو ئاراستەکراوی هۆشیاری، یان ئەوەی شۆپنهاوەر پێی دەڵێت بابەتێکی زانیاری بێ ویست، بێ ئازار و نەمرجیهانی ویست و نوێنەرایەتی، وا دادەنرێت کە ژمارەیەکی کەم لە خەڵک توانای ئەوەیان هەیە بۆ ماوەیەکی درێژ لە دۆخێکی دەروونی ئاوادا بمێننەوە، چونکە زۆربەی خەڵک توانای گەیشتن بەو ئارامی و سەقامگیریەیان نییە کە هەستی جوانی دروستی دەکات. تەنیا بلیمەتێکی ئیستاتیکی زگماکی بەرەو هەستی ئێستێتیکی دەڕوات و بۆ ماوەیەکی درێژ لەو دۆخەی هۆشیاریی پاکدا دەمێنێتەوە و شۆپنهاوەر پێی وایە ئەمە دەرئەنجامی پێزانینی ئێمەیە بۆ کارەکانیان، ئارسەر شۆپنهاوەر ڕوونی دەکاتەوە کە ئامانجی کۆتایی هونەر گەیاندنی بیرۆکەی ئایدیالیستییە “جیهان؛ ویست و نوێنەرایەتی و بۆ ئەوەی هونەر بە شێوەیەکی دامەزراوەیی پێشکەش بکات، شۆپنهاوەر پێنج هونەری جوانی نەریتی دەدۆزێتەوە:- مۆسیقا، تەلارسازی، پەیکەرسازی، وێنەکێشان و شیعر. بێجگە لە مۆسیقا، ئەم چوار هونەرە لە ڕێگەی پەیوەندییان بە بیرۆکە ئایدیاڵییەکانەوە بەدی دێن، واتە لە ڕێگەی بابەتە گەردوونییەکانی هەستی جوانی کە دەکەوێتە جەمسەری بابەتی جیاوازی نێوان خود و تەن، کە پەیوەستە بە ڕەگی پرەنسیپی هۆکاری پێویستەوە” ئارسەر شۆپنهاوەر هونەری بینراو و ئەدەبی بە جیهانەوە وەک نوێنەرایەتی دەبەستێتەوە، کە بەرجەستەکردنێکی ڕاستەوخۆیە، واتە کاتێک دەکەونە نێو بواری ئایدیالیستی وەک پێچەوانەی مەودای بابەتی کات و شوێن
وەک پێچەوانەیەک بۆ لێکدانەوەی شۆپنهاوەر بۆ هونەری بینراو و ئەدەبی، شۆپنهاوەر لێکدانەوەیەکی بۆ مۆسیقا پەرەپێدا کە لەگەڵ جەمسەری بابەتی جیاوازی نێوان خود و بابەت دەگونجێت. جگە لە هونەرە تەقلیدییەکانی تر، شۆپنهاوەر جەخت لەوە دەکاتەوە کە مۆسیقا هونەری میتافیزیکییە، چونکە خۆی لە ڕوانگەیەکی بابەتییەوە دەردەخات کە هاوتەریب لەگەڵ خودی بیرۆکە ئایدیالیستییەکاندایە. هەروەک چۆن بیرۆکە ئایدیالیستییەکان مۆدێلی ئەو جۆرە بابەتانەن کە لە ژیانی ڕۆژانەدا بەدی دەکرێن، مۆسیقا بە وردی پێکهاتەی بنەڕەتی جیهان بەرهەم دەهێنێتەوە: ڕیتمەکان هاوشێوەی سرووشتی بێگیانن، ئاوازەکان لە جیهانی ئاژەڵان دەچن و، ئاوازەکانیش لە جیهانی مرۆڤایەتی دەچن. بە هەڵکۆڵینی قووڵتر لە ڕیتمەکان، پێکهاتەی دەنگ بەرهەم دەهێنن کە مانا لە مانای خۆیاندا هەڵدەگرن، هەروەک چۆن سرووشتی بێگیان ژیانێکی پڕ لە جوڵە بەرهەم دەهێنێت، بە ئەنجامدانی ئەم کارە، ئارسەر شۆپنهاوەر زنجیرەیەک لێکچوون لە نێوان پێکهاتەی مۆسیقا و پێکهاتەی جیهانی فیزیکی جیا دەکاتەوە کە ڕێگە دەدات بانگەشەی ئەوە بکات کە مۆسیقا وەشانێکی خودی ویستە “Abbild des Willens selbst” “The World as Will and Representation, chapter 52”. ئەم بۆچوونە لەوانەیە لە یەکەم نیگادا زیادەڕەوی دەربکەوێت، بەڵام لەسەر ئەو بیرۆکەیە دامەزراوە کە ئەگەر کەسێک بیەوێت ڕاستی جیهان بزانێت، بەسوود دەبێت جیهان نەک تەنها زانستی و میکانیکی و هۆکاری، بەڵکو لە ڕووی جوانیشەوە لە ڕێگەی تایبەتمەندییە دەربڕین و مێتافۆرییەکانییەوە کە پێویستی بە بڕێکی دیاریکراو لە هەستی جوانی هەیە بۆ تامکردنی. ئەگەر پێکهاتەی جیهان بە ڕوونی لە ڕێگەی داڕشتنی مۆسیقاوە ڕەنگ بداتەوە، ئەوا فەلسەفەترین چێژ چێژی مۆسیقا دەبێت. بەشێوەیەک ئەمە سەرنجڕاکێشی تایبەتی تیۆری مۆسیقای شۆپنهاوەر بۆ ڕیچارد ڤاگنەر و فریدریش “نیچه” ڕوون دەکاتەوە کە حەزی فەلسەفی و مۆسیقایان لە کارەکانیاندا تێکەڵ کردووە.
“زاهدی و نکۆڵیکردن لە ئیرادەی ژیان”
ئارسەر شۆپنهاوەر باوەڕی وابوو کە هەستی جوانی بە کورتی سەرووی ژیانی ڕۆژانە دەبەخشێت و، هۆشیاری ئەخلاقی دۆخی کۆتایی مێشک نییە، سەرەڕای ئەو ئارامییە ڕێژەییەی کە دابین دەکات بە بەراورد لەگەڵ ئەو تووندوتیژییەی کە ژیانی ڕۆژانە بڵاو دەکاتەوە. لەم کارەدا، شۆپنهاوەر دەڵێت ئەو پیاوەی کە واقیعی سرووشتی مرۆڤ لە ڕوانگەیەکی ئەخلاقییەوە ئەزموون دەکات-واتە ئەو کەسەی بۆی دەردەکەوێت کە مۆدێلەکانی مەعریفەی شوێن و کات دەبێتە هۆی ئەشکەنجەی بەردەوام، ئازاری بێوەستان، و ململانێی بێهوودە—لە بارودۆخی مرۆڤ نامۆ دەبێت و کوێریش لە ڕێگەی ئەوەوە دەردەکەوێت و، ویستی بەردەوام بوون لە ژیان بە پێی یاساکانی نوێنەرایەتیکردن لەدەست دەدات کە سرووشتی مرۆڤ لە ڕێگەی ئەوانەوە دەردەکەوێت.ئەنجامدا، شۆپنهاوەر هەڵوێستێکی گرتە بەر کە تێیدا نکۆڵی لە خواستی ژیان دەکات، کە بە هەڵوێستێکی زاهید، لەخۆبایی و ملکەچ وەسفی کرد کە هیچ شێوەیەک لە ویست لەخۆ ناگرێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لەسەر بنەمای هاوسەنگی و ئارامی دەروونی دامەزراوە. یادەوەری فەلسەفەی تەقلیدی بوو، شۆپنهاوەر درکی بەوە کرد کە ژیان پڕە لە نائومێدی حەتمی، بۆی دەرکەوت کە ئازاری ئەو نائومێدییانە دەتوانرێت بە کۆنتڕۆڵکردنی ئارەزووەکانی خۆمان کەم بکرێتەوە. کەواتە، هۆشیاری ئەخلاقی ڕۆڵی خۆی دەگێڕێت لە ڕێگەدان بە ڕەفتاری زاهدی و پاکیزەیی، ئارسەر شۆپنهاوەر “قەشە فرانسیس ئاسیسی” “جیهانی ویست و نوێنەرایەتی، بەشی و عیسای مەسیح “جیهان وەک ویست و نوێنەرایەتی وەک نموونەی ئەو کەسایەتیانە باسکراون کە نمونەی ژیانیان ژیاوە کە شۆپنهاوەر بانگەشەی بۆ دەکات، هەروەها چەندین کەسایەتی زاهدی دیکە لە کولتووری ئایینی جیاواز، ئەم جەختکردنەوەیە لەسەر گرنگی هۆشیاری زاهدی و دابڕانی لە ژیانی ڕۆژانە و ئارامی دەروونی جۆرێک لە پارادۆکسی فەلسەفەی شۆپنهاوەر دەردەکەوێت، کە دان بەوەدا دەنێت کە نکۆڵیکردن لە ویست لە بواری ژیانی ڕۆژانەدا لە ڕێگەی ململانێی تووند لەگەڵ پاڵنەرە غەریزییەکاندا ڕوودەدات، کاتێک ئێمە بەرگری لە فریودان و چێژە جەستەییەکان دەکەین و دژی غەریزە ئاژەڵییەکان دەجەنگین کە پاڵمان پێوە دەنێت بۆ زاوزێ و مانەوە و بەردەوامبوون لەگەڵ ژیان. پێش ئەوەی بگەینە ئەو هۆشیارییە بەرزەی کە بەرەو خۆشی ئارامی و ئارامی دەروونی دەمانبات دەبێت سەرەتا بەناو ئاگری دۆزەخدا تێبپەڕین و ئەشکەنجەی ڕۆح ببینین کە تێیدا خودی تەواو لە دژی تاک و خودی جەستەیی دەجەنگێت و مەعریفەی پاک زۆرانبازی لەگەڵ ئیرادەی ئاژەڵ دەکات تا دیمەنەکە وەک ململانێیەک بێت لە دژی سرووشت بۆ ئازادی هەرچۆنێک بێت، مرۆڤ دەتوانێت بە ڕووکەشانە پەیوەست بێت بەو بیرۆکەیەی کە ئارەزووی نکۆڵیکردن لە خواستی ژیان ناکۆک نییە، چونکە مرۆڤ وا دانانێت کە ویست ئامرازەکانی لەناوبردنی خۆی لەگەڵ خۆیدا هەڵدەگرێت، بەڵکو نوێنەرایەتی زۆرترین خواست سەردەکەوێت بەسەر نوێنەرایەتی خواستی کەمتر تەواو، واتە نوێنەرایەتی تاکەکەسی بەرجەستەکراو لە ماددەدا. لەم هەڵوێستە ڕووکەشانەی پەیوەست بوون بە بیرۆکەیەکی کۆنتڕۆڵ نەکراوەوە، ویست لە دژی خۆی دەمێنێتەوە لە چوارچێوەی هەمان پارادایمی کە شۆپنهاوەر هەوڵی تێپەڕاندنی دەدات، واتە ئەو مۆدێلەی کە تێیدا نوێنەرایەتیەکانی ویست لە دژی یەکتر ململانێ دەکەن، ڕێک وەک مێروولەی بۆلدۆگی دابەشکراو.
لەوانەیە ئەمە خۆی لە خۆیدا کێشە نەبێت، بەڵام ئەو شوێنەی کە هۆشیاری زاهدی ئەشکەنجەدراو و سزادانی خۆی لە پلە پێش کۆتایی پەیژەی ڕۆشنگەری دژوارییە، چونکە ناکۆکییەکی ناوخۆیی وێرانکەر دروست دەکات. هەرچەندە ئەم ململانێیە لە ئاستی بیرکردنەوە و نادیاردا ڕوودەدات بەڵام ململانێیەکی ڕۆحی دەگیرسێنێت هاوشێوەی ململانێی نێوان ژیان و مردن لە چوارچێوەی هۆشیاری زاهدى بێ گوێدانە ئەم دۆخە نائاساییە، تێکۆشان بۆ گەیشتن بە زاهدی تەنها دەتوانێ ململانێیەکی بەرز بێت لە دژی سرووشتی مرۆڤ. ئەمە ململانێیەکە لە دژی مەیلی ملکەچبوون بۆ پرەنسیپی بەسەیی حەتمی بۆ مەبەستی بەدەستهێنانی زانیاری پراکتیکی کە شۆپنهاوەر کاریگەری لاوەکی قێزەونی هەیە، چونکە واقیعی جیهان و ململانێ بێ کۆتاییەکانی بەدرۆ دەخاتەوە. لە چوارچێوەیەکی پەیوەندیداردا، شۆپنهاوەر دەڵێت کە تێکۆشان بۆ زاهدی هەروەها ململانێیەکە لە دژی پاڵنەرەکانی تووندوتیژی و خراپە، و بە پشتبەستن بە وەرگرتنی شۆپنهاوەر و بەکارهێنانی مەعریفەی کانتی، لە ڕێگەی خەباتی زاهیدییەوە دەتوانرێت شوێنی ئەو پاڵنەرانە لە سرووشتی مرۆڤدا دیاری بکرێت. کاتێک مرۆڤ لە ڕێگەی زاهیدییەوە سرووشتی مرۆڤ تێدەپەڕێنێت، کێشەی خراپە چارەسەر دەکرێت، چونکە بە نەهێشتنی هۆشیاری نیمچە تاک لە دیمەنەکە، ئەو دۆخە شوێنییەی کە ئەو تووندوتیژییەی لە ژیانی ڕۆژانەماندا دەیبینین بە ناچاری نامێنێت.
“کارە دواکەوتووەکانی ئارسەر شۆپنهاوەر”
لە کۆتایی بەرگی یەکەمی جیهان؛ ویست و نوێنەرایەتی “1818”، شۆپنهاوەر ئاماژەی بەوەدا کە لە زاهیددا، مرۆڤ جۆرێک لە هۆشیاری سۆفیگەری ئەزموون دەکات کە لە ڕوانگەی کڵێشەییەوە لەوانەیە هیچ مانایەکی نەبێت، چونکە بە شێوازێکی بێهاوتا و تێنەگەیشتوو دەردەکەوێت. لە لایەکی ترەوە، لە ڕوانگەی هۆشیاری نادیارەوە، کە تەنها بوونی زانینی پاک هەیە، و ئیرادەی ژیان بەتەواوی نامێنێت، جیهانی فیزیکی بە هەموو جەستە و ئەستێرە و گەلەستێرەکانییەوە وا دەردەکەوێت کە هیچ شتێک نیشان نادات. ئەم جۆرە هۆشیارییە کە لە چەمکی پراجنا-پارامیتای بودیزم دەچێت جیهانی ویست و نوێنەرایەتی بیرۆکەیەک کە لە کۆتایی گرنگترین کتێبی ئارسەر شۆپنهاوەر دێتە پێشەوە. لە هەمان بەشدا، شۆپنهاوەر ڕوونی دەکاتەوە کە هۆشیاری نادیار بەشێوەیەک لە شێوەکان وەک ئارامی و بێدەنگی و سەقامگیرییە کە زەریاکان دادەپۆشێت و دەشڵێت ئەگەر کەسێک بیەوێت وەسفێکی گونجاو بۆ دۆخی نادیار بدۆزێتەوە، دەتوانین ئاماژە بە وشەکانی وەک: ئێکستەسی، دڵخۆشی، ڕۆشنگەری و یەکگرتن لەگەڵ خودا بکەین. ئەم بانگەوازەی ئارسەر شۆپنهاوەر بۆ گونجاندن لەگەڵ سۆفیگەری دەمانخاتە نێو کێشەیەکەوە:- ئەگەر جیهان بە هەموو بوونیەوە جگە لە ئیرادەیەکی کوێرانە هیچی تر نەبێت، ئەوا بۆ ئێمە زەحمەت دەبێت بتوانین دۆخی دەروونی نادیار بەسەر خواستی ئەم جیهانەدا بدۆزینەوە. بێگومان دوا هەڵبژاردن ناتوانێت وەڵامێکی ڕاست بێت، چونکە مایکرۆ هۆشیاری ڕۆژانەیە کە ئارەزوو، نائومێدی و ئازار لەخۆ دەگرێت. هەروەها پێگەی باری بەرزی مێشک ناتوانێت لە ئاستی ویست بێت لە خۆیدا، چونکە ویست دڕندەیەکی کوێرانەیە، هیچ زانیارییەکی تێدا نییە، و ناتوانرێت تێر بکرێت. کەواتە گونجاوترین هەڵبژاردن ئەوەیە کە هۆشیاری نادیار دەکەوێتە ئاستی جیاوازییەکی تەواو لە نێوان خود و تەندا، هاوشێوەی هۆشیاری مۆسیقای جوانی. لەگەڵ ئەوەشدا شۆپنهاوەر دەڵێت کە هۆشیاری نادیار تەنها کرداری کات و شوێن پووچەڵ ناکاتەوە، بەڵکو مۆدێلە بنچینەییەکانی خود و تەنەکەش پووچەڵ دەکاتەوە: بەبێ ویست، هیچ نوێنەرایەتییەک نییە، بۆیە جیهان لە یەکەم شوێندا بوونی نییەجیهانی ویست و نوێنەرایەتی کەواتە، بە مانایەکی گشتی، دۆخی سۆفی لە ئاستێکی گشتیدا دەردەکەوێت کە بەراورد بکرێت بە ئاستی ویست وەک شتێک لە خۆیدا. لەبەر ئەوەی شۆپنهاوەر وەسفی دۆخی نادیار دەکات وەک نوێنەرایەتی ویست نییە، وا دەردەکەوێت کە پەیوەستە بە ڕەهەندێکی تەواو جیاوازەوە، لە دابڕانێکی تەواو لە ویست وەک شتێک لە خۆیدا. ئەمە مانای ئەوەیە کە ئەگەر شتەکە لە خۆیدا ڕێک هاوشێوەی ویست بێت، ئەستەمە وەسفەکانی ئارسهر شۆپنهاوهر بۆ هۆشیاری نادیار قبوڵ بکەین، لە هەمان کاتدا هەوڵ بدەن شوێنێکی جێگیری بۆ دابمەزرێنن لە چوارچێوەی پلانی فەلسەفەی سێ ئاستیی واقیعی شۆپنهاوەر.
ئێمە هەڵوێستی شۆپنهاوەرمان داناوە لەسەر ئەوەی کە ئایا ویست خۆی لە خۆیدا شتێکە لە بەرامبەر هەندێک گرفت لە ئاستی لێکدانەوەدا. لە کتێبی “لەسەر ویست لە سرووشت” “1836/1854”، شۆپنهاوەر نزیکەی هەموو کات قسە دەکات وەک ئەوەی ویست و شتەکە لە خۆیدا وەک یەکن. لە جیهانی ویست و نوێنەرایەتی “1844”، شۆپنهاوەر باسی ئەم ئاڵۆزییە دەکات بە بانگەشەی ئەوەی کە شتەکە خۆی ویستە.لە کارەکەیدا لە ساڵی 1844 “تێبینیەکانی دواتر لەسەر دەستنووسی 1821: بیرۆکەکان لە 1821 و نەک لە 1844 یان دواتر” ئەو دەڵێت کە بۆ ئێمەشتەکە لە خۆیدا تەنها وەک ویستێک دەردەکەوێت و، هێشتا دەکرێ شتەکە لە خۆیدا شێوازی تری بوونی هەبێت، بەڵام نەک بە زاراوەی ئاسایی ببینرێت، بەڵکو لەوانەیە بۆ هۆشیاری نادیار بگونجێت “جیهان ویست و نوێنەرایەتییە لەسەر ئەگەری زانینی شتەکە لە خۆیدائەو دەگاتە ئەو ئەنجامەی کە ئەزموونی نادیار لە ڕوانگەی ژیانی ڕۆژانەوە وەک هیچییەکی ڕێژەیی دەردەکەوێت، بەڵام هیچییەکی ڕەها نییە، وەک ئەوەی شتەکە خۆی لە خۆیدا خواستی ڕەها بێت، نەک تەنها ویست وەک ئەوەی بۆمان دەردەکەوێت. لەبەر ڕۆشنایی ئەمەدا، ئارسهر شۆپنهاوهر هەندێکجار ئەو بیرۆکەیە دەردەبڕێت کە تەن خۆی لە خۆیدا فرە ڕەهەندییە، و هەرچەندە تەن لە خۆیدا بە تەواوی هاوشێوەی جیهان نییە وەک ویست، بەڵام لە ڕێگەی دەرکەوتەکانیەوە جیهان وەک ویست و جیهان وەک نوێنەرایەتی لەخۆ دەگرێت. ئەم بیرۆکەیە دەبێتە هۆی پێکهاتەیەکی چارەسەر بۆ تێڕوانینی شۆپنهاوەر “پێشتر لە بۆچوونەکانی K.C.F. Krause ئاماژەی پێدرا”.
“ڕەنگدانەوەی ڕەخنەیی”
باوەڕی ئارسەر شۆپنهاوەر بەوەی کە ویست تەنها بۆ ئێمە نوێنەرایەتی شتەکە دەکات، کە ڕووبەڕووی ناڕەزایی جیاواز بووەتەوە، بۆشاییەکی فەلسەفی بۆ بەجێهێشتووە تا بە بەردەوامی جەخت لەوە بکاتەوە کە ئەزموونی سۆفیگەری دیدێکی پۆزەتیڤ دابین دەکات، هەروەها هەڵوێستی شۆپنهاوەر کە جیهان خواستێکە لەگەڵ بڕیاردەرەکانی بارودۆخی مرۆڤدا دەگونجێت. ئەم بۆچوونە بەرەو ئەو بیرۆکەیە دەبات کە ژیانی ڕۆژانە، کە وەک جیهانێکی سەخت و تووندوتیژ دەبینرێت-جیهانێک کە لەسەر بنەمای جێبەجێکردنی بنەمای هۆکاری پێویست دامەزراوە-لەسەر بنەمای هۆشمەندی مەرجدار دامەزراوە، واتە زانینی ڕاستەوخۆ و دووانەی جەستەی مرۆڤ وەک بابەت و بابەت. بەم شێوەیە، جیهانبینی ڕەشبینانەی شۆپنهاوەر دەتوانرێت ببینرێت کە لەسەر بنەمای جیاوازی نێوان خود و تەن دامەزراوە، کە ڕەگی گشتی پرەنسیپی هۆکاری تەواوە. وەک پێشتر باسمان کرد، دەتوانین ئەم پشتبەستنە بە شێوەیەکی سەرەکی ببینین لەسەر جیاوازی نێوان خود و تەن کە لە ناونیشانی گرنگترین کتێبیدا ڕەنگی داوەتەوە جیهان وەک ویست و نوێنەرایەتی، کە دەتوانرێت وەک بخوێنرێتەوە: تێگەیشتنی بابەتی و بابەتی جیهان ئەم تێبینییە وا ناکات کە سیناریۆی زۆر پێشبڕکێی ئارسەر شۆپنهاوەر کە تێیدا جیهان ڕوون دەکاتەوە، لەبەر ڕۆشنایی پێوەرەکانی خۆی، بە ئاسانی خۆی لێ دوور دەخاتەوە، بەڵام وادەکات مرۆڤ لە تێڕوانینی ڕەشبینانەی شۆپنهاوەر بۆ جیهان وەک ئیرادەیەکی کەمتر دڕندانە تێبگات وەک ئەو ڕوانگەیە کە لە ڕوانگەیەکی ڕەهاوە وەرگیراوە کە سرووشتی مرۆڤ تێدەپەڕێنێت، هەروەها دەبێتە هۆی تێگەیشتنێکی گشتگیرتر بۆ تێڕوانینی شۆپنهاوەر بۆ سرووشتی مرۆڤ وەک لەو ڕوانگەیەی کە لە ڕوانگەیەکی دەربڕینی سرووشتی مرۆڤ وەرگیراوە لە گەڕانی بۆ تێگەیشتنێکی فەلسەفی بۆ جیهان. لەبەر ئەوەی شۆپنهاوەر بە شێوەیەکی سەرەکی پشت بە جیاوازی نێوان خود و تەن دەبەستێت، لێکدانەوەی کلاسیکی شۆپنهاوەر بۆ ژیانی ڕۆژانە وەک نوێنەرایەتی ویست دەتوانرێت نەک تەنها وەک تیۆرێکی میتافیزیکی تەقلیدی کە ئامانجی وەسفکردنی ڕاستی ڕەهایە تێبگەین. لە جیاتی ئەوە دەتوانرێت وەک دەربڕینێکی جیهان لە ڕوانگەی مرۆڤەوە تێبگەین، کە ئێمە وەک مرۆڤ ناتوانین وەک بەشێکی بەرجەستەکراو خۆمان لێ دوور بخەینەوە.
“کاریگەری ئارسەر شۆپنهاوەر”
فەلسەفەی ئارسەر شۆپنهاوەر کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر ئاستێکی گەورە بەجێهێشتووە، بەشێکی بەهۆی ئەو بۆچوونەی کە دان بە بەها ئەخلاقییە تەقلیدییەکاندا دەنێت بەبێ ئەوەی پێویست بکات هەبوونی خودا دابمەزرێنێت، هەروەها بۆچوونەکانی بوار بۆ دەستگەیشتن بە زانیاری ڕەها لە ڕێگەی ئەزموونی نادیارەوە دەهێڵنەوە، هەروەها بەرەنگاری شاراوەی شۆپنهاوەر بۆ زاڵبوونی زانستی و ڕێبازەکانی تر بۆ تێگەیشتنی وشە کە بە میتۆدەکانی تێگەیشتنی مۆسیقی و ئەدەبی جێگەی بگرێتەوە. هەروەها دانی پێدا نا، بەلایەنی کەمەوە لە ڕووی تێڕوانینێکەوە کە ئێمە ناتوانین خۆمان لێ دوور بخەینەوە، کە جیهان لە بنچینەدا نا ئهقڵانییە، بیرۆکەیەک کە سەرنجی بیرمەندانی سەدەی بیستەم ڕاکێشا کە پاڵنەرە غەریزییەکان بە نائهقڵانی تێگەیشتوون، لەگەڵ ئەوەشدا هاندەر و ڕێنمایی ئەو هاندانانە دەکەن کە لە ژێر هەڵسوکەوتی مرۆڤدا بوون. کاریگەری ئارسەر شۆپنهاوەر لە نێو کەسایەتییە ئەدەبییەکاندا زۆر ئامادە بوو، کە بریتین لە شاعیران، شانۆنووسان، وتارنووسان، ڕۆماننووسان و مێژوونووسان، وەک چارلز بۆدلێر، ساموێل بێکێت، تۆماس بێرنارد، جۆرج لویس بۆرخێس، یاکۆب بورکهارت، جۆزێف کۆنراد و ئاندرێ گید. لەنێو فەیلەسوفەکاندا دەتوانین ئاماژە بە هێنری بێرگسۆن و جولیوس پانسن و ئێدوارد ڤۆن هارتمان و سوزان لانگەر و فیلیپ مایندلەر و هانس فایهینگەر و فریدریش “نیچه” بکەین کە هەموویان سەرنجیان خستە سەر چەند لایەنێکی دیاریکراوی فەلسەفەی شۆپنهاوەر وەک تێڕوانینەکانی لەسەر مانای ژیان و تیۆری خواستی نائهقڵانی و تیۆری مۆسیقا و تێڕوانینەکانی لەسەر فەلسەفەی کانت. شۆپنهاوەر کاریگەری لەسەر “نیچه” هەبوو، کە زانستی ملکەچی هونەر کرد، تا ئەو ڕادەیەی کە تەحەدای شۆپنهاوەر بۆ فەلسەفەی کیشوەری سەدەی بیستەم بۆ بۆچوونە فەلسەفییەکان کە پشتی بە تێگەیشتنی وشە دەبەست، لە ڕێگەی “نیچه”، شتێک بوو کە شۆپنهاوەر لە ڕێگەی تیۆرییەکەی پێشبینی کردبوو کە مۆسیقا ڕاستییە میتافیزیکییەکان ڕوونتر دەردەبڕێت وەک لە فەلسەفەی تەقلیدی. لەگەڵ سەرنجدانی ئارسەر شۆپنهاوەر لەسەر تیۆری بلیمەتی هونەری و بەناوبانگترین تیۆری وەسفکردنی جیهان وەک ئازارێکی بەردەوام، تیۆری شۆپنهاوەر بەجێهێشت، کاریگەری ئارسەر شۆپنهاوەر لە سەدەی نۆزدەهەمدا بەزۆری لە پشت کاریگەری بەهێزی کانت، هێگڵ، مارکس، میل، داروین و “نیچه” ون دەبێت، بەڵام لە ڕاستیدا کاریگەری ئەو تەنانەت لەوە تێپەڕیوە کە زانراوە سەبارەت بە ڕەتکردنەوەی بیرۆکەی ئهقڵانیکردنی جیهان لە سەرەتای ساڵی 1818. بەرجەستەکردنی ئەو هەستانەی کە شۆپنهاوەر لە فەلسەفەکەی نزیکەی سەدەیەک لەمەوبەر دەری بڕی. سەرەڕای ئەوەش، بیرۆکەکانی ئارسەر شۆپنهاوەر سەبارەت بە کاریگەری پاڵنەرە غەریزییەکان لەسەر ژیانی ڕۆژانە دووبارە لە ڕێگەی سایکۆلۆژیای فرۆیدییەوە زیندوو بوونەوە، کە بە نۆرەی خۆی ئیلهام بەخش بوو بۆ قوتابخانەی سوریالیست. باوەڕی شەخسی شۆپنهاوەر سەبارەت بە جوڵەی مێژووی مرۆڤایەتی و نەتوانینی جوڵە بەرەو هەر خاڵێکی دیاریکراو بوو بە بیرۆکەی سەرەکی فەلسەفەی فەڕەنسی سەدەی بیستەم دوای دوو جەنگی جیهانی کە تەگەرەی پێشبینیەکانی فەلسەفەی سەدەی نۆزدەهەم بۆ پێشکەوتن و گەشەسەندنی بەردەوام کرد، کە بەسەر مێشکی زۆرێک لە بیرمەندانی وەک هێگڵ و مارکسدا زاڵ بوو.
“کاریگەرییەکی فەلسەفی گەورە”
کاریگەری ئەو زۆر گەورە بوو لەسەر فەلسەفەی هاوچەرخی ڕۆژئاوا، بەتایبەتی ئەڵمانی. فرۆید خۆی دان بەوەدا دەنێت کە شۆپنهاوەر یەکەم کەس بوو کە بناغەی سایکۆلۆژیای شیکاری دانا. سەبارەت بە بابەتی شێتی، فرۆید دان بەوەدا دەنێت کە شۆپنهاوەر پێش ئەو کەوتووە لە ڕوونکردنەوەی سەرچاوەی ئەم دیاردە سایکۆلۆژیایە، لە بەشداری لە مێژووی بزووتنەوەی سایکۆلۆژیای شیکاریدا “The Works, ئەوەی شۆپنهاوەر دەیڵێت دەربارەی ئەو شێوازەی کە ئێمە ڕەقین لە ڕەتکردنەوەی قبووڵکردنی واقیعێکی ئازاربەخش لەوانەیە بەتەواوی لەگەڵ فێرکردنەکەی من لەسەر سەرکوتکردن بگونجێت لەلایەکی ترەوە “نیچه” دان بەوەدا دەنێت کە بە قووڵی کاریگەری فەلسەفەی خواست بووە، تەنانەت ئەگەر بە مانایەکی جیاواز لە بۆچوونە ڕەسەنەکەی شۆپنهاوەر وەریگرتبێت، کاتێک شەڕی دژی ئەم ژیرییەی زاهدی کرد کە خواستی ژیان ڕەتدەکاتەوە و مرۆڤ دەخاتە نێو نیهیلیزمێکی نەخۆشییەوە کە وێنەی مرۆڤ ناشرین دەکات و دەیکاتە کۆیلەی پێداویستییە میتافیزیکییەکان کە هیچ پەیوەندییەکیان بە شکۆمەندی ژیانەوە نییە. هەرچۆنێک بێت، شۆپنهاوەر لە پێشەنگی ئەو شۆڕشگێڕانەدا دەمێنێتەوە کە ئیلهام بەخش بوون بە فەیلەسوفانی گومان و ناڕەزایی و پێشێلکاری و دواکەوتوویی لە سەرووی هەموویانەوە “نیچه” و مارکس و فرۆید. فەلسەفەی شۆپنهاوەر لە کتێبە گرنگەکەیدا جیهان نیشان دەدات بە ویست و تێگەیشتن. ئەو باوەڕی وایە کە ویست تەنها ژیانی مرۆڤ نییە، بەڵکو کاریگەری لەسەر هەموو بوارەکانی سرووشت هەیە. چونکە ئەو شتەی کە کانت خۆی لە جەوهەری لێکۆڵینەوەی کردووە، و سرووشتی هەموو بوونەوەرەکان، خواستی ئازادە. کەواتە، کانت ئەرکی شانتی دەخاتە ئەستۆی کانت کە شیکردنەوەکەی سنووردار بکات بۆ کرداری خواستی ئازاد کە لە هەموو سرووشتدا، هەموو بوون، و هەموو گەردوون کاردەکات. ئەو شەرم ناکات لە ڕەخنەگرتن لە کانت: کانت نەگەیشتووەتە سنووری بیرکردنەوەی خۆی، بۆیە من تەنها بەردەوام دەبم لە کارەکەی. لە ئەنجامدا، ئەوەی کانت تەنها دەربارەی دیاردەی مرۆڤ دەیگوت، من بەسەر هەموو دیاردەکاندا بە گشتی جێبەجێم کرد.” شۆپنهاوەر دژایەتی دوالیزمی دیکارت دەکات، لە ویستدا ئەو بنەما ڕەسەنە دەبینێت کە بوونەوەرەکان زیندوو دەکاتەوە، ژیان بە بوونەوەران دەبەخشێت و ژیان دەبەخشێت. ئەو بە ئایدیالیزمی کانت مایەوە، بەڵام هەندێک گۆڕانکاری تێدا کرد. جیهان دواتر دەگۆڕێت بۆ ئەو تێگەیشتنەی کە من لێی هەڵکۆڵیووم. جیهان ئەوەیە کە من خەیاڵی دەکەم.
